BL TK/13 Warszawa, dnia 28 marca 2014 r.

Transkrypt

1 BL TK/13 Warszawa, dnia 28 marca 2014 r. INFORMACJA PRAWNA O WYROKU TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO Z DNIA 26 LISTOPADA 2013 R. (P 33/12) DOTYCZĄCYM USTAWY KODEKS RODZINNY I OPIEKUŃCZY ORAZ USTAWY KODEKS POSTĘPOWANIA CYWILNEGO I. METRYKA ORZECZENIA Wyrok z dnia 26 listopada 2013 r. (sygn. akt P 33/12) dotyczy art. 71 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 2012 r. poz 788, z późn. zm.; dalej jako k.r.o.) oraz art ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2014 r. poz. 101, z późn. zm.; dalej jako: k.p.c.). Sentencja orzeczenia została opublikowana w Dz. U. poz (data publikacji: 4 grudnia 2013 r.). Pełny tekst rozstrzygnięcia wraz z uzasadnieniem ukazał się w OTK ZU Nr 8A, poz II. ROZSTRZYGNIĘCIE TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO 1. Treść sentencji wyroku Trybunał orzekł, że art. 71 k.r.o., a także art k.p.c. w zakresie, w jakim odnosi się do sprawy zaprzeczenia ojcostwa, są niezgodne z art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 oraz w związku z art. 18 Konstytucji, a ponadto są niezgodne z art. 8 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmienionej następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełnionej Protokołem nr Stan prawny Zakwestionowany art. 71 k.r.o. stanowił, że zaprzeczenie ojcostwa nie jest dopuszczalne po śmierci dziecka. ul. Wiejska 6, Warszawa, tel , fax , Katarzyna.Konieczko@senat.gov.pl

2 2 Instytucja sądowego zaprzeczenia ojcostwa, której dotyczył przytoczony przepis, wiąże się ściśle z domniemaniami prawnymi ustanowionymi w art i 2 k.r.o. Otóż, zgodnie z wymienionym art. 62 1, domniemywa się, że dziecko, które urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem trzystu dni od jego ustania lub unieważnienia, pochodzi od męża matki, chyba że narodziny dziecka miały miejsce po upływie trzystu dni od orzeczenia separacji. Z kolei w sytuacji, gdy dziecko urodziło się przed upływem trzystu dni od ustania tudzież unieważnienia małżeństwa, lecz po zawarciu przez matkę drugiego małżeństwa, domniemywa się, że pochodzi ono od drugiego męża (art. 62 2). W myśl art k.r.o., domniemania powyższe mogą zostać obalone tylko na skutek powództwa o zaprzeczenie ojcostwa. Uwzględnienie powództwa o zaprzeczenie ojcostwa otwiera drogę do uznania dziecka przez jego biologicznego ojca w trybie art lub 4 k.r.o. (wyjątkowo również art. 74 k.r.o.) bądź do sądowego ustalenia ojcostwa, o którym mowa w art i 2 oraz art. 84 k.r.o. Instytucja zaprzeczenia ojcostwa męża matki służy zatem doprowadzeniu do zgodności stanu prawnego z rzeczywistym w kontekście stosunków rodzicielstwa. Konsekwencją jej skutecznego zastosowania jest zerwanie wszelkich więzów prawnych łączących męża matki i dziecko. Po uprawomocnieniu się wyroku zaprzeczającego ojcostwo, stosunek ojcostwa uchodzi w świetle prawa za nieistniejący od chwili urodzenia się dziecka. W szczególności wygasają wzajemne obowiązki alimentacyjne między osobami, w odniesieniu do których stwierdzono brak więzów pokrewieństwa. Ponadto ze skutkiem ex tunc wyłączone zostaje dziedziczenie po sobie osób, które do chwili tego zaprzeczenia były uważane za strony stosunku rodzicielskiego. Podobnie ma się rzecz z dziedziczeniem po krewnych tych osób oraz przez nich. Można także powiedzieć, że zaprzeczenie ojcostwa pozwala na realizację generalnego postulatu zgodności stanu cywilnego z tzw. prawdą biologiczną i tym samym respektuje jedno z podstawowych praw człowieka, a mianowicie prawo do znajomości własnego pochodzenia. W tym kontekście regulacja z art. 71 k.r.o. miała wyjątkowy charakter, natomiast jej procesowe konsekwencje wyrażał przepis art k.r.o., który (w zakresie negatywnie ocenionym przez Trybunał) przewidywał, że w razie śmierci dziecka postępowanie w sprawie o zaprzeczenie ojcostwa umarza się.

3 3 3. Wzorce konstytucyjne Trybunał skontrolował zaskarżone przepisy pod względem wypełnienia standardów konstytucyjnych płynących z art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 oraz w związku z art. 18 ustawy zasadniczej. Ponadto wzorcem kontroli był art. 8 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Stosownie do art. 47 Konstytucji, każdy ma prawo do ochrony życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym. Powołany wyżej art. 31 ust. 3 Konstytucji wyraża zasadę proporcjonalności. Zgodnie z jego treścią, ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw. Według art. 18 Konstytucji, małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej. Z kolei art. 8 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności zawiera postanowienia zbliżone do tych z art. 31 ust. 3 i art. 47 Konstytucji. Ustęp 1 tego artykułu stanowi, że każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego oraz rodzinnego, swojego mieszkania i swojej korespondencji. W myśl zaś ust. 2, niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z prawa, o którym mowa w ust. 1, z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób. 4. Istota problemu konstytucyjnego Punktem wyjścia dla swoich rozważań Trybunał uczynił pogląd wyrażony w sprawie SK 61/06, iż nakaz ochrony dobra dziecka jest nadrzędną zasadą polskiego systemu prawa rodzinnego, której podporządkowane są wszelkie regulacje w sferze stosunków pomiędzy rodzicami i dziećmi. Jednym z elementów konstytuujących pojęcie dobra dziecka jest właśnie prawidłowe ukształtowanie więzi filiacyjnych, tj. związanych z pokrewieństwem wstępnym lub zstępnym dwóch osób. ( ) najpełniejsza realizacja zasady dobra dziecka dokonywać się może poprzez zapewnienie możliwości jego wychowania w rodzinie, przede wszystkim

4 4 w rodzinie naturalnej, a więc poprzez pieczę rodzicielską sprawowaną przez osoby związane z dzieckiem więzią biologiczną. Analiza mechanizmów filiacyjnych, na których tradycyjnie opierają się stosunki rodzinne, wyraża w sposób dość oczywisty tendencję do tego, aby relacje prawne na linii rodzice i dziecko odpowiadały rzeczywistości biologicznej. Mimo to prawo filiacji ojca biologicznego nie jest bezwzględnie przestrzegane. Jakkolwiek bowiem ustawodawca zakłada zgodność stanu prawnego i prawdy genetycznej, to nie nakłada na organy stosujące prawo absolutnego obowiązku respektowania więzi biologicznej między ojcem a dzieckiem, znajdującego wyraz w nakazie podejmowania ingerencji w istniejące stosunki rodzinne w razie pojawienia się informacji wskazujących, że w istocie kto inny jest ojcem biologicznym. Niemniej podkreślenia wymaga również to, że eliminowanie z systemu prawnego możliwości ustalenia więzi rodzinnej zgodnie z rzeczywistością biologiczną winno zawsze znajdować swoje uzasadnienie w innych wartościach konstytucyjnych. Jak zauważył dalej Trybunał, regulacje z art. 71 k.r.o. oraz art k.p.c. realizują zasadę niezmieniania stanu cywilnego po śmierci człowieka. Jeżeli chodzi zwłaszcza o art. 71, to został on wprowadzony celem przeciwdziałania niebezpieczeństwu, że matka dziecka lub jej mąż będą dochodzić zaprzeczenia ojcostwa po śmierci dziecka, kierując się wyłącznie względami majątkowymi. Aczkolwiek zdaniem Trybunału racje te nie mogą przeważać nad prawami wynikającymi z art. 47 w związku z art. 18 Konstytucji oraz art. 8 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Dążenie do realizacji przyjętej zasady niezmieniania stanu cywilnego po śmierci człowieka, z uwagi na osobisty charakter spraw o prawa stanu cywilnego, jest niewspółmierne w stosunku do ingerencji w prawo do ochrony życia rodzinnego (odniesione do matki oraz rzeczywistego i domniemanego ojca dziecka), a także w prawo mężczyzny do ochrony rodzicielstwa, szczególnie w aspekcie możliwości jego ustalenia zgodnie ze stanem rzeczywistym. Powinno się szanować uczucia rodziców i uwzględnić ich potrzebę ustalenia rodzicielstwa dziecka, w sytuacji gdy owo ustalenie nie było możliwe przed śmiercią dziecka. Prawo rodziców do ustalenia rodzicielstwa obejmuje także dziecko, które zmarło przed urodzeniem lub po urodzeniu, pomimo że ustalenie to nie może doprowadzić do ukształtowania się więzi rodzinnej z dzieckiem. Również Europejski Trybunał Praw Człowieka stoi na stanowisku, że sytuacja, w której domniemanie prawne przeważa nad rzeczywistością biologiczną lub prawną, bez względu na ustalone fakty i życzenia osób zainteresowanych i bez żadnych korzyści dla kogokolwiek, jest niezgodna (nawet przy uwzględnieniu marginesu oceny pozostawionego państwom

5 5 sygnatariuszom Konwencji) z obowiązkiem zapewnienia skutecznej ochrony dla życia prywatnego i rodzinnego. W konkluzji Trybunał Konstytucyjny zaakcentował, że argumenty przemawiające za niezmienianiem stanu cywilnego po śmierci dziecka nie stanowią dostatecznego powodu ograniczenia konstytucyjnie i konwencyjnie gwarantowanych praw, zwłaszcza że nie znajdują dodatkowego poparcia w konieczności ochrony dobra zmarłego dziecka (w tym przypadku zaprzeczenie ojcostwa nie narusza ukształtowanych więzi rodzinnych). W przedstawionej sprawie doszło jednakże nie tyle do nadmiernej (nieproporcjonalnej) ingerencji w prawa określone w art. 47 w związku z art. 18 Konstytucji i odpowiednio w art. 8 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Ograniczenie wprowadzone w art. 71 k.r.o. (a znajdujące odzwierciedlenie w art k.p.c., czyli przepisie procesowym) nie było w ogóle legitymowane koniecznością ochrony któregokolwiek z dóbr wymienionych w art. 31 ust. 3 ustawy zasadniczej oraz art. 8 ust. 2 Konwencji. III. TERMIN WYKONANIA ORZECZENIA Trybunał nie odroczył terminu utraty mocy obowiązującej zakwestionowanych norm prawnych. Zgodnie zatem z zasadą wyrażoną w art. 190 ust. 3 Konstytucji, skutek taki nastąpił z dniem opublikowania wyroku w Dzienniku Ustaw (4 grudnia 2013 r.). IV. WSKAZÓWKI DLA USTAWODAWCY WYRAŻONE PRZEZ TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY W UZASADNIENIU (POSTULATY DE LEGE FERENDA) Trybunał wyraził przekonanie, że wskazywane w literaturze niebezpieczeństwo związane z dopuszczeniem zaprzeczenia ojcostwa po śmierci dziecka, polegające na nieustaleniu stanu cywilnego zmarłego, jak również jego zstępnych, może zostać usunięte przez ustawowe uzależnienie zaprzeczenia ojcostwa od jednoczesnego ustalenia ojcostwa innego mężczyzny. V. INFORMACJA O WYKONANIU ORZECZENIA PRZEZ INNY PODMIOT Żaden z uprawnionych podmiotów nie wystąpił jak dotąd z propozycją zmiany ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz ustawy Kodeks postępowania cywilnego, która czyniłaby zadość postulatom zgłoszonym w uzasadnieniu wyroku z dnia 26 listopada 2013 r. Za to na stronie internetowej Rządowego Centrum Legislacji Publicznego Portalu Informacji o Prawie, w zakładce dedykowanej orzeczeniom Trybunału Konstytucyjnego można znaleźć wzmiankę następującej treści: Ministerstwo Sprawiedliwości, dostrzegając potrzebę rozpoczęcia prac legislacyjnych nad wprowadzeniem odpowiednich zmian do prawa materialnego i procesowego,

6 6 w kierunku wyznaczonym wyrokiem TK, zwróciło się do Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego o przygotowanie kompleksowych zmian w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym oraz w Kodeksie postępowania cywilnego. VI. WYKONANIE ORZECZENIA Na mocy orzeczenia Trybunału z systemu prawnego derogowane zostały dwie normy, przy czym jedynie w przypadku normy dekodowanej z art. 71 k.r.o. znalazło to bezpośredni wyraz w tekście prawnym. Brzmienie art k.p.c. nie uległo natomiast zmianie, choć nie ma wątpliwości co do tego, że obecnie sąd nie może umorzyć postępowania w sprawie o zaprzeczenie ojcostwa z powodu śmierci dziecka w trakcie toczącego się postępowania. Niezależnie od tego należy jednak podzielić opinię Ministerstwa Sprawiedliwości co do tego, że niezbędna jest nowelizacja obu ustaw kontrolowanych w sprawie P 33/12. Wiąże się to nie tyle z sugestią odnośnie do konieczności stworzenia ( ) odpowiednich mechanizmów gwarantujących, iż zaprzeczenie ojcostwa zmarłego dziecka będzie łączyło się z koniecznością jednoczesnego złożenia oświadczenia o uznaniu ojcostwa przez innego mężczyznę albo sądowego ustalenia ojcostwa. Jeszcze bardziej istotne wydaje się być bowiem to, że wskutek wypowiedzi sądu konstytucyjnego obowiązujące regulacje ustawowe dotyczące ustalenia pochodzenia dziecka przestały być koherentne. Poza tym trzeba też mieć na uwadze fakt, że wyeliminowanie z systemu prawa art. 71 k.r.o. doprowadziło do powstania luki w zakresie sposobu reprezentacji zmarłego dziecka w procesie wytoczonym jeszcze za jego życia oraz w zakresie ustalenia tzw. legitymacji biernej w procesie o zaprzeczenie ojcostwa (w przypadku, gdy dziecko nie dożyło wszczęcia procesu). Otóż, w pierwszej kolejności wypada podnieść, że wciąż obowiązuje przepis art. 86 k.r.o., który stanowi m.in., że wytoczenie przez prokuratora powództwa o zaprzeczenie ojcostwa oraz o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa nie jest dopuszczalne po śmierci dziecka. Nie ulega wątpliwości, że postanowienie to powinno zostać zmodyfikowane w taki sposób, aby także kompetencje przyznane prokuratorowi, którego zadaniem jest nie tylko stanie na straży dobra dziecka, lecz również ochrona interesu społecznego, umożliwiały realizację tych wartości konstytucyjnych i konwencyjnych, do których odniósł się Trybunał. Ponadto nie można zapominać o pozostałych przepisach k.r.o., które wykluczają zmianę wcześniej ustalonego stanu cywilnego w razie śmieci dziecka. I tak: stosownie do art , ustalenie i zaprzeczenie macierzyństwa nie jest dopuszczalne po śmierci dziecka; wyjątkowo w wypadku, gdy to dziecko wytoczyło powództwo, ustalenia macierzyństwa po jego śmierci

7 7 mogą żądać jego zstępni (o ile wszakże wstąpią do postępowania w terminie przewidzianym w art zdanie drugie k.p.c., tzn. w ciągu 6 miesięcy od dnia wydania postanowienia o zawieszeniu postępowania z powodu śmieci dziecka). Wynika stąd, że w odróżnieniu od ustalenia macierzyństwa do zaprzeczenia macierzyństwa w żadnym wypadku nie może dojść, jeżeli dziecko zmarło. Myśl tę wyraża także art k.r.o., który przesądza, że prokurator (i to nawet gdyby wykazał istnienie określonego interesu społecznego) nie może wytoczyć powództwa o zaprzeczenie macierzyństwa po śmierci dziecka. Warto przy tym wspomnieć, że według art k.r.o. instytucja zaprzeczenia macierzyństwa wchodzi w rachubę wyłącznie wtedy, gdy w akcie urodzenia jest wpisana kobieta, która dziecka nie urodziła, co z kolei jest spójne z regulacją z art k.r.o. ( Matką dziecka jest kobieta, która je urodziła. ). Opisane powyżej uregulowania w aspekcie przyznania bezwzględnej przewagi treściom ujawnionym akcie urodzenia dziecka i zarazem braku możności ustalenia prawdy biologicznej są tożsame z tym, które zostało negatywnie ocenione przez Trybunał. Można więc postawić tezę, że gdyby doszło do ich zaskarżenia (w szczególności zaś art k.r.o.) ze wskazaniem wzorców kontroli wykorzystanych w sprawie P 33/12, domniemanie ich konstytucyjności zostałoby uchylone. Na marginesie trzeba także dodać, że rozwiązanie z art k.r.o. jest krytykowane w doktrynie. Akcentuje się bowiem, że [z]asady sprawiedliwości społecznej wymagają, aby zapisy w aktach stanu cywilnego, skutkujące prawnym ustaleniem więzów pokrewieństwa, były zgodne ze stanem faktycznym. Jeżeli prawda materialna o pochodzeniu dziecka wyjdzie na jaw już po jego śmierci, to prawda formalna wynikająca z dotychczasowych dokumentów powinna być weryfikowalna, co najmniej wolą prokuratora w celu obrony interesu społecznego. (tak K. Gromek [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, wyd. 4, Warszawa 2013, s. 467). Innymi słowy, istnieją argumenty, które nakazują rozważyć równoległą zmianę art. 86 oraz art i art k.r.o. Pozostaje jeszcze problem uregulowań zawartych w art i art. 83 k.r.o. Według zdania drugiego art k.r.o., matka ani domniemany ojciec nie mogą wystąpić z żądaniem sądowego ustalenia ojcostwa po śmierci dziecka lub po osiągnięciu przez nie pełnoletności. Ostatni fragment tej regulacji nie budzi zastrzeżeń, ponieważ słusznym jest założenie, że po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności w zasadzie jedynie ono powinno decydować, czy chce ustalenia swego pochodzenia (ewentualnie z powództwem może wówczas wystąpić również prokurator jako strażnik interesu społecznego art. 86 k.r.o.). Za to ta część art. 84

8 8 1 k.r.o., która wyklucza po śmierci dziecka sądowe ustalenie ojcostwa, nasuwa poważne wątpliwości. Wprawdzie art k.r.o. dopuszcza uznanie ojcostwa w sytuacji, gdy dziecko zmarło przed osiągnięciem pełnoletności, tyle że do skutecznego uznania potrzebne jest zawsze potwierdzenie ze strony matki dziecka (patrz art k.r.o.). Zapewnienie matce takiego współudziału w procesie uznania ojcostwa ma na celu, po pierwsze, ochronę jej dóbr osobistych (uznanie wskazuje na związek matki z mężczyzną, który oświadcza, że dziecko pochodzi od niego), a po drugie wyeliminowanie niebezpieczeństwa złożenia przez danego mężczyznę oświadczenia o uznaniu dziecka wyłącznie z pobudek majątkowych. Niemniej nie da się wykluczyć, że w niektórych wypadkach milczenie matki czy wręcz zanegowanie przez nią faktu pochodzenia dziecka od mężczyzny, który chce dziecko uznać, może prowadzić do naruszenia praw tego ostatniego, zwłaszcza gdy za postawą matki kryje się motywacja, która nie zasługuje na moralną akceptację. To samo trzeba powiedzieć o sytuacji, gdy matka dziecka nie żyje warunki do uznania dziecka nie mogą przecież wtenczas zostać spełnione. W opisywanych przypadkach wyłączenie w art k.r.o. możliwości domagania się przez biologicznego ojca sądowego ustalenia ojcostwa po śmierci dziecka może być zatem uznane za zbyt daleko idące ograniczenie. Dodatkowo należy w tym miejscu nadmienić, że wcześniej już powołany art k.r.o. w zakresie, w jakim uniemożliwia ustalenie pochodzenia zmarłego dziecka, którego rodzice, a nade wszystko matka, początkowo byli nieznani (zob. art k.r.o.), także jawi się jako sprzeczny z gwarancjami płynącymi z art. 18 i art. 47 Konstytucji. Mniej oczywiste jest to, czy zmiany wymaga również art. 83 k.r.o. Paragraf 1 tego artykułu stanowi, że po śmierci dziecka ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa nie jest dopuszczalne. Jak wynika jednak z 2, w sytuacji gdy uznanie nastąpiło po śmierci dziecka, powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa może zostać wytoczone, ale nie później niż do dnia, w którym dziecko osiągnęłoby pełnoletność. Notabene odpowiednią kompetencję ma w tej mierze także prokurator (art. 86 zdanie drugie k.r.o.). Jakkolwiek więc już sam art. 83 k.r.o. dopuszcza, w drodze wyjątku, zmianę stanu cywilnego dziecka po jego śmierci, to czyni to tylko w wąskim zakresie. Jeżeli bowiem do uznania ojcostwa doszło jeszcze za życia dziecka, a dopiero potem ujawniły się okoliczności wskazujące, że to inny mężczyzna jest ojcem biologicznym, art k.r.o. nie znajdzie zastosowania. Na pewno nie do końca odpowiada to gwarancjom konstytucyjnym, aczkolwiek można też zaryzykować tezę, że w świetle postanowień art oraz art zdanie drugie i art zdanie drugie k.r.o. (poszczególne organy mają obowiązek odmowy przyjęcia oświadczenia o uznaniu

9 9 dziecka, gdy zachodzą wątpliwości co do jego pochodzenia), zasygnalizowane ryzyko wystąpienia niezgodności między stanem prawnym będącym konsekwencją uznania dziecka a prawdą biologiczną jest bardzo małe. Nowelizacja przepisów determinujących, kto oraz kiedy może domagać się ustalenia pochodzenia dziecka, a ściślej rzecz biorąc tych, które wykluczają możliwość dokonywania tego typu ustaleń w stosunku do dziecka nieżyjącego, musiałaby być powiązana z nadaniem nowego brzmienia tym jednostkom redakcyjnym, które determinują tzw. legitymację bierną (zdolność do bycia pozwanym) w procesie o zaprzeczenie lub ustalenie macierzyństwa czy też ojcostwa. Dotyczy to art , art , art. 66, art oraz art k.r.o. Wymienione przepisy zakładają, że osobą, którą pozywa się w omawianych sprawach, jest przynajmniej dziecko (przykładowo: w sprawie o zaprzeczenie macierzyństwa, gdy nie żyje kobieta wpisana w akcie urodzenia dziecka jako jego matka albo w sprawie o zaprzeczenie ojcostwa, gdy nie żyje matka dziecka). Wraz z przyznaniem prawa do wytoczenia powództwa po śmierci dziecka musi wobec tego zostać uwzględniona okoliczność, że w polskiej procedurze cywilnej osoby zmarłe nie mają zdolności sądowej por. art k.r.o., który przewiduje w takim wypadku rolę dla kuratora ustanowionego przez sąd opiekuńczy. Podobną uwagę odnieść należy do art k.p.c., gdyż przepisy te precyzują kwestię legitymacji biernej w postępowaniach, których inicjatorem jest prokurator. Oprócz tego dostosowania wymaga również art k.p.c. (jako procesowe dopełnienie regulacji prawa materialnego, wykluczających zaprzeczenie bądź ustalenie macierzyństwa lub ojcostwa w razie śmierci dziecka). W związku ze specyfiką normowanych stosunków wskazana jest jednak duża ostrożność przy projektowaniu nowych rozwiązań (rozważenia wymaga chociażby to, czy nie powinny zostać określone terminy zawite na wystąpienie z żądaniem odmiennego ustalenia pochodzenia dziecka po jego śmierci). Co więcej: o ile zmiana regulacji w wyżej przedstawionym zakresie może nie byłaby szczególnie trudna z legislacyjnego punktu widzenia, to samo wykonanie postulatu de lege ferenda sformułowanego przez Trybunał Konstytucyjny jest już o wiele bardziej problematyczne. Oczekiwanie jednoczesnego zaprzeczenia ojcostwa męża matki oraz ustalenia (uznania) ojcostwa innego mężczyzny nie może zostać zrealizowane, jeżeli weźmie się po uwagę to, że ustalenie (uznanie) ojcostwa możliwe jest dopiero wtedy, gdy orzeczenie wydane w procesie o zaprzeczenie ojcostwa uzyskało walor prawomocności. Poza tym do zaprzeczenia i odpowiednio sądowego ustalenia ojcostwa dochodzi w drodze dwóch odrębnych procesów, w których po stronie pozwanej występują różne podmioty. Z kolei uznanie ojcostwa

10 10 przed sądem opiekuńczym następuje w trybie przepisów o postępowaniu nieprocesowym (zob. art. 581 k.p.c.). Nie wolno też zapominać o art k.p.c., który w 2 przewiduje, że w czasie trwania procesu o ustalenie tudzież zaprzeczenie macierzyństwa, o ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa albo o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa nie może być wszczęta odrębna sprawa o ustalenie lub zaprzeczenie macierzyństwa, o ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa bądź o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa. Przedmiotowy zakaz ma swoje uzasadnienie, a mianowicie: zapobiega rozbieżnym rozstrzygnięciom sądów odnośnie do stanu cywilnego dziecka. Gdyby sugestia Trybunału miała zostać zrealizowana, nieodzowne byłoby wprowadzenie wyłomu w tej zasadzie, a i to mogłoby okazać się niewystarczające dla zapewnienia, że w praktyce nie dojdzie nigdy do sytuacji, w której stan cywilny zmarłego dziecka pozostanie nieustalony. Sąd w procesie nie działa z urzędu, a zatem w szczególności nie może uchylić własnego rozstrzygnięcia co do istoty sprawy, choćby nawet działanie takie było konieczne dla zaspokojenia poczucia sprawiedliwości społecznej czy realizacji interesu społecznego. Nawiasem mówiąc, już teraz wspomniane ryzyko nieustalenia stanu cywilnego zmarłego może się zaktualizować w przypadku, o którym mowa w art. 83 2, a także art. 86 zdanie drugie k.r.o., tj. gdy spełnione są przesłanki do ustalenia bezskuteczności uznania ojcostwa po śmierci dziecka. Ustawa nie wskazuje wprost instrumentów, które miałyby temu przeciwdziałać. Sporne jest zaś przy tym to, czy w takim przypadku sąd mógłby odmówić uwzględnienia powództwa wytoczonego przez mężczyznę, który uznał dziecko, z powołaniem się na art. 5 Kodeksu cywilnego (czyli z racji nadużycia przez niego prawa podmiotowego). To wszystko prowadzi do konkluzji, że wykonanie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, jakkolwiek niezbędne, musi zostać poprzedzone wnikliwą analizą, a zarazem powinno być jak to stwierdzono w komunikacie zamieszczonym na stronie internetowej Rządowego Centrum Legislacji kompleksowe. Wydaje się zatem, że w proces przygotowania nowych regulacji winien zaangażować się przede wszystkim właściwy resort oraz działająca przy Ministrze Sprawiedliwości Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego. Opracowała: Katarzyna Konieczko Akceptował: Marek Jarentowski