PRACE NAUKOWE Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu

Transkrypt

1 PRACE NAUKOWE Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu RESEARCH PAPERS of Wrocław University of Economics Nr 330 Finanse na rzecz zrównoważonego rozwoju Gospodarka etyka środowisko Redaktorzy naukowi Leszek Dziawgo, Leszek Patrzałek Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu Wrocław 2014

2 Redaktor Wydawnictwa: Barbara Majewska Redaktor techniczny: Barbara Łopusiewicz Korektor: Barbara Cibis Łamanie: Beata Mazur Projekt okładki: Beata Dębska Publikacja jest dostępna w Internecie na stronach: w Dolnośląskiej Bibliotece Cyfrowej The Central and Eastern European Online Library a także w adnotowanej bibliografii zagadnień ekonomicznych BazEkon Informacje o naborze artykułów i zasadach recenzowania znajdują się na stronie internetowej Wydawnictwa Kopiowanie i powielanie w jakiejkolwiek formie wymaga pisemnej zgody Wydawcy Copyright by Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wrocław 2014 ISSN ISBN Wersja pierwotna: publikacja drukowana Druk: Drukarnia TOTEM

3 Spis treści Wstęp Marcin Będzieszak: Opłaty za usługi i dochody własne jako źródło finansowania wybranych zadań w miastach wojewódzkich w Polsce Renata Biadacz, Kazimierz Juszczyk: Analiza wykorzystania kolektorów słonecznych do wytworzenia ciepłej wody użytkowej Joanna Błach, Anna Doś: Zastosowanie modelu DuPonta w kontekście zarządzania środowiskiem w przedsiębiorstwie możliwości wykorzystania w praktyce polskich przedsiębiorstw Iwetta Budzik-Nowodzińska: Efektywność ekonomiczna przedsięwzięć inwestycyjnych z zakresu energetyki odnawialnej jako czynnik zrównoważonego rozwoju Michał Buszko: Społeczna odpowiedzialność banków giełdowych korzyści inwestycyjne z tytułu uczestnictwa w RESPECT Index Beata Domańska-Szaruga: Konkurencyjność banków spółdzielczych jako partnerów lokalnych społeczności Joanna Działo: Instytucje fiskalne a standardy etyczne w polityce fiskalnej.. 72 Beata Zofia Filipiak: Kierunki i skutki przekształceń lokalnej gospodarki odpadami komunalnymi w świetle zmian ustawowych Monika Foltyn-Zarychta: Koncepcja zmniejszającej się w czasie stopy dyskonta w ocenie efektywności inwestycji publicznych o oddziaływaniach długoterminowych Marzena Ganc, Magdalena Mądra-Sawicka: Wpływy do budżetów gmin przy wprowadzeniu podatku dochodowego w indywidualnych gospodarstwach rolnych Maria Magdalena Golec: Zrównoważony rozwój spółdzielni kredytowych w Polsce w oparciu o zasadę lokalności Karolina Gwarda: Źródła finansowania zakupu zero- i niskoemisyjnych środków transportu publicznego w Polsce Jerzy Gwizdała: Rola Banku Ochrony Środowiska SA w Warszawie w finansowaniu inwestycji w obszarze ochrony atmosfery Agnieszka Huterska, Robert Huterski: Wykorzystanie podatku od nieruchomości dla zrównoważonego rozwoju miast na przykładzie Torunia Agnieszka Jachowicz: Główne trendy w polityce podatkowej w krajach Unii Europejskiej w okresie kryzysu Alicja Janusz: Przegląd istniejących i projektowanych rozwiązań w zakresie funduszy restrukturyzacyjnych sektora finansowego w Unii Europejskiej. 157

4 6 Spis treści Barbara Karlikowska: Ryzyko środowiska naturalnego a działalność przedsiębiorstw Magdalena Klopott: Mechanizmy finansowania przyjaznego środowisku demontażu statków fundusz recyklingowy Lidia Kłos: Wiedza i świadomość ekologiczna studentów Adam Kopiński: Taksonomia i zastosowanie metody Hellwiga w ocenie efektywności funduszy inwestycyjnych Andrzej Koza: Finansowe instrumenty wsparcia samozatrudnienia osób niepełnosprawnych w Wielkiej Brytanii i Polsce Grażyna Leśniewska: Sztuka zrównoważonego życia Agnieszka Lorek: Lokalna polityka energetyczna w zrównoważonym rozwoju gmin śląskich Agnieszka Łukasiewicz-Kamińska: Waluta wirtualna moda, czy pieniądz przyszłości? Ireneusz Miciuła, Krzysztof Miciuła: Energia odnawialna i jej aspekty finansowe jako element zrównoważonego rozwoju Polski Tomasz Piotr Murawski: Ocena działań społecznej odpowiedzialności biznesu przegląd wybranych metod Marta Musiał: Dylematy zarządzania finansami osobistymi w kontekście koncepcji solidarności międzypokoleniowej Bogdan Nogalski, Andrzej Kozłowski: Zarządzanie finansami w samorządzie gminnym wobec wyzwań nowego zarządzania publicznego Teresa Orzeszko: Miejsce edukacji finansowej społeczeństwa w strategii społecznej odpowiedzialności biznesu krajowych banków giełdowych w Polsce Agnieszka Parlińska: Wybrane aspekty zadłużania się samorządów gminnych w Polsce Andrzej Parzonko: Przewidywalność i stabilizacja cen mleka jako czynnik zrównoważonego rozwoju gospodarstw rolniczych i przedsiębiorstw przetwórczych Monika Pettersen-Sobczyk: Modele biznesowe banków w kontekście koncepcji zrównoważonego rozwoju Dariusz Piotrowski: Wartości islamu a koncepcja zrównoważonego rozwoju. 308 Michał Polasik, Anna Piotrowska: Transakcyjne wykluczenie finansowe w Polsce w świetle badań empirycznych Adriana Przybyszewska: Determinanty przedsiębiorczości kobiet na przykładzie wybranych krajów Eleonora Ratowska-Dziobiak: Rozwój kanału direct na polskim rynku ubezpieczeń Adam Reczuch: Wykluczenie finansowe osób młodych w perspektywie założenia nowego gospodarstwa domowego

5 Spis treści 7 Robert Skikiewicz: Bariery w działalności instytucji finansowych na tle zmian sytuacji gospodarczej Polski Beata Skubiak: Wpływ kryzysu finansowego i gospodarczego na rozwój zrównoważony, ze szczególnym uwzględnieniem konsekwencji społecznych Sylwia Słupik: Proekologiczne strategie rozwoju przedsiębiorstw województwa śląskiego Małgorzata Solarz: Ochrona konsumenta a wykluczenie finansowe stanowiące wynik niewłaściwego zarządzania ryzykiem finansowym codzienności Anna Spoz: E-faktury nowinka technologiczna czy upowszechniający się sposób dokumentowania transakcji gospodarczych Joanna Stawska: Znaczenie policy mix dla działalności inwestycyjnej przedsiębiorstw w kontekście zrównoważonego rozwoju Marek Szturo, Joanna Tomczyk: Rozwój zrównoważony miast jako szansa dla prywatnych inwestycji na przykładzie aglomeracji azjatyckich Paulina Szulc-Fischer: Proekologiczne inicjatywy klastrowe Magdalena Ślebocka: Fundusze unijne dla zrównoważonego rozwoju bariery w pozyskiwaniu i rozliczaniu na przykładzie gmin województwa łódzkiego Aneta Tylman: Obszary badań prawno-finansowych zrównoważonego rozwoju próba identyfikacji Piotr Urbanek: Standardy etyczne polityki wynagradzania kadry kierowniczej w bankach w okresie kryzysu finansowego próba oceny Tomasz Uryszek: Międzypokoleniowa redystrybucja długu publicznego na przykładzie krajów Unii Europejskiej Julia Anna Wachowska: Rynek kredytów mieszkaniowych w Polsce studium analityczne Damian Walczak: Solidaryzm społeczny a uprawnienia emerytalne grup uprzywilejowanych Marcelina Więckowska: Inwestorzy instytucjonalni na rynku inwestycji w energię odnawialną Paweł Witkowski: Ryzyko węglowe koncepcja i pomiar Bogdan Włodarczyk: Tworzenie oferty bankowej z wykorzystaniem bankowości elektronicznej Justyna Zabawa: Zarządzanie kapitałem ludzkim we współczesnych bankach w kontekście ich ekologicznej odpowiedzialności Marika Ziemba, Krzysztof Świeszczak: Reklamy bankowe między manipulacją a faktyczną potrzebą klientów

6 8 Spis treści Summaries Marcin Będzieszak: User charges and own-source revenues as sources of financing selected tasks in voivodeship cities in Poland Renata Biadacz, Kazimierz Juszczyk: Analysis of the use of solar collectors to produce hot water Joanna Błach, Anna Doś: The application of the DuPont model in the context of corporate environmental management evidence from the Polish companies Iwetta Budzik-Nowodzińska: Economic effectiveness of investments related to the renewable energy sources as a factor of sustainable development Michał Buszko: Corporate Social Responsibility of stock exchange listed banks investing profits due to participation in RESPECT Index Beata Domańska-Szaruga: Competitiveness of cooperative banks as local community partners Joanna Działo: Fiscal institutions and ethical standards in fiscal policy Beata Zofia Filipiak: Directions and consequences of the transformation of local economy of municipal waste in the light of changes in the laws Monika Foltyn-Zarychta: The concept of time-declining discount rate in the appraisal of public projects with long-term effects Marzena Ganc, Magdalena Mądra-Sawicka: The proceeds to municipalities with the introduction of income tax in individual farms Maria Magdalena Golec: Sustainable development of Polish credit cooperatives based on the principle of localness Karolina Gwarda: Sources of funding the purchase of zero- and low carbon means of public transport in Poland Jerzy Gwizdała: The role of the environment protection bank JSC in Warsaw in financing investment in the protection of the atmosphere Agnieszka Huterska, Robert Huterski: Application of property tax in sustainable development of towns with town of Toruń as an example Agnieszka Jachowicz: Main trends in tax policy in the European Union states in the times of crisis Alicja Janusz: The review of existing and anticipated solutions for the financial sector restructuring funds in the European Union Barbara Karlikowska: Natural environment risk and activities of enterprises. 172 Magdalena Klopott: Financing mechanisms of the environmentally friendly ship dismantling case of recycling fund Lidia Kłos: Environmental knowledge and awareness of students Adam Kopiński: Taxonomy and application of Hellwig s method for assessing the effectiveness of investment funds Andrzej Koza: Financial instruments of disabled people self-employment support in Great Britain and Poland

7 Spis treści 9 Grażyna Leśniewska: Art of sustainable life Agnieszka Lorek: Local energy policy for the sustainable development of the Silesian communities Agnieszka Łukasiewicz-Kamińska: Digital currency temporary trend or money of future? Ireneusz Miciuła, Krzysztof Miciuła: Renewable energy and its financial implications as a component of sustainable development of Poland Tomasz Piotr Murawski: An evaluation of Corporate Social Responsibility review of chosen methods Marta Musiał: Personal finance management dilemmas in the context of intergenerational solidarity concept Bogdan Nogalski, Andrzej Kozłowski: Finance management in commune self-government in the face of challenges of new public management Teresa Orzeszko: Importance of financial education of society in CSR strategy of domestic listed banks in Poland Agnieszka Parlińska: Selected aspects of the indebtedness of municipalities in Poland Andrzej Parzonko: Predictability and price stabilization of milk as a factor in the sustainable development of farms and food processing enterprises Monika Pettersen-Sobczyk: Banks business models in the context of sustainable development concept Dariusz Piotrowski: Values of islam and the concept of sustainable development Michał Polasik, Anna Piotrowska: Empirical studies on transactional financial exclusion in Poland Adriana Przybyszewska: Determinants of entrepreneurship of women based on selected countries Eleonora Ratowska-Dziobiak: Development of the direct channel on the Polish insurance market Adam Reczuch: Financial exclusion of young people in the perspective of establishment of a new household Robert Skikiewicz: Barriers of activity of financial institutions against the background of changes in the economic situation of Poland Beata Skubiak: The impact of economic and financial crisis on sustainable development with focus on social consequences Sylwia Słupik: Ecological strategies for the development of Silesian Voivodeship enterprises Małgorzata Solarz: Consumer protection vs. financial exclusion as a result of incorrect everyday financial risk management Anna Spoz: E-invoices technological novelty or a spreading method of documenting commercial transactions

8 10 Spis treści Joanna Stawska: The importance of policy mix for investment activities of enterprises in the context of sustainable development Marek Szturo, Joanna Tomczyk: Sustainable urban development as an opportunity for private investments on the example of Asian agglomerations Paulina Szulc-Fischer: Pro-ecological cluster initiatives Magdalena Ślebocka: EU funds for sustainable development barriers in obtaining and accounting on the example of municipalities of Łódź Voivodeship Aneta Tylman: Areas of legal and financial studies of sustainable development an attempt to identify Piotr Urbanek: Ethical standards of top executive s remuneration policy in the banking sector during the financial crisis attempt to assess Tomasz Uryszek: Intergenerational redistribution of public debt. The example of European Union countries Julia Anna Wachowska: Housing loans market in Poland analytical project. 467 Damian Walczak: Social solidarity and the pension rights of privileged groups Marcelina Więckowska: Institutional investors in the renewable energy investment market Paweł Witkowski: Carbon risk concept and measurement Bogdan Włodarczyk: Creation of banking offer using e-banking Justyna Zabawa: Human capital management in contemporary banks, in the context of corporate eco-responsibility Marika Ziemba, Krzysztof Świeszczak: Banking advertising between a manipulation and a real customer need

9 PRACE NAUKOWE UNIWERSYTETU EKONOMICZNEGO WE WROCŁAWIU RESEARCH PAPERS OF WROCŁAW UNIVERSITY OF ECONOMICS nr Finanse na rzecz zrównoważonego rozwoju Gospodarka etyka środowisko ISSN Damian Walczak Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu SOLIDARYZM SPOŁECZNY A UPRAWNIENIA EMERYTALNE GRUP UPRZYWILEJOWANYCH Streszczenie: W Polsce, podobnie jak w wielu innych państwach, wiele grup społeczno-zawodowych korzysta z uprzywilejowanych systemów emerytalnych. Należące do nich osoby mogą przejść na emeryturę na korzystniejszych warunkach, otrzymać wyższe świadczenia emerytalne lub opłacać niższe składki. Często podnoszoną kwestią w trakcie debat nad jakimikolwiek zmianami emerytalnymi jest zagadnienie solidaryzmu. Osoby wskazujące na pozostawienie status quo odwołują się do konieczności solidaryzmu z tymi grupami. Może jednak na uprzywilejowanie tych grup należy spojrzeć odmiennie. Może to właśnie ich uprzywilejowanie łamie zasady solidaryzmu, który nakazuje jednostce (grupie) w swym działaniu uwzględniać interes wspólnoty. Słowa kluczowe: solidaryzm, emerytura, grupy uprzywilejowane. DOI: /pn Wstęp Decyzją Parlamentu Europejskiego i Rady, Komisja Europejska ogłosiła rok 2012 Rokiem Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej. Aktywność osób starszych szczególnie jest istotna w Polsce, w kraju, który zajął 27. (na 27) miejsce pod względem aktywności osób starszych [Active Ageing Index 2012]. Ogłoszonego w Europie roku solidarności nie można rozważać wyłącznie w aspekcie jego międzypokoleniowości solidaryzm należy traktować szerzej, zbyt wąska analiza nie pozwala bowiem na ujęcie problemu całościowo. W Polsce już w 2008 r. rozpoczęto realizację programu Solidarność pokoleń skoncentrowanego na zwiększeniu aktywności zawodowej osób w wieku 50+. Jednym z czynników nierozłącznie związanych zarówno z solidaryzmem, jak i aktywnością zawodową osób starszych są uprawnienia emerytalne grup uprzywilejowanych. Z jednej strony dotyczą one finansów publicznych, a z drugiej aktywności zawodowej, która niewątpliwie obniża się po przejściu na emeryturę. Celem pracy jest przedstawienie solidaryzmu na tle uprawnień emerytalnych grup uprzywilejowanych w Polsce.

10 Solidaryzm społeczny a uprawnienia emerytalne grup uprzywilejowanych Metodyka badań i przebieg procesu badawczego Pracę oparto na analizie literaturowej oraz wynikach badań obcych. Jednak w prezentowanym zakresie brakuje opracowań, które problem badawczy przedstawiają w analizowanym kierunku. Wiele prac odwołuje się do solidaryzmu społecznego [Caro 1930, s ; Rodak 2012, s ; Jeffries i in. 2006, s ] lub przedstawia rozwiązania w zakresie systemów emerytalnych, ewentualnie zabezpieczenia społecznego [Owczarek 2009, s ; Stańko 2003, s. 1-33; Bera, Walczak 2012, s ]. Wybrane prace prezentują solidaryzm w kontekście rozwiązań emerytalnych, ale koncentrują się na wskazaniu powiązań systemu emerytalnego i solidaryzmu społecznego [Ratajczak-Tuchołka 2012, s ; Krebs 2011, s ]. 3. Uprzywilejowane systemy emerytalne w Polsce Dyskusję należy rozpocząć od zaprezentowania grup społeczno-zawodowych uprzywilejowanych w zakresie emerytalnym 1. Należą do nich m.in.: rolnicy, służby mundurowe, sędziowie, prokuratorzy, górnicy, duchowni [Przygodzka 2006, s ; Walczak 2008, s ; Gospodarka 2010]. Jest to kilka milionów osób na tys. aktywnych zawodowo w wieku powyżej 15 lat [Aktywność ekonomiczna ]. Oczywiście każda z tych grup uprzywilejowana jest w inny sposób: rolnicy płacą niewielkie składki, a np. służby mundurowe należą do systemu zaopatrzeniowego i składek nie płacą w ogóle, a przechodzą na emeryturę na uprzywilejowanych zasadach, z kolei część składek za księży opłaca Skarb Państwa poprzez Fundusz Kościelny. Z wielu powodów jednoznaczne i powszechnie akceptowalne uznanie konkretnych grup za tzw. uprzywilejowane emerytalnie jest utrudnione, np. rzecznik Konferencji Episkopatu Polski ks. Józef Kloch nazywanie ubezpieczenia społecznego księży emerytalnym uprzywilejowaniem określił mianem horrendalnej pomyłki. Na tle innych grup uprzywilejowanych (np. sędziowie i prokuratorzy) księża otrzymują bowiem bardzo niskie emerytury. Podobnych wypowiedzi osób reprezentujących inne grupy społeczne (np. rolnicy, górnicy) można przytoczyć wiele [Biuro Prasowe ]. Określając wydatki związane z finansowaniem zabezpieczenia emerytalnego 2 grup uprzywilejowanych, należy wskazać, że w 2012 r. [Przegląd 2013, s ]: 1 W pracy za grupę uprzywilejowaną emerytalnie uznaje się grupę, której członkowie opłacają składki w niższej kwocie niż inni ubezpieczeni (lub ich nie opłacają), uprawnienia emerytalne uzyskują wcześniej (łatwiej) niż inni lub sposób wyliczania ich świadczeń emerytalnych umożliwia otrzymywanie wyższych kwot. 2 Należy używać określenia zabezpieczenie emerytalne, a nie ubezpieczenie emerytalne, słowo ubezpieczenie kojarzy się bowiem ze składkami i finansowaniem świadczeń ze składek opłacanych przez członków tzw. wspólnoty ryzyka, co niewątpliwie w przypadku emerytur grup uprzywilejowanych nie ma miejsca.

11 470 Damian Walczak 1. wydatki na świadczenia zaopatrzeniowe (bezskładkowe) wyniosły ponad 10 mld zł, 2. wydatki na emerytury górnicze wyniosły 8,8 mld zł (składki około 2,8 mld 3 ), 3. dotacja do ubezpieczeń społecznych rolników wyniosła 15,6 mld zł (składki 1,5 mld zł), natomiast 4. w 2010 i 2011 r. 100% dotacji do Funduszu Kościelnego było przeznaczone na finansowanie składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne duchownych, odpowiednio w wysokości 86,3 i 89 mln zł [Interpelacja ]. Warto również zauważyć, że w 2012 r. średnia emerytura z ZUS wyniosła 1759,85 zł (bez świadczeń zaopatrzeniowych), w KRUS ukształtowała się na poziomie 1054,61 zł, przeciętna miesięczna kwota emerytur i rent brutto z Ministerstwa Obrony Narodowej wyniosła 2959,79 zł, z Ministerstwa Sprawiedliwości 3103,34 zł, natomiast z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych 2958,44 zł [Emerytury 2013, s. 24]. Przedstawione liczby wskazują, że problem związany z uprzywilejowaniem w zakresie emerytalnym jest istotny. Po pierwsze, jest kluczowy w aspekcie finansów publicznych (wielomiliardowe wydatki), a po drugie, z powodu istotnych różnic w wysokości otrzymywanych świadczeń emerytalnych przez poszczególnych beneficjentów. 4. Solidaryzm społeczny Zgodnie ze Słownikiem języka polskiego solidaryzm to kierunek społeczno-polityczny, według którego podstawową cechą społeczeństwa jest naturalna wspólnota interesów łącząca ludzi z wszystkich klas i warstw [Słownik ]. L. Caro wspominał, że światopogląd solidarystyczny stawia na pierwszym planie fakt, że każdy nasz czyn oddziałuje na innych i wywołuje nieodzowną z ich strony reakcję, a tym samym podkreśla współzależność wszystkich ludzi od siebie. Podkreśla, że wszelkie ubezpieczenia społeczne w rozmiarach słusznych i godziwych, [ ] znajdują w kierunku solidarystycznym gorliwego obrońcę, a Cooperation, not competition, współdziałanie, nie współzawodnictwo, to hasło solidaryzmu. Zwraca również uwagę, że solidaryzm przedstawia kierunek łączący zalety liberalizmu gospodarczego (jednostka jest sama w sobie celem i ma prawo dbania o dobro własne) i socjalizmu (wzgląd na interes publiczny) [Caro 1930, s ; Caro 1931, s. 5-19]. Ch. Gide stwierdza, że duch solidaryzmu jest zdecydowanie bardziej rozwinięty wśród osób z tej samej branży niż wśród osób różnych zawodów [Gide 1922, s. 101] oraz że duch walki o własne interesy i duch solidaryzmy nieustannie, ze sobą spierają się [Gide 1922, s. 272]. Nie można prezentując solidaryzm nie wskazać na katolicką naukę społeczną. Leon XIII w Encyklice Rerum Novarum wspomina wszyscy bez wyjątku obywate- 3 Przy około 170 tys. pracujących górników, średnim wynagrodzeniu miesięcznym na poziomie 7000 zł i składce na ubezpieczenie emerytalne wynoszącej 19,52%.

12 Solidaryzm społeczny a uprawnienia emerytalne grup uprzywilejowanych 471 le winni się przyczyniać do dobra wspólnego, którego część znów w sposób naturalny wraca do jednostek [Encyklika ]. O potrzebie solidaryzmu globalnego, czyli poczucia przynależności do jednej wspólnoty, za której dobro jest się odpowiedzialnym, wspomina również Strategia Zrównoważonego Rozwoju Unii Europejskiej zatwierdzona w maju 2001 r. przez Radę Europejską na posiedzeniu w Göteborgu, a następnie odnowiona w czerwcu 2006 r. 4 [Review 2006]. Ewentualne zmiany w zakresie uprzywilejowania emerytalnego są możliwe w aspekcie prawnym. Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie odnosił się bowiem do konieczności dostosowania prawa ubezpieczeń społecznych do zmieniających się stosunków społecznych i ekonomicznych. Zachowując stabilność prawa, orzekł, że prawo to jest w ciągłym procesie dostosowywania nie tylko do potrzeb społecznych, lecz w równej mierze do możliwości społeczno-gospodarczych kraju, a w Konstytucji mieści się dopuszczalność modyfikacji prawa do ubezpieczenia społecznego [ ] w zależności od warunków społeczno-gospodarczych, [ ] a także ze względu na pełniejszą realizację ogólnych zasad sprawiedliwości i równości w prawie. Trybunał zaakceptował takie zmiany, jednak pod warunkiem zachowania istoty prawa do ubezpieczeń społecznych, wynikającej z Konstytucji [Kordela 2000, s ; Orzeczenie 1990]. W wyroku z 2000 r. Trybunał stwierdził, że państwo ma obowiązek podejmować działania, które zapewnią odpowiednie środki finansowe niezbędne dla realizacji konstytucyjnych praw socjalnych, a utrzymanie równowagi finansowej FUS ma doniosłe znaczenie dla stabilności obecnego systemu [Wyrok 2000]. Podobnie stwierdził prezydent Bronisław Komorowski, który podpisując, pomimo pewnych wątpliwości, ustawę umożliwiającą przenoszenie środków z OFE do FUS-u, wskazał na konstytucyjną wartość równowagi budżetowej. 5. Istota solidaryzmu a uprzywilejowanie emerytalne Obecny system emerytalny w Polsce, podobnie jak solidaryzm, zawiera się między socjalizmem a kapitalizmem. Dobro społeczeństwa jest w nim istotne, ale jednostka nie jest traktowana przedmiotowo i nie tylko ma prawo do wielu świadczeń zabezpieczeniowych, ale również tworzone są instrumenty wspierające samodzielną przezorność emerytalną [Adamiak, Chojnacka, Walczak 2013, s. 16]. Jednak funkcjonują liczne uprzywilejowane grupy społeczne, które w pewnym zakresie łamią tę zasadę. Z jednej strony, rozwiązania takie są wbrew interesowi wspólnoty (aspekt finansowy), a z drugiej ograniczają indywidualną przezorność emerytalną (państwo zapewnia wysokie świadczenia 5 ). 4 Do aspektów (filarów) zrównoważonego rozwoju można zaliczyć aspekty środowiskowe, ekonomiczne i społeczne. Solidaryzm może stanowić element zarówno aspektu ekonomicznego (wpływ na rozwój gospodarczy), jak i społecznego (równość dochodów) [Wskaźniki 2011]. 5 Nawet kilkanaście tysięcy złotych miesięcznie.

13 472 Damian Walczak Istotne jest określenie sił/grup, które oddziałują na rozwiązania w zakresie solidaryzmu społecznego. Oczywiście podstawową siłą powinna być potrzeba takiego solidaryzmu, wynikająca ze specyfiki zawodu lub interesu wspólnoty, ale i na te oba czynniki należy spojrzeć przez pryzmat XXI w., kilkadziesiąt lat po ustanowieniu poszczególnych rozwiązań emerytalnych. Niestety, niektóre (większość?) przywileje emerytalne wynikają wyłącznie z renty politycznej przyznanej przez rządzących określonej grupie zawodowej [Wilkin 2005, s ]. Na rysunku 1 przedstawiono czynniki zewnętrzne wpływające na rozwiązania w zakresie solidaryzmu społecznego. Wyodrębniono czynniki, które obecnie oddziałują na te rozwiązania, i te, które powinny zostać uwzględnione w większym zakresie. Należy podkreślić, że na finanse sektora finansów niewątpliwie oddziałuje solidaryzm poprzez uprzywilejowanie określonych grup społecznych w zakresie uprawnień emerytalnych. Jednak wspominając o solidaryzmie, powinniśmy również uwzględnić przeciwny kierunek oddziaływania, wpływ sytuacji finansowej państwa na solidaryzm. Państwo nie może podtrzymywać rozwiązań niewłaściwych z punktu widzenia finansowego, szczególnie w okresie kryzysu finansów publicznych. Podstawą solidaryzmu jest brak dyskryminacji jakichkolwiek grup. Jednak należy również pamiętać, że grupą dyskryminowaną nie może być większość poprzez konieczność dofinansowania uprawnień emerytalnych licznych grup zawodowych. W związku z tym trzeba uwzględnić nie tylko rolę danej grupy (wiekowej lub zawodowej) w społeczeństwie, ale również lub przede wszystkim, czy rozwiązania są uczciwe i zgodne z zasadą solidaryzmu społecznego dla wspólnoty. Sytuacja finansowa państwa Renta polityczna Zakorzenienia historyczne Brak dyskryminacji jakichkolwiek grup Brak dyskryminacji członków wspólnoty Specyfika zawodu Interes społeczeństwa Solidaryzm Kierunek wpływu Konieczny (dotychczas nieuwzględniany) kierunek wpływu Rys. 1. Czynniki zewnętrzne wpływające na solidaryzm Źródło: opracowanie własne.

14 Solidaryzm społeczny a uprawnienia emerytalne grup uprzywilejowanych 473 Sprawnie funkcjonujący system emerytalny opiera się na wyważonych relacjach pomiędzy interesem jednostki (grupy) a wspólnoty. Uwzględnia także zobowiązania wspólnoty do ponoszenia kosztów na rzecz zabezpieczenia emerytalnego poszczególnych jednostek. Istotną rolę w zakresie zgody na systemową (lub dobrowolną) pomoc poszczególnym grupom odgrywa ich sytuacja finansowa [Nicolaïdis, Viehoff 2012, s ] (rysunek 2). Obowiązujące rozwiązania emerytalne powinny znajdować się w centrum, tak jak solidaryzm. Nie mogą być oparte wyłącznie na własnym interesie (mi/nam się należy), ale również nie mogą opierać się wyłącznie na dobru całej wspólnoty, pewna indywidualność (zróżnicowanie) powinna zostać zachowana. Zarówno jednostka powinna czuć się odpowiedzialna za wspólnotę, jak i wspólnota za każdą jednostkę. Sukces wspólnoty finalnie musi przekładać się na sukces poszczególnych jednostek (stabilność finansowa państwa na przykład na właściwe funkcjonowanie Policji itp.). Obecnie istniejące systemy emerytalne wynikają z solidaryzmu, z jego elemen- Sytuacja finansowa grup uprzywilejowanych obowiązkowość (konieczność) jednostka (we własnym interesie) solidaryzm wspólnota (we wspólnym interesie) Sytuacja finansowa grup uprzywilejowanych altruizm (dobrowolne/ nadobowiązkowe) Idealne (najwłaściwsze) położenie solidaryzmu społecznego Solidaryzm społeczny w uprzywilejowanych systemach emerytalnych w Polsce Rys. 2. Koncepcja czynników ideologicznych determinujących solidaryzm Źródło: opracowanie własne na podstawie [Nicolaïdis, Viehoff 2012, s. 28].

15 474 Damian Walczak tu obowiązkowości, ludzie nie polegają, jak często miało to miejsce w przeszłości, na ofiarności (altruizmie/dobroczynności) innych, lecz na zinstytucjonalizowanych rozwiązaniach. Jednak zbyt nadmierne uprzywilejowanie w zakresie emerytalnym (zobowiązanie innych do ponoszenia kosztów na rzecz wybranych grup) ogranicza w poszczególnych jednostkach chęć/potrzebę indywidualnego oszczędzania. Wówczas postrzeganie przez jednostkę obowiązkowości państwa co do zabezpieczenia emerytalnego jest większe niż własna, indywidualna przezorność w tym zakresie (rysunek 2). Pogodzenie tych czterech elementów (jednostka, wspólnota, obowiązkowość, altruizm) nie może prowadzić do konieczności płacenia przez wspólnotę na rzecz wybranych grup społeczno-zawodowych, którym udało się skierować solidaryzm w stronę własnego interesu i obowiązkowości wspólnoty. 6. Wnioski Podsumowując, można stwierdzić, że uprzywilejowane systemy emerytalne mają niewiele wspólnego z solidaryzmem. Solidaryzm to bowiem poczucie obowiązku w zakresie rezygnacji z własnych uprawnień na rzecz dobra ogólnego, a niestety wszyscy (użyto liczby mnogiej bowiem głosy krytyki możemy usłyszeć z każdej strony i pod adresem każdej grupy zawodowej) dostrzegamy, że nauczyciele mają dwa miesiące urlopu, policjanci mogą (a w zasadzie mogli) pracować 15 lat przed przejściem na emeryturę, górnicy korzystają z szeregu przywilejów, zwiększa się armia urzędników, a rolnicy płacą grosze na KRUS. Jednocześnie nie potrafimy, kosztem partykularnych interesów, wskazać rozwiązań korzystnych dla całej wspólnoty, nie zapominając również o prawach i roli jednostki. Bezpośrednim skutkiem ekonomicznym obecnych rozwiązań emerytalnych grup uprzywilejowanych jest wydatkowanie kilkudziesięciu miliardów złotych na ich świadczenia. Niewątpliwie część (większość) tych środków mogłaby zostać wykorzystana zdecydowanie korzystniej w aspekcie całej wspólnoty, a więc i tych osób. Należy mieć nadzieję, że z powodu dylematu związanego z koniecznością zmian (z powodów ekonomicznych) w uprzywilejowaniu poszczególnych grup społecznych nie staniemy w obliczu katastrofy finansów publicznych. Nie nastąpi to w 2014 r., budżet uratowano bowiem, wprowadzając zmiany w otwartych funduszach emerytalnych i przenosząc część środków (należących do większości członków wspólnoty) z OFE do budżetu. Literatura Active Aging Index 2012, ( ). Adamiak S., Chojnacka E., Walczak D., Social security in Poland cultural, historical and economical issues, Copernican Journal of Finance & Accounting 2013, vol. 2, no. 2.

16 Solidaryzm społeczny a uprawnienia emerytalne grup uprzywilejowanych 475 Aktywność ekonomiczna ludności w wieku 15 lat i więcej, ( ). Bera A., Walczak D., Problematyka wieku emerytalnego w modernizacji polskiego systemu emerytalnego, Wiadomości Ubezpieczeniowe 2012, nr 1. Biuro Prasowe KEP ( ), ( ). Caro L., Istota solidaryzmu, Przegląd Powszechny 1930, R. 47, t Caro L., Solidaryzm, Z zasiłku Funduszu Kultury Narodowej, Lwów Emerytury i renty w 2012 r., GUS, Departament Badań Społecznych i Warunków Życia, Warszawa Encyklika Rerum novarum, Leon XIII. Gide Ch., Consumers co-operative societies, A.A. Knopf, New York Gospodarka i czynniki demograficzne a system emerytalny, Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk Interpelacja nr 585 w sprawie wydatków ponoszonych z budżetu państwa w związku z istnieniem Funduszu Kościelnego oraz sposobu wydatkowania jego środków, ( ). Jeffries V. i in., Altruism and social solidarity: Envisioning a field of specialization, The American Sociologist 2006, vol. 37, no. 3. Kordela M., Uzasadnienia aksjologiczne w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2000, z. 3. Krebs V., Solidarity and Equity in Social Systems, Economic Studies and Analyses 2011, vol. 5, no. 3. Nicolaïdis K., Viehoff J., The Choice for Sustainable Solidarity in Post-Crisis Europe, [w:] Solidarity: For Sale? The Social Dimension of the New European Economic Governances, red. G. Bajnai i in., Europe in Dialogue 2012/01. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 22 sierpnia 1990 r. (K 7/90), OTK 1990, nr 1, poz. 5. Owczarek J., Redystrybucyjność bazowego systemu emerytalnego w Polsce, Rozprawy Ubezpieczeniowe 2009, nr 7. Przegląd funkcjonowania systemu emerytalnego, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej oraz Ministerstwo Finansów, Warszawa Przygodzka R., Fiskalne instrumenty wspierania rozwoju rolnictwa: przyczyny stosowania, mechanizmy i skutki, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok Ratajczak-Tuchołka J., Solidarność w kontekście zmian bazowego systemu emerytalnego w Polsce w latach , Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2012, z. 3. Review of the EU Sustainable Development Strategy (EU SDS) Renewed Strategy, Council of The European Union, 10917/06, 26 June Rodak L., Solidaryzm i/jako obiektywizm, [w:] Idea solidaryzmu we współczesnej filozofii prawa i polityki, tom I, W poszukiwaniu nowych form solidaryzmu społecznego, red. A. Łabno, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa Słownik języka polskiego, ( ). Stańko D., Polish Pension Funds, Does the System Work?: Cost, Efficiency and Performance Measurement Issues, Pensions Institute, Birkbeck College, Walczak D., Kierunki zmian ubezpieczeń społecznych rolników, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu nr 1197, Wrocław Wilkin J., Pogoń za rentą przy pomocy mechanizmów politycznych, [w:] Teoria wyboru publicznego, red. J. Wilkin, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa Wskaźniki zrównoważonego rozwoju Polski, GUS, Katowice Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2000 r., K. 9/00, OTK ZU 2000, nr 8, poz. 294.

17 476 Damian Walczak SOCIAL SOLIDARITY AND THE PENSION RIGHTS OF PRIVILEGED GROUPS Summary: In Poland, just like in many other countries, a lot of socio-professional groups use privileged pension systems. Persons belonging to these groups may retire on more advantageous conditions, receive higher retirement benefits or pay lower contributions. The notion of solidarity is an issue that is often raised during debates on any changes to such pension systems. Persons who are in favour of leaving the status quo refer to the necessity of solidarity with these groups. Perhaps, however, one should look differently at the privileges of these groups. Perhaps, it is these privileges that breach the principles of solidarity, which demands that individuals should take into account the community s interest. Keywords: solidarity, pension, privileged groups.