Styl życia studentek kierunków medycznych

Transkrypt

1 Walentukiewicz Probl Hig Epidemiol A, Łysak 2013, A, Wilk 94(2): B Styl życia studentek kierunków medycznych 247 Styl życia studentek kierunków medycznych Lifestyle of female medical students Anna Walentukiewicz 1/, Anna Łysak 2/, Barbara Wilk 3/ 1/ Zakład Promocji Zdrowia, Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku 2/ Katedra Fizjoterapii, Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku 3/ Wydział Zdrowia Publicznego, Olsztyńska Szkoła Wyższa w Olsztynie Wprowadzenie. Wiele spośród przewlekłych chorób cywilizacyjnych spowodowanych jest nieprawidłowymi zachowaniami zdrowotnymi, takimi jak złe nawyki żywieniowe, niewystarczający poziom reprezentowanej aktywności fizycznej, patologiczne otłuszczenie ciała, czy palenie tytoniu. Równolegle badania naukowe dowodzą faktu, iż wielu spośród nich poprzez modyfikację zachowań można byłoby uniknąć. Cel badań. Przedstawienie rozpowszechnienia czterech składowych zdrowego stylu życia w zależności od studiowanego kierunku w populacji osób o wyższej niż przeciętna świadomości zdrowotnej. Materiał i metody. Analizie poddano dane pochodzące z badania 195 studentek czterech kierunków medycznych. Badania przeprowadzono w roku akademickim 2011/2012 stosując sondaż diagnostyczny zawierający pytania dotyczące składowych stylu życia. Samej oceny stylu życia dokonano w oparciu o indeks pozytywnych zachowań zdrowotnych. Wyniki. Wśród badanych odsetek palących wynosił 51,8%. Analiza wartości wskaźnika BMI wskazała na jego prawidłowy zakres u 73,3% badanych. Zalecane spożycie błonnika występowało tylko u 36,4% ankietowanych warzywa i owoce częściej pojawiały się w posiłkach farmaceutek, pielęgniarek i lekarek. Ponad połowa (54,4%) badanych zakwalifikowała się do grupy o zadowalającym lub wysokim poziomie aktywności fizycznej. Większość różnic pomiędzy analizowanymi kierunkami była istotna statystycznie. Wnioski. Studenci kierunków medycznych stanowią wyjątkową grupę, która poprzez specyfikę przyszłego, wyuczonego zawodu może mieć decydujący wpływ na promowanie zmian zachowań zdrowotnych populacji. Tym bardziej, jeżeli promocja ta opiera się o własne doświadczenia i koresponduje z indywidualnymi przekonaniami zdrowotnymi stąd też istnieje konieczność dobrego przygotowania tejże grupy społecznej do realizacji tego jakże ważnego celu. Introduction. Many of chronic civilization diseases are caused by incorrect health behaviors such as improper eating habits, low physical activity, pathological body lipomatosis or tobacco smoking. Scientific research proves that many of these unhealthy features might be avoided by modified behaviors. Aim. To present popularization of four healthy lifestyle components depending on field of studies in the population of higher-than-average health awareness. Material & methods. 195 female students from faculties of medicine underwent the study in the academic year 2011/2012. A diagnostic survey on lifestyle components was applied. The assessment of the lifestyle itself was based on the positive health behavior index. Results. Smoking subjects 51.8%. Correct range of BMI 73.3%. Recommended fibre intake in 36.4% of the respondents fruit and vegetables were most common in the diet of pharmacists, nurses and doctors. More than half of the subjects (54.4%) represented satisfactory or high level of physical activity. Most differences between the analyzed faculties were statistically significant. Conclusions. Students of medical faculties are a rare group which through their unique future professions can have a decisive influence on promoting changes in health behaviors, especially when this promotion is based on one s experience and corresponds with individual health beliefs. Thus preparation of this social group for achieving such an important goal is a must. Key words: lifestyle index, physical activity, smoking, fiber, BMI Słowa kluczowe: indeks stylu życia, aktywność fizyczna, palenie, błonnik, BMI Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence dr Anna Walentukiewicz Zakład Promocji Zdrowia, Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu ul. Kazimierza Górskiego 1, Gdańsk tel , annawalentukiewicz@wp.pl Wprowadzenie Wiele spośród przewlekłych chorób cywilizacyjnych spowodowanych jest nieprawidłowymi zachowaniami zdrowotnymi, takimi jak złe nawyki żywieniowe, niewystarczający poziom reprezentowanej aktywności fizycznej (AF), patologiczne otłuszczenie ciała, czy palenie tytoniu. Równolegle badania naukowe dowodzą faktu, iż wielu spośród nich poprzez modyfikację zachowań można byłoby uniknąć [1]. Nowoczesne podejście do zdrowia zarówno w wymiarze indy-

2 248 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): widualnym, jak również globalnym (społecznym) to w pierwszej kolejności zgodne między innymi z holistycznym modelem zdrowia myślenie o zmianie stylu życia oraz profilaktyce prozdrowotnej, dopiero na końcu o leczeniu. Takie podejście pozwala również przypisać nadrzędne znaczenie edukacji w procesie kształtowania indywidualnych dyspozycji odnoszących się do wartości zdrowia [2]. Cel badań Przedstawienie rozpowszechnienia czterech składowych zdrowego stylu życia w zależności od studiowanego kierunku w populacji osób o wyższej niż przeciętna świadomości zdrowotnej. Materiał i metoda Analizie poddano dane pochodzące z badania studentów pierwszego i drugiego roku czterech kierunków medycznych studentów medycyny, pielęgniarstwa, fizjoterapii i zdrowia publicznego. Badana grupa osób składała się z 195 studentek trójmiejskich uczelni, wiek badanych wahał się od 18 do 28 lat (średnio 20,14±1,95). Badania ankietowe przeprowadzono w roku akademickim 2011/2012 stosując sondaż diagnostyczny. Badania ankietowe przeprowadzono metodą audytoryjną, przestrzegając zasady anonimowości. Podstawowym narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety zawierający pytania dotyczące składowych stylu życia. Oceny stylu życia dokonano w oparciu o indeks pozytywnych zachowań zdrowotnych [3]. Według autorów metody indywidualna charakterystyka prozdrowotnego stylu życia powinna obejmować cztery pozytywne zachowania, wśród nich zadowalający poziom aktywności fizycznej, codzienne spożywanie warzyw i owoców, prawidłową masę ciała oraz niepalenie tytoniu. Na ich podstawie wylicza się tak zwany wskaźnik stylu życia sumujący liczbę pożądanych zachowań (0 brak zachowania, 4 obecność wszystkich zachowań). Najbardziej prozdrowotny styl życia reprezentują osoby, które uzyskały 4 punkty. Oceny poziomu aktywności fizycznej dokonano w oparciu o kwestionariusz aktywności fizycznej. W przedstawionej analizie poziom aktywności fizycznej oceniono na podstawie, opisującego go w jednostkach wydatku energetycznego MET min./tydzień, wersji polskiej Międzynarodowego Kwestionariusza Aktywności Fizycznej (International Physical Activity Questionnaire IPAQ) [4,5]. Wykorzystano jego krótką, zawierającą 7 pytań wersję. Kwestionariusz umożliwił ocenę całokształtu aktywności fizycznej, bowiem obejmuje wszystkie rodzaje aktywności, począwszy od tej związanej z pracami w uczelni, domu, wokół domu, pracy, przez aktywność komunikacyjną, aż do ruchu w czasie wolnym poświęcanym na rekreację, zabawę, turystykę i sport. Każdorazowo w badaniach odnotowano częstotliwość, czas i intensywność wysiłku trwającego bez przerw wypoczynkowych dłużej niż 10 minut. Tygodniową aktywność fizyczną obliczano poprzez zsumowanie wartości MET uzyskanych w trakcie aktywności intensywnej, umiarkowanej i chodzenia wykonywanych w ciągu całego tygodnia. Za wystarczający poziom aktywności przyjęto aktywność o wydatku energetycznym zawierającym się pomiędzy 600 a 1500 i więcej MET min./tydzień, przy założeniu, że wydatek ten był efektem 3 lub więcej dni intensywnej aktywności fizycznej przez minimum 20 minut dziennie i 5 lub więcej dni umiarkowanej aktywności fizycznej lub marszu-spaceru przez nie mniej niż 30 min., czy też kombinacje intensywnej lub umiarkowanej aktywności fizycznej dającej w sumie więcej niż 600 MET min./tydzień. Rekomendacje dla zdrowych osób dorosłych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) w zakresie poziomu aktywności fizycznej określają niezbędną jej dawkę na przynajmniej 30 minut 5 dni w tygodniu wysiłku umiarkowanego lub bardzo intensywnej aktywności fizycznej przez przynajmniej 20 minut 3 dni w tygodniu i połączenia wysiłków intensywnych z umiarkowanymi. WHO podkreśla fakt, że wytyczne mogą proponować różne zalecenia dla różnych grup wiekowych, takich jak dzieci, dorośli, osoby starsze [6], jak również grup ryzyka, co potwierdzają liczne doniesienia naukowe [7]. Przyjęte przez autorów kryterium oceny poziomu aktywności fizycznej i wartości rekomendowanych dla zachowania zdrowia korespondują z normami WHO, a samo narzędzie jest narzędziem standaryzowanym. Oceny prawidłowości w zakresie masy ciała dokonano w oparciu o wartość wskaźnika masy ciała (BMI). Na podstawie wykonanych badań antropometrycznych wysokości i masy, do których wykorzystano stadiometr SECA 217 i analizator składu ciała TANITA SC 330 S wyliczono wskaźnik BMI. Zgodnie z wytycznymi WHO wartość rekomendowana tego wskaźnika wynosić powinna 18,5-24,9 kg/m 2 [8]. Zastosowanie wartości wskaźnika masy ciała do oceny prawidłowości w zakresie masy ciała, mimo licznych ograniczeń, poprzez wysoką korelację z zawartością tkanki tłuszczowej w organizmie jest możliwe i rekomendowane między innymi przez WHO. Spożycie warzyw i owoców oceniono na podstawie kwestionariusza częstotliwości spożycia warzyw, owoców i soków w ciągu ostatniego roku (kwestionariusz Blocka) [9] umożliwiającego zebranie informacji o zwyczajowej częstości spożycia grup żywności, które są ważnymi źródłami błonnika w racji pokarmowej. Częstość spożycia grup produktów określono w pięciu kategoriach: mniej niż raz/tydzień, raz/tydzień, 2-3 razy/tydzień, 4-6 razy/tydzień oraz codziennie

3 Walentukiewicz A, Łysak A, Wilk B. Styl życia studentek kierunków medycznych każdej kategorii przyznaje się odpowiednią liczbę punktów (od 0 pkt. dla częstości mniej niż raz/tydzień do 4 pkt. codziennie). Na podstawie uzyskanej sumy punktów określono spożycie, a następnie wyróżniono osoby o wystarczającym spożyciu warzyw, owoców i błonnika (>30 pkt.), niewystarczającym spożyciu oraz ubogich w błonnik (<20 pkt.). Za niepalących uznano te osoby, które nigdy nie paliły tytoniu oraz byłych palaczy. Analizę statystyczną przeprowadzono w oparciu o oprogramowanie komputerowe STATISTICA v (StatSoft Polska). Dla cech ilościowych wyniki przedstawiono w postaci średnich i odchyleń standardowych oraz wyrażono w postaci odsetków. Do porównania wartości średnich w analizowanych grupach badano rodzaj rozkładu testami Kołmogorowa-Smirnowa z poprawką Lillieforsa oraz Shapiro-Wilka. W przypadku, gdy analizowane zmienne nie posiadały rozkładu normalnego, w analizach istotności zastosowano test Kruskala Wallisa. W celu zbadania zależności pomiędzy wieloma zmiennymi niezależnymi zastosowano statystyki nieparametryczne, różnice między grupami, których skala pomiarowa była porządkowa oceniane były przy pomocy testu Kruskalla-Wallisa przyjmując poziom istotności p=0,05. Wyniki Charakterystykę podstawowych cech antropometrycznych badanych studentek przedstawiono w tabeli I. Średnie ich wartości w zakresie wysokości, masy i wartości wskaźnika masy ciała (BMI) mieszczą się w granicach normy populacyjnej, niemniej jednak uwagę zwraca fakt, iż studentki fizjoterapii i pielęgniarstwa są istotnie cięższe od pozostałych uczestniczek badania (p=0,0035). Zebrane dane kwestionariuszowe oraz pomiary antropometryczne pozwoliły scharakteryzować badane w oparciu o występowanie ocenianych zachowań zdrowotnych. Istotne statystycznie różnice pomiędzy przedstawicielkami badanych kierunków medycznych zaobserwowano w zakresie trzech składowych stylu życia: palenia tytoniu, spożycia warzyw i owoców oraz poziomu reprezentowanej aktywności fizycznej (tab. II). Wśród badanych odsetek palących wynosił 51,8%. Stwierdzono istotnie statystycznie różnice w rozpowszechnieniu palenia tytoniu pomiędzy studentkami badanych kierunków (p=0,0000), najczęściej paliły respondentki zdrowia publicznego, zaś najrzadziej po papierosy sięgały farmaceutki. Analiza wartości wskaźnika BMI wskazała na jego prawidłowy zakres u 73,3% badanych różnice nie były istotne statystycznie (p=0,9909). Zalecane spożycie warzyw i owoców występowało tylko u 36,4% ankietowanych produkty te częściej pojawiały się w posiłkach farmaceutek, pielęgniarek i lekarek. Różnice pomiędzy analizowanymi grupami były istotne statystycznie (p=0,0000). Ponad połowa (54,4%) badanych zakwalifikowała się do grupy o zadowalającym lub wysokim poziomie aktywności fizycznej. Regularną dawkę zalecanej aktywności fizycznej częściej deklarowały studentki zdrowia publicznego niż pozostałe uczestniczki badania, przy czym zależność ta była istotna statystycznie (p=0,0000). Tabela I. Charakterystyka wskaźników antropometrycznych badanych Table I. Characteristics of anthropometric indices in the subjects Ogółem N=195 Zdrowie publiczne n=53 Fizjoterapia n=40 Farmacja n=31 Lekarski n=32 Pielęgniarski n=39 ± SD ± SD ± SD ± SD ± SD ± SD Wiek (lata)* 20,14 ±1,95 20,69 ±3,834 21,80 ±2,150 19,13 ±0,562 19,156 ±0,574 19,28 ±0,646 Wysokość (m) 1,66 ±0,06 1,67 ±0,072 1,68 ±0,078 1,65 ±0,056 1,66 ±0,062 1,65 ±0,049 Masa (kg)** 59,03 ±9,11 56,38 ±7,777 63,21 ±11,226 56,87 ±7,822 57,68 ±6,584 61,17 ±9,505 BMI (kg/m 2 ) 21,23 ±2,86 20,09 ±2,018 22,11 ±3,215 20,79 ±2,569 20,99 ±2,748 22,39 ±3,192 różnice pomiędzy grupami oceniane testem Kruskala-Wallisa: *p=0,0000, **p=0,0035 Tabela II. Odsetek studentek wypełniających zalecenia zdrowego stylu życia Ogółem N=195 Zdrowie publiczne N=53 Fizjoterapia N=40 Farmacja N=31 Lekarski N=32 Pielęgniarski N=39 p-valeu n % n % n % n % n % n % Palenie a , , , , ,5 0,0000 Masa ciała b , , , , , ,4 0,9909 Warzywa i owoce c 41 36, , , , , ,6 0,0000 AF d , , , ,5 9 28, ,9 0,0000 a osoby niepalące b prawidłowa masa ciała oceniana na podstawie wskaźnika BMI wg kryteriów WHO c spożycie warzyw i owoców ocenione kwestionariuszem Blocka d zalecany poziom aktywności fizycznej oceniony kwestionariuszem IPAQ różnice pomiędzy grupami oceniane testem Kruskala-Wallisa: a p=0,0000, b p=0,9909, c p=0,0000, d p=0,0000

4 250 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): Ocena indeksu stylu życia wykazała, że tylko co 10 studentka wskazała obecność wszystkich ocenianych składowych stylu życia, tzn. reprezentuje postawę prozdrowotną. U 1 osoby wskaźnik stylu życia był równy 0 (nie stwierdzono obecności ani jednej z czterech pozytywnych zachowań zdrowotnych). Studentki farmacji charakteryzował najwyższy odsetek wszystkich ocenianych składowych stylu życia (ryc.1). Przestrzeganie podstawowych zaleceń zdrowego stylu życia było silniejsze wśród studentek lekarek (występowanie 2 i więcej składowych) niż zdrowia publicznego. odsetek odpowiedzi 60 56,6 52,5 53, ,9 41,9 40, ,8 20,7 20,7 22,5 22,6 20, ,5 15,5 15,4 7,5 9,7 10,3 10 1, zdrowie publiczne fizjoterapia farmacja lekarski pielęgniarki liczba występujących składowych stylu życia 0 - brak zachowania, 4 - obecność wszystkich zachowań Ryc. 1. Częstość występowania poszczególnych składowych stylu życia wg studiowanego kierunku Fig. 1. Frequency of individual lifestyle components according to faculty Dyskusja Styl życia człowieka stanowi wypadkową indywidualnych preferencji oraz wzorów zachowań, przy czym jest jednym z wielu istotnych czynników, który decyduje, o jakości istnienia, stąd też nie dziwi fakt szerokiego zainteresowania jego interdyscyplinarną problematyką [10]. Zainteresowanie to przejawia się między innymi w licznych publikacjach naukowych, podręcznikach, poradnikach etc., znajduje również odzwierciedlenie w Narodowym Programie Zdrowia ( ), gdzie głównym wymienianym celem jest poprawa zdrowia i związanej z nim jakości życia ludności oraz zmniejszenie nierówności w zdrowiu [11]. Pierwszym krokiem w realizacji tak postawionego celu powinna być identyfikacja przekonań i zachowań zdrowotnych w poszczególnych grupach społecznych. Opisując działalność człowieka w kontekście jego stylu życia bardzo istotne miejsce zajmuje właśnie zidentyfikowanie zespołu określonych zachowań. Takiej identyfikacji w badaniach podjęły się autorki tego opracowania. Nieprzypadkowy dobór grupy badawczej uzasadniony był faktem, iż osoby z wykształceniem medycznym, między innymi poprzez przynależność do określonego środowiska środowiska medycznego predysponowane są, a nawet zobligowane do podejmowania pewnych, wyznaczonych kulturowo zachowań, przez co mają w późniejszym czasie szereg możliwości do promowania i edukowania w zakresie prozdrowotnego stylu życia, zwiększając tym samym świadomość zdrowotną społeczeństwa. Stanowią swoisty autorytet również w tym zakresie. W zaprezentowanej analizie do oceny składowych stylu życia wykorzystano zaprojektowany przez Forda [12] indeks stylu życia. Wśród kryteriów oceny znalazły się bardzo dobrze udokumentowane w zakresie profilaktyki i leczenia chorób zmienne poziom reprezentowanej aktywności fizycznej [13], wartość wskaźnika masy ciała [14], niepalenie tytoniu [15] oraz spożywanie warzyw i owoców [1]. Wszystkie te kryteria mają niezaprzeczalnie ugruntowaną pozycję w prewencji pierwotnej i wtórnej chorób cywilizacyjnych, wśród nich chorób metabolicznych, układu oddechowego, krwionośnego, a nawet chorób nowotworowych. Jak podkreśla Kwaśniewska [16] narzędzie nie jest pozbawione ograniczeń. Ograniczenie polega przede wszystkim na fakcie sprowadzenia oceny stylu życia do oceny czterech, skąd inąd bardzo ważnych zmiennych, niemniej jednak prostota zastosowanego wskaźnika czyni go uniwersalnym i tanim, przez co użytecznym na przykład w badaniach epidemiologicznych zachowań w poszczególnych grupach społecznych, czy też poradnictwie indywidualnym w zakresie edukacji prozdrowotnej [17]. Przestrzeganie zasad zdrowego stylu życia jest kluczowym predykatorem zdrowia. W badanej grupie studentek kierunków medycznych odsetek niepalących wynosił 51,8%, 73,3% uczestniczek badania charakteryzował prawidłowy stopień otłuszczenia ciała, rekomendowany poziom AF zadeklarowało 54,4% respondentek, a zalecenia spożycia wystarczającej ilości błonnika spełniło 36,4% kobiet. Wszystkie cztery wymienione wyżej kryteria zadeklarowało jednocześnie 10,8% badanych. Niższe niż w badaniach własnych rozpowszechnienie ocenianych zachowań prozdrowotnych przedstawiono w badaniach Kalety [18] (1,9%) oraz Kwaśniewskiej [16] (4%), a także w badaniach Reeves [3] (3%) oraz Ford [19] (7,6%). Wyższy od zaobserwowanego przez autorki opracowania odsetek osób przestrzegających zaleceń zdrowego stylu życia odnotowano w badaniach Pronk [20] (14,5%) oraz King [21] (24,8%). Przedstawione w badaniach własnych wyniki wskazały na niskie rozpowszechnienie pozytywnych zachowań zdrowotnych związanych z żywieniem, które dotyczyły głównie zbyt niskiej podaży błonnika. 36,4% studentek charakteryzował zadowalający poziom jego spożycia. Niższe wyniki w zakresie tej ocenianej cechy zaobserwowano w badaniu Reeves (23,3%) [3], King (24,8%) [21] oraz Szczepańskiej (25%) [22]. Aktywność fizyczna to jeden z czynników stylu życia istotnych w profilaktyce i prewencji chorób przewlekłych. Z badań CBOS wynika, że ostatnie lata przyniosły korzystne zmiany w stylu życia Polaków

5 Walentukiewicz A, Łysak A, Wilk B. Styl życia studentek kierunków medycznych 251 [23]. Dane te potwierdza też raport GUS [24]. Wyniki tych badań plasowały Polaków powyżej średniej europejskiej, odsetek osób deklarujących wysoki poziom aktywności fizycznej (EU: 31,3% vs. PL: 33,5%), natomiast badania własne ujawniły, iż 54,4% respondentek charakteryzował zadowalający i wysoki poziom tej cechy. Niższe wartości zaobserwowano w badaniach Kalety przeprowadzonych w latach wśród dorosłych pracujących kobiet województwa łódzkiego i lubuskiego 36,5% [18] oraz Kwaśniewskiej w 2010 roku 37,7% [16]. Nadwaga i otyłość stanowi istotny problem w skali globalnej. Doniesienia wskazują, że jest to poważny problem nie tylko w krajach Europy zachodniej, ale również w Polsce. Badania WOBASZ wskazały jednak na niższy odsetek występowania prawidłowej masy ciała wśród badanych kobiet [16, 18, 25, 26], niemniej jednak badania własne nie potwierdziły powyższej zależności w analizowanej grupie. Zdecydowana większość badanych studentek kierunków medycznych charakteryzowała się prawidłową masą ciała (73,4%). Wyższy poziom AF oraz prawidłowa masa ciała odnotowane w badaniach własnych związany był prawdopodobnie z przyjętym do badań kryterium studentki o wyższej niż przeciętna świadomości zdrowotnej związanej z obranym kierunkiem nauki zbliżone obserwacje przedstawiono także w innych badaniach [27]. Wnioski Studenci kierunków medycznych stanowią wyjątkową grupę, która poprzez specyfikę przyszłego, wyuczonego zawodu może mieć decydujący wpływ na promowanie zmian zachowań zdrowotnych populacji. Tym bardziej, jeżeli promocja ta opiera się o własne doświadczenia i koresponduje z indywidualnymi przekonaniami zdrowotnymi, stąd też istnieje konieczność dobrego przygotowania tejże grupy społecznej do realizacji tego jakże ważnego zadania. Piśmiennictwo / References 1. Lichtenstein AH, Lawrence JA, Brands M, et al. Diet and Lifestyle Recommendations Revision A Scientific Statement From the American Heart Association Nutrition Committee. Circulation 2006, 114: Kulik TB, Wolny B, Pacian A (red). Edukacja zdrowotna w naukach medycznych i społecznych, cz. 1. KUL, Stalowa Wola-Lublin 2008: Reeves MJ, Rafferty AP. Healthy Lifestyle Characteristics Among Adults in the United States, Arch Intern Med 2005, 165: Biernat E, Stupnicki R, Gajewski AK. Międzynarodowy Kwestionariusz Aktywności Fizycznej (IPAQ) wersja polska. Wych Fiz Sport 2007, 51(1): Biernat E, Stupnicki R, Lebiedziński B, et al. Assessment of physical activity by applying IPAQ questionnaire. Physical Education Sport 2008, 52(2): Raport UE. Wytyczne UE dotyczące aktywności fizycznej. Zalecane działania polityczne wspierające aktywność fizyczną wpływającą pozytywnie na zdrowie. Bruksela, consolidated _draft_pl.pdf 7. Wen CP, Wai JP, Tsai MK, et al. Minimum amount of physical activity for reduced mortality and extended life expectancy: a prospective cohort study. Lancet 2011, 378(9798): Diet, nutrition and the prevention of chronic diseases. Report of the joint WHO/FAO expert consultation. WHO Technical Report Series, No. 916, Geneva Thompson FE, Byers T. Dietary Assessment Resource Manual. J Nutr 1994, 124: Churpiy K, Churpiy I. Medyczne i społeczne aspekty zdrowego stylu życia na Ukrainie. Hygeia Publ Health 2011, 46(1): Narodowy Program Zdrowia na lata mz.gov.pl/wwwfiles/ma_struktura/docs/zal_urm_npz_90_ p.pdf 12. Ford ES, Ford MA, Will JC, et al. Achieving a healthy lifestyle among United States adults: a long way to go. Ethn Dis 2001, 11: Physical Activity and Health. The benefits of Physical Activity. Centers for Disease Control and Prevention. www. cdc.gov/physicalactivity/everyone/health 14. NIH/NHLBI (National Institutes of Health, National Heart, Lung and Blood Institute). Clinical Guidelines on the Identification, Evaluation and Treatment of Overweight and Obesity in Adults. U.S. Department of Health and Human Services, Public Health, Holmen TL, Barrett-Connor E, Holmen J, Bjermer L. Health problems in teenage daily smokers versus nonsmokers, Norwey, : the Nord-Trondelag Health Study. Am J Epidemiol 2000, 151(2): Kwaśniewska M, Kaczmarczyk-Chałas K, Dziankowska- Zaborszczyk E i wsp. Wskaźnik stylu życia a ryzyko kardiometaboliczne. Pol Prz Kardiol 2010, 12(2): Glanz KK, Rimer BK, Viswanath K. Health Behavior and Health Education: Theory, Research, and Practice. Jossey- Bass, Fourth Edition, 2008, s Kaleta D, Makowiec-Dąbrowska T, Polańska K i wsp. Palenie tytoniu i inne negatywne zachowania zdrowotne wśród osób czynnych zawodowo. Med Pr 2009, 60(1): Ford ES, Chaoyang Li, et al. Trends in low-risk lifestyle factors among adults in the United States: Findings from the Behavioral Risk Factor Surveillance System Prev Med 2010, 51(5): Pronk NP, Anderson LH, Crain AL, et al. Meeting recommendations for multiple healthy lifestyle factors. Prevalence, clustering, and predictors among adolescent, adult, and senior health plan members. Am J Prev Med 2004, 27(2): King DE, Mainous AG, Carnemolla M, et al. Adherence to Healthy Lifestyle Habits in US Adults, Am J Med 2009, 122(6):

6 252 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): Szczepańska J, Wądołowska L, Słowińska MA. Ocena częstotliwości spożycia wybranych źródeł błonnika pokarmowego oraz ich związku z masą ciała studentów. Bromat Chem Toksykol 2010, XLIII(3): O aktywności fizycznej Polaków. Komunikat z badań. BS/23/2003. CBOS, Warszawa pl/spiskom.pol/2003/k_023_03.pdf ( ). 24. Uczestnictwo Polaków w sporcie i rekreacji ruchowej w 2008 r. GUS, Warszawa gus/publ_kts_uczestnictwo_pol_w_sporcie_w_2008r.pdf ( ). 25. Kwaśniewska M, Kaleta D, Dziankowska-Zaborszczyk E i wsp. Lifestyle index and self-rated health status. Int J Occup Med Environ Health 2007, 20(4): Kwaśniewska M, Kaleta D, Dziankowska-Zaborszczyk E i wsp. Healthy behaviours, lifestyle patterns and sociodemographic determinants of the metabolic syndrome. Cent Eur J Public Health 2009, 17(1): Walentukiewicz A, Łysak A, Wilk B. Physical and health education students level of physical education and recommendation in the prevention of civilization diseases. Polish J Sport Med 2012, 28(2):