Zagadnienia metodologiczne badania postaw religijnych i spo-łecznych w diecezji łomżyńskiej

Transkrypt

1 Lucjan Adamczuk Zagadnienia metodologiczne badania postaw religijnych i spo-łecznych w diecezji łomżyńskiej Wstęp Diecezja łomżyńska ma dość skomplikowana historię swojego powstania. Na współczesny kształt diecezji znaczny wpływ miały losy ziem wschodniego pogranicza Polski XVIII i XIX wieku związane z rozbiorami Polski. Ziemia łomżyńska od początku swojego życia religijnego powiązana była z diecezją płocką. Po trzecim rozbiorze Prusy otrzymały m.in. 90 parafii diece-zji wileńskiej, 44 łuckiej i 15 żmudzkiej. Stolice tych diecezji pozostały jednak w Rosji, w związku, z czym biskupi nie mogli wykonywać swojej posługi na terytorium innego państwa. Opiekę duchową nad tymi parafiami Stolica Apostolska zleciła biskupowi płockiemu do chwili utworzenia nowej diecezji. Dnia 16 marca 1799 r. papież Pius VI bullą Saepefactum est ery-gował diecezję wigierską, która graniczyła z ziemią łomżyńską leżącą w dalszym ciągu w die-cezji płockiej. Diecezja ta, w okrojonej postaci, przetrwała okres wojen napoleońskich. W 1817 r. w Warszawie ustanowiono arcybiskupstwo a w rok potem Stolica Apostolska dokona-ła rozgraniczeń diecezji w Królestwie Polskim. Dnia 30 czerwca 1818 r. papież Pius VII bullą Ex imposita Nobis erygował diecezję augustowską, czyli sejneńską. Do nowej diecezji weszły wszystkie parafie diecezji wigierskiej znajdujące się w granicach Królestwa Polskiego, oraz trzy dekanaty z diecezji płockiej: Łomżę, Wąsosz i Wiznę. Taki podział przetrwał do czasu upadku powstania styczniowego. W 1866 r. utworzono w Królestwie Polskim 10 guberni i 85 powiatów w miejsce istniejących 5 guberni i 39 powiatów. Odtąd dekanat miał pokrywać się terytorialnie z powiatem. Granice nowych guberni podzieliły diecezję: w guberni łomżyńskiej znalazły się dekanaty: Kolno, Łomża, Wysokie Mazowieckie i Szczuczyn; w guberni suwalskiej pozostawały: Augustów, Kalwaria, Mariampol, Sejny, Su-wałki, Wiłkowyszki i Władysławów. Dalsze doniosłe zmiany w sytuacji kościoła na tych ziemiach wiążą się z rezultatami pierwszej wojny światowej. Odrodziła się wolna Polska i powstała samodzielna Litwa. W die-cezji augustowskiej, czyli sejneńskiej współżyły dwie narodowości: polska i litewska, teraz na-stąpił czas ich rozłączenia: z części polskiej powstała diecezja łomżyńska a z części litewskiej diecezja wiłkowyska. Nastąpiło to 28 października, 1925 r mocą bulli papieża Piusa XI Vixdum Poloniae unitas. Ostatnie zmiany w granicach diecezji łomżyńskiej wiążą się z generalnym uporządkowa-niem struktury terytorialnej kościoła w Polsce dokonanym przez Papieża Jana Pawła II bullą Totus tuus Poloniae Unitas, w 1992 r. Wówczas to z terytorium diecezji łomżyńskiej została odłączona część północna, obejmująca pięć dekanatów, które weszły do nowej diecezji ełckiej a równocześnie z diecezji płockiej przyłączono 31 parafii. Środowisko demograficzne i społecznoekonomiczne diecezji 1 / 10

2 Diecezja zajmuje terytorium o powierzchni 11,5 tys. km2, na którym żyje 645,6 tys. mieszkańców. Jest to ludność etnicznie polska, która w przeważającej mierze zajmuje się rol-nictwem. Terytorium diecezji leży na pograniczu Mazowsza i Podlasia obejmując dwa dawne województwa ze stolicami w Łomży i Ostrołęce. Jego specyficzną cechą gospodarczą i kultu-rową są Kurpie. Jest to region mniej zasobny rolniczo ze względu na to, że duża część jego obszaru zajmują lasy Puszczy Kurpiowskiej, gdzie ziemie rolnicze są małej wartości. Region kurpiowski, podzielony na dwa obszary: Puszczy Zielonej na północy (w okolicach Ostrołęki) i Puszczy Białej na południu (w okolicach Wyszkowa) charakteryzuje się wyrazistą odrębnością kulturową, bogatą tradycją ludową i religijną. Dane statystyczne GUS dla roku 2000 wskazują, iż struktura wieku ludność diecezji nie odbiega zbytnio od struktury wieku ludności Polski: w wieku przedprodukcyjnym znajduje się 27,8 % (Polska 24,1%), w wieku produkcyjnym 57,5% (61,2%) i poprodukcyjnym 14,8% (14,7%). Niewielki niedobór ludności w wieku produkcyjnym, powoduje jednak, że na 100 osób w tej grupie wieku przypada 77 osób w wieku nieprodukcyjnym, co zapewne ma wpływ na niższy poziom życia znacznej części rodzin. Diecezja charakteryzuje się dość wysokim wskaźnikiem przyrostu naturalnego wynoszą-cym 1363 osoby, co daje 10 miejsce wśród wszystkich diecezji. Ten znaczący przyrost natural-ny uszczuplany jest jednak przez ujemne saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych, który dla diecezji wynosi 1416 osób. Większa część ludności utrzymuje się z pracy w rolnictwie i leśnictwie 64,3% (3 miejsce w kraju po diecezji przemyskiej i zamojskiej) (Wykres 1.). W usługach nierynkowych pracowa-ło 12,7%, a w usługach rynkowych 9,6%. Tak, więc razem w dziale usług pracowało 22,6 %. Pracę w przemyśle i budownictwie znalazło tylko 13,4% osób. Dane te wskazują wyraźnie na rolniczy charakter diecezji, której ludność w 60 % mieszka na wsi. Ograniczony rynek pracy stwarza problemy z jej znalezieniem i ma wpływ na poziom bez-robocia stopa bezrobocia za rok 2000 wynosiła tu 17% (52423 osób). Bezrobociem zagro-żeni są szczególnie ludzie młodzi w wieku do 24 lat, którzy stanowią 32,5% bezrobotnych. (Wykres 2.) Osoby w wieku lata to 27,6% bezrobotnych a w wieku lata 23,6%. Wysoki poziom bezrobocie wśród młodych wiąże się z poziomem wykształcenia. Najlicz-niejsza grupę bezrobotnych stanowią ludzie z wykształceniem zasadniczym zawodowym 38,5%. Wykształceni średnie technicznym i ogólnym ma 26,7%, a z wyższym tylko 1,8%. Dane statystyczne pozwalają również opisać kategorię bezrobotnych z punktu widzenia czasu przebywania na bezrobociu, czyli jego trwałości. (Wykres 3.) Trwałym bezrobociem zagrożone są osoby pozostające bez pracy 2 i więcej lat; stanowią oni 29,2% bezrobotnych. Bezrobocie stanowi jeden z ważniejszych problemów społecznych w diecezji, z którym zmaga się w miarę swoich możliwości również kościół i z tego powodu przytoczenie powyższych 2 / 10

3 da-nych wydaje się uzasadnione. Metoda i technika badania Brak własnego zaplecza naukowego w diecezji nie sprzyjał podejmowaniu własnych ba-dań nad życiem religijnym, stąd też brak literatury, którą można by wykorzystać jako pewien punkt odniesienia przy projektowaniu badania zleconego Instytutowi Statystyki Kościoła Kato-lickiego SAC przez ordynariusza diecezji ks. bpa S. Stefanka. Instytut jest jedyną instytucją kościelną w Polsce, która badania takie w sposób profesjonalny realizuje od 1997 r. Badania te opierają się na dorobku teoretycznym i metodologicznym socjologii religii zapoczątkowanej na z KUL przez ks. prof. W. Piwowarskiego. Doświadczenia badawcze ISKK pozwoliły na rozwinięcie i wzbogacenie tego dorobku oraz stworzenie własnego standardu socjologicznych badań empirycznych na potrzeby diecezji. Do standardu tego należy również unikatowy w skali światowej monitoring poziomu aktywności religijnej (dominicantes i communicantes) prowadzony nieprzerwanie od 1980 r. we wszystkich diecezjach w Polsce na poziomie parafii. Dane uzyskane z tego monitoringu stanowią bardzo wiarygodne i cenne źródło informacji o życiu religijnym w diecezji łomżyńskiej. Informacje te mogą być również uzupełniane przez kościelne i świeckie dane statystyczne gromadzone przez ISKK i publikowane samodzielnie oraz wspólnie z GUS. Ze statystyk kościelnych wiadomo, iż na infrastrukturę religijną diecezji składa się 179 pa-rafii diecezjalnych zgrupowanych w 24 dekanatach. Pracę religijną w diecezji prowadzi 431 księży (na 532 inkardynowanych) w tym 23 zakonnych. Istotnym wsparciem dla życia religij-nego jest praca 183 sióstr zakonnych. W diecezjalnym seminarium duchownym kształci się 80 alumnów. W diecezji funkcjonuje 299 ośrodków duszpasterskich (kościołów, kaplic, sanktuariów, k. filialnych i zastępczych). W 2002 r. udzielono nich 3187 razy sakramentu małżeństwa; ochrzczonych zostało 6645 dzieci, do pierwszej komunii przystąpiło 9759 a do bierzmowania osób. Biorąc pod uwagę istniejącą wiedzę o diecezji i sformułowane przez jej ordynariusza oce-ny, wnioski i spostrzeżenia dotyczące diecezji, możliwe było podjęcie decyzji, co do zakresu przedmiotowego i podmiotowego badania. Uznano, że badanie powinno mieć charakter dia-gnostyczny z orientacją na określone problemy specyficzne dla diecezji dotyczące Kurpiów. Ostatecznie zadecydowano, że problematyka ta znajdzie najlepszą egzemplifikację w danych zgromadzonych poprzez badanie postaw społeczno religijnych. Uznano również, że najsku-teczniejszą metodą badania będzie wywiad kwestionariuszowy przeprowadzony na reprezenta-tywnej próbie mieszkańców diecezji. Zakres tematyczny badania obejmie następujące kategorie zagadnień: wiara i wiedza religijna, praktyki religijne, 3 / 10

4 stosunek do religii i kościoła, postawy społeczne i polityczne, zwyczaje religijne, wartości i postawy moralne, integracja z diecezją, parafią i środowiskiem lokalnym. Dla uzyskania informacji w takim zakresie tematycznym, zespół badawczy Ośrodka Son-daży Społecznych OPINIA ISKK przygotował narzędzie badawcze w postaci kwestionariu-sza wywiadu zwierającego 70 pytań (57+13). Pytania te skonstruowano w taki sposób, aby uzyskać możliwość porównania wyników z danymi z badań przeprowadzonych w innych die-cezjach i w badaniach ogólnopolskich. Dobór próby i charakterystyka badanej zbiorowości Przy doborze próby badawczej przyjęto wielostopniowy, warstwowy schemat losowania. Założono, że próba liczyć będzie 864 respondentów z terenu z wszystkich dekanatów diecezji łomżyńskiej, w tym 64 respondentów z terytoriów kurpiowskich. Próba główna uwzględnia stosowany w diecezji podział na pięć rejonów duszpasterskich: Kolno, Zambrów, Łomża, Ostrołęka i Ostrów. W próbie każdy rejon reprezentowany jest w stopniu wystarczającym do odrębnych analiz i uogólnień na skalę rejonu i porównań międzyrejonowych. Na obszarze Puszczy zielonej i białej badaniem objęto 10 parafii kurpiowskich. Respondenci zgrupowani zostali w 54 szesnastoosobowych gniazdach zlokalizowanych w parafiach z podziałem na miejskie (20) i w wiejskie (30+4). Dla każdego gniazda ustalono licz-bę respondentów do zbadania: według płci, wieku oraz poziomu wykształcenia. Dla parafii wiejskich ustalono dodatkowo, liczbę osób utrzymujących się z rolnictwa (wśród 16 respon-dentów objętych badaniem). Wszystkie dane o strukturze próby powinny odzwierciedlać wier-nie odpowiednie struktury dla populacji mieszkańców diecezji łomżyńskiej. Badanie terenowe zrealizowane zostało przez Ośrodek Sondaży Społecznych ISKK w Warszawie, na przełomie czerwca i lipca 2003 r. z udziałem studentów 3 roku socjologii Uni-wersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie w roli ankieterów. Dobra organiza-cja, nadzór i kontrola przebiegu badania zaowocowały realizacją założonej próby z pewnym nadmiarem, uzyskano, bowiem 866 wywiadów. Uzyskane wyniki pozwoliły ustalić, iż próba odzwierciedla w wystarczającym stopniu za-kładane zróżnicowanie terytorialne populacji mieszkańców diecezji. Wśród badanych znalazło się 62,7 % mieszkańców wsi i 37,1 % mieszkańców miast. Dla celów analitycznych pogrupo-wano dane nie według formalnego podziału na 5 regionów duszpasterskich, lecz na 4 subre-giony wydzielone ze względu na merytoryczne różnice kulturowe: Podlasie ,0% 4 / 10

5 Rejon łomżyński ,7% Kurpie ,2% Mazowsze ,1% Z demograficznego punktu widzenia zrealizowana próba również nie budzi zastrzeżeń, gdyż istniejące różnice w podziale na płeć i mieszczą się w obszarze błędu statystycznego (mężczyzn 48,3 %, kobiet 51,6 %). Wiek respondentów był cechą reglamentowaną w doborze próby badawczej.(wykres 4). Należy tu przypomnieć, iż badaniem objęte były osoby w wieku 18 i więcej lat. Przegląd uzy-skanych danych wskazuje, iż kategoria młodzieży, to jest osób w wieku lat, liczy w próbie 17,9%, a kategoria lat 16,7%. Osób w wieku najwyższej aktywności zawodo-wej lat zbadano 26,6%, a osób liczących lat 12,8%. Kategoria osób najstar-szych, to znaczy powyżej 60 roku życia, jest w próbie dość liczna 26,0%, co jest charaktery-styczne dla współczesnego profilu demograficznego rejonów wiejskich Polski. Poziom wykształcenia w badanej zbiorowości związany jest z faktem przewagi ludności wiejskiej w populacji (Wykres 5). Z uzyskanych danych wynika, iż najliczniejszą grupę stanowią osoby z wykształceniem pod-stawowym 48,4%. Osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym jest wśród responden-tów 22,8%, natomiast ze średnim 23,7%. Osoby z wyższym wykształceniem stanowią 5% zbiorowości. Struktura badanej zbiorowości z punktu widzenia stanu cywilnego przedstawia wykres 6. Najliczniejsza jest kategoria osób o ustabilizowanym stanie cywilnym, to znaczy małżeńskim ze ślubem kościelnym 59,8%, a ze ślubem cywilnym 2%. W stanie wolnym znajduje się 22,3% osób, rozwiedzionych jest 2,1%, a będących w stanie wdowim 13,2%. We wszystkich wyżej wymienionych podziałach zachowane zostały zadowalające proporcje demograficzne i osadnicze, co oznacza, iż próba zrealizowana została z dużą do-kładnością, a zmienne te mogą być wykorzystywane w tablicach korelacyjnych, analizach i po-równaniach. W badaniu uzyskano interesujące dane dotyczące sytuacji rodzinnej respondentów, co prezentuje wykres 7. Zwraca zwłaszcza uwagę dość wysoki odsetek osób wchodzących w skład rodzin dwu-pokoleniowych: rodzice, dzieci i dziadkowie 26 %. W rodzinach niepełnych żyje 6% a sa-motnie 8%. Osób wchodzących w skład małżeństw bezdzietnych jest 5%. Sytuację rodzinną charakteryzuje również proporcja rodzin pełnych i niepełnych. W badanej zbiorowości do ro-dzin pełnych (rodzice i dziecko + rodzice dzieci i dziadkowie) należało 71% osób a do niepeł-nych (samotne matki i ojcowie) 9%. Liczby te są obarczone pewnym błędem 5 / 10

6 wynikającym stąd, iż dla 10% badanych nie określono stanu rodzinnego. Dla sytuacji społeczno-zawodowej najbardziej charakterystycznymi wskaźnikami są od-setki pracujących i bezrobotnych. (Wykres 8). Dla obszaru diecezji odsetek pracujących zawo-dowo kształtuje się na poziomie niskim poziomie 3,9%, natomiast bezrobotnych odnotowa-no 9,4 %. Poza tymi dwiema kategoriami ludności liczne są kategorie emerytów 18,3% i ren-cistów 16%, ponadto: uczniowie i studenci stanowią 10,2%, a prowadzący gospodarstwa domowe 8,3% (1,3% osób, nie określiło swojej sytuacji). Jedno z pytań kwestionariusza pozwoliło określić przybliżoną strukturę społeczno-zawodową mieszkańców archidiecezji. Trzeba przy tym zwrócić uwagę, iż dane uzyskane w badaniu socjologicznym mają wyłącznie subiektywny charakter, są bowiem ustalane na pod-stawie autodeklaracji samych badanych, niezależnie od ich sytuacji i aktywności zawodowej. Uzyskane dane wskazują, iż 21,4% osób zadeklarowało się jako robotnicy a 47,6% jako rolni-cy. Do inteligencji i urzędników zaliczyło się 14,5% badanych. Przedsiębiorcy i wolne zawody stanowią 4,7% zbiorowości (inne grupy 11,5%). W podobny sposób, jak miejsce w stratyfikacji społeczno-zawodowej, ustalano sytuację materialną respondentów. Na pytanie Jak Pan(i) ocenia swoją sytuację materialną? uzy-skano następujące odpowiedzi: bardzo dobrze 1,8% i bardzo źle 6,8%, raczej dobrze 20% i raczej źle 14,3%, średnio 56,7%. Bardziej obiektywnym wskaźnikiem sytuacji materialnej gospodarstw domowych jest stan posiadania pewnych dóbr materialnych, pełniących funkcję wskaźników tej sytuacji. Należy do nich na przykład posiadanie samochodu, komputera czy własnościowego mieszkania. W bada-niu uzyskano następujące wartości tych wskaźników: samochód ma do dyspozycji w swoich gospodarstwach domowych 63,3% respondentów, komputer 27,8%, telefon komórkowy 48,6% a własnościowe mieszkanie 85,2.%. Dokonany tu przegląd informacji charakteryzujących badaną populację pod względem demograficznym, społecznym i ekonomicznym wskazuje, iż zamierzenia badawcze, mające na celu uzyskanie reprezentatywnych danych dla mieszkańców diecezji łomżyńskiej, zostały zre-alizowane z dostateczną dokładnością. Uzyskane wyniki mogą, więc stanowić podstawę do opisu i analizy wyników badania. Diecezja Łomżyńska OGÓLNA STATYSTYKA DIECEZJALNA (Stan na dzień r., według danych oficjalnych kurii łomżyńskiej) Obszar około km na terenie trzech województw: podlaskiego parafie mazowieckiego...83 parafie 6 / 10

7 warmińsko-mazurskiego.1 parafia Mieszkańców Wiernych PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY Dekanatów Parafii parafii diecezjalnych parafii zakonnych... 5 KOŚCIOŁY I KAPLICE Kościołów parafialnych Kościołów rektoralnych... 3 Kaplic w zastępstwie kościołów parafialnych Kościołów garnizonowych... 1 Kościołów filialnych Sanktuariów... 7 Kaplic publicznych DUCHOWIEŃSTWO DIECEZJALNE Księży inkardynowanych do Diecezji Księży pracujących w duszpasterstwie w Diecezji proboszczów wikariuszy innych / 10

8 Księży pracujących w centralnych instytucjach Diecezji...45 Księży pracujących w Polsce poza Diecezją...8 Księży w służbie Stolicy Apostolskiej...6 Księży pracujących w duszpasterstwie poza granicami Polski..55 Księży ze stopniem naukowym: ze stopniem naukowym prof. dr. hab... 4 ze stopniem naukowym doktora ze stopniem magistra licencjata ze stopniem licencjata ze stopniem magistra Księży studiujących...16 zagranicą...8 w kraju...8 Księży rezydentów...4 Księży na urlopie naukowym...1 Księży na urlopie zdrowotnym...1 Księży emerytów i rencistów...60 Księży z innych diecezji przebywających w Diecezji Łomżyńskiej..13 WYŻSZE SEMINARIUM DUCHOWNE Ogólna liczba alumnów...87 alumnów łomżyńskich / 10

9 alumnów na urlopie rektorskim...3 alumnów z Diecezji Witebskiej (Białoruś)... 1 alumnów z Diec. Bertoua i Diec. Yokadouma... 2 alumnów z Diec. Charkowsko-Zaporozkiej(Ukraina). 1 Moderatorów...7 Profesorów i wykładowców...39 ZAKONY I ZGROMADZENIA ZAKONNE MĘSKIE Zakonów...1 Zgromadzeń Zakonnych...5 Domów Zakonnych...7 Ogólna liczba kapłanów zakonnych...23 Proboszczów...5 Wikariuszy...4 Innych kapłanów...14 Braci zakonnych...9 ZAKONY I ZGROMADZENIA ZAKONNE ŻEŃSKIE Zakonów... 2 Zgromadzeń Zakonnych Domów Zakonnych Ogólna liczba sióstr zakonnych / 10

10 Data upublicznienia: śr, 16 kwietnia / 10