A N N A L E S U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N P O L O N I A

Transkrypt

1 A N N A L E S U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N P O L O N I A VOL. LXII (1) SECTIO E 2007 Katedra Szczegółowej Uprawy Rolin Akademii Podlaskiej, ul. B. Prusa 14, Siedlce, Poland, tel , plaza@ap.siedlce.pl ANNA PŁAZA Wpływ nawoenia midzyplonami i słom jczmienia jarego na plonowanie i opłacalno uprawy ziemniaka jadalnego The influence of fertilization with catch crop and straw of spring barley on the yielding and profitability of table potato cultivation Streszczenie. W pracy przedstawiono wyniki bada z lat , których celem było porównanie plonowania i opłacalnoci uprawy ziemniaka jadalnego nawoonego midzyplonami i słom jczmienia jarego. W dowiadczeniu badano dwa czynniki: nawoenie organiczne (kontrola, obornik, koniczyna biała + ycica wielokwiatowa, rzodkiew oleista, rzodkiew oleista mulcz), nawo- enie słom (bez słomy, ze słom). W pierwszym roku po zastosowaniu nawoenia organicznego uprawiano ziemniaki jadalne. Podczas zbioru okrelono plon ogólny i handlowy bulw ziemniaka. Dokonano równie oceny ekonomicznej uprawy ziemniaka jadalnego w warunkach zrónicowanego nawoenia organicznego. Obliczono warto produkcji, bezporednie koszty produkcji i nadwyk bezporedni. Plon ogólny i handlowy bulw ziemniaka nawoonego mieszank koniczyny białej z ycic wielokwiatow i rzodkwi oleist były istotnie wysze lub dorównywały uzyskanym na oborniku. Bezporednie koszty produkcji ziemniaka nawoonego midzyplonami i midzyplonami ze słom były istotnie nisze od odnotowanych na oborniku. Najwysz nadwyk bezporedni, analogicznie jak najwiksze plony bulw ziemniaka, odnotowano w kombinacji nawoonej mieszank koniczyny białej z ycic wielokwiatow. Słowa kluczowe: ziemniak, nawoenie midzyplonem, nawoenie słom, plon, efektywno ekonomiczna WSTP Współczesna uprawa ziemniaka jadalnego charakteryzuje si wysokimi nakładami materiałowymi i finansowymi [Chotkowski 2000]. W celu poprawienia rentownoci produkcji ziemniaka poszukuje si moliwoci ograniczenia lub wyeliminowania najbardziej kosztochłonnych zabiegów agrotechnicznych. Znaczny udział w strukturze kosztów zajmuje stosowanie obornika [Gruczek 1994; Grzekiewicz 1994; Grzekiewicz i Trawczyski 1997]. Std te wyłania si potrzeba poszukiwania takich sposobów wzbogace-

2 124 Anna Płaza nia gleby w substancj organiczn, które pozwol na utrzymanie yznoci gleby i plonu bulw na właciwym poziomie, przy moliwie najniszych kosztach. W rozwijajcym si systemie rolnictwa zrównowaonego alternatywnym ródłem biomasy mog by nawozy zielone i słoma zbó [Roztropowicz 1992; Spiertz i in. 1996; Stopes i in. 1996; Dzienia i Szarek 2000; Ceglarek i in. 2004]. Sporód midzyplonów najtaszym ródłem biomasy s wsiewki, gdy nie wymagaj dodatkowych nakładów zwizanych z upraw i przygotowaniem roli przed siewem, co jest szczególnie uciliwe przy uprawie midzyplonów cierniskowych [Batalin i in. 1968; Ceglarek i in. 2004]. Jednak uprawa ziemniaka po midzyplonie cierniskowym pozostawionym do wiosny w formie mulczu pozwala na wyeliminowanie głbokiej orki przedzimowej, jednego z najbardziej energochłonnych zabiegów stosowanych w konwencjonalnej uprawie rolin [Dzienia i Szarek 2000]. Dlatego te koniecznym staje si porównanie plonowania i opłacalnoci uprawy ziemniaka jadalnego nawoonego midzyplonami i słom jczmienia jarego. METODY Eksperyment polowy przeprowadzono w latach w RSD w Zawadach nalecej do Akademii Podlaskiej w Siedlcach na glebie kompleksu ytniego bardzo dobrego. Dowiadczenie załoono w układzie split-blok w trzech powtórzeniach. Badano dwa czynniki. I. : kontrola (bez nawoenia organicznego), obornik, koniczyna biała + ycica wielokwiatowa, rzodkiew oleista, rzodkiew oleista mulcz. II. Nawoenie słom: bez słomy, ze słom. Wsiewk mieszanki koniczyny białej z ycic wielokwiatow ( kg ha -1 ) wsiewano w jczmie jary uprawiany na ziarno. Natomiast rzodkiew oleist uprawian w midzyplonie cierniskowym wysiewano w iloci 30 kg ha -1 po zbiorze jczmienia jarego. Na obiektach ze słom rozdrobnion słom pozostawiono, a na obiektach bez słomy zebrano j i wywieziono z pola. Na wszystkich poletkach ze słom stosowano wyrównawcz dawk azotu w iloci 7 kg na 1 ton słomy. Jesieni na wyznaczone poletka wywieziono obornik bydlcy (30 t ha -1 ) i wykonano ork przedzimow, z wyjtkiem poletek z rzodkwi oleist pozostawion do wiosny w formie mulczu. W pierwszym roku po zastosowaniu nawoenia organicznego uprawiano ziemniaki jadalne odmiany Rywal. Wczesn wiosn wysiano nawozy mineralne, których ilo w przeliczeniu na 1 ha wynosiła: 90 kg N, 90 kg P 2 O 5 i 120 kg K 2 O. Na poletkach, na których jesieni wykonano ork przedzimow, nawozy mineralne wymieszano z gleb za pomoc kultywatora zagregatowanego z bron. Natomiast na poletkach z mulczem stosowano bron talerzow i kultywator. Ziemniaki wysadzano w III dekadzie kwietnia, a zbierano je w II dekadzie wrzenia. Podczas zbioru okrelono plon ogólny i handlowy, przyjmujc za plon handlowy bulwy o rednicy powyej 40 mm. Ocen ekonomiczn uprawy ziemniaka jadalnego w warunkach zrónicowanego nawoenia organicznego dokonano według cen z 2003 roku. Koszty obornika rozłoono na 3 lata, a midzyplonów i słomy na 2 lata. Ziemniaki obciono kosztami w wysokoci 60% poniesionych na nawoenie obornikiem i 50% na nawoenie midzyplonem i słom. Stosowane nawozy organiczne stanowiły element rónicujcy bezporednie koszty produkcji. Warto obornika i słomy wyceniono metod porównawcz na podstawie zawartych składników mineralnych. Ponadto cen obornika powikszono o tzw. koszty manipulacyjne (30%) zwizane z załadunkiem, transportem i roztrzsaniem obornika [Fereniec i in. 1998]. Nato-

3 WPŁYW NAWO ENIA MIDZYPLONAMI I SŁOM JCZMIENIA JAREGO NA PLONOWANIE miast warto nawozów zielonych obliczono według kosztów wydatkowanych na materiał siewny, nawozy mineralne i zabiegi uprawowe. Pozostałe elementy bezporednich kosztów produkcji ziemniaka dla wszystkich kombinacji nawoenia były stałe. Uwzgldniono w nich koszty materiałowe (sadzeniaki, nawozy mineralne, rodki ochrony rolin) oraz nakłady pracy ludzkiej i mechanicznej ustalone na podstawie technologii stosowanej w dowiadczeniu i pracochłonnoci poszczególnych zabiegów w warunkach produkcyjnych RSD w Zawadach, według cen za 2003 r. Warto produkcji ustalono jako iloczyn plonu bulw i ich ceny. Jednak w przypadku ziemniaka jadalnego otrzymujemy dwa plony o rónym przeznaczeniu. S to ziemniaki jadalne towarowe wycenione według cen zbytu (220 zł za 1 ton) oraz ziemniaki drobne i uszkodzone wycenione według cen ziemniaków paszowych (100 zł za 1 ton). Nadwyka bezporednia stanowiła rónic pomidzy wartoci produkcji a bezporednimi kosztami produkcji [Klepacki i Gołbiewska 2002]. Kad z badanych cech poddano analizie wariancji zgodnie ze schematem układu split- -blok. W przypadku istotnych ródeł zmiennoci dokonano szczegółowego porównania rednich testem Tukeya. WYNIKI Plon ogólny i handlowy bulw ziemniaka był istotnie rónicowany przez badane czynniki dowiadczenia i ich współdziałanie (tab. 1 i 2). Najwysz warto nawozow wykazała mieszanka koniczyny białej z ycic wielokwiatow. Natomiast Batalin i in. [1968] najwiksze plony bulw ziemniaka otrzymali z kombinacji nawoonych koniczyn Tabela 1. Plon ogólny wieej masy bulw ziemniaka, t ha -1 (rednie z lat ) Table 1. Total yield of fresh mass of potato tubers, t ha -1 (means from ) bez słomy ze słom rednie without straw with straw means 28,0 36,8 32,4 43,0 42,0 42,5 47,7 45,0 46,4 42,9 39,2 42,0 42,6 42,5 40,9 rednie Means 40,2 41,7 - NIR 0,05 LSD 0.05 nawoenie organiczne organic fertilization 1,0 nawoenie słom straw fertilization 0,7 interakcja interaction 1,2 czerwon i seradel, a Ceglarek i in. [1998] z kombinacji nawoonych mieszankami rolin motylkowych z ycic wielokwiatow. W badaniach własnych plon ogólny i handlowy bulw ziemniaka nawoonego rzodkwi oleist nie rónił si istotnie od plonów uzyskanych na oborniku. Równie Sadowski [1992], Grzekiewicz [1994], Grzekiewicz i Trawczyski [1997] oraz Dzienia i Szarek [2000] wykazali, e nawoenie ziemniaka gorczyc biał, faceli lub rzepakiem ozimym zapewnia utrzymanie plonu bulw na takim

4 126 Anna Płaza poziomie, jak nawoenie obornikiem. W omawianym dowiadczeniu nawoenie ziemniaka rzodkwi oleist w formie mulczu spowodowało istotny spadek plonu ogólnego i handlowego bulw ziemniaka w porównaniu do plonów uzyskanych na oborniku. Jest to zbiene z wynikami bada Dzieni i Szarka [2000] dotyczcymi nawoenia ziemniaka gorczyc biał w formie mulczu. W badaniach własnych, analogicznie jak w badaniach Sadowskiego [1992], Gruczka [1994] oraz Grzekiewicza i Trawczyskiego [1997] nawoenie midzyplonami ze słom spowodowało istotny wzrost plonu bulw ziemniaka w porównaniu do nawoenia samymi midzyplonami. W omawianym dowiadczeniu udowodniono interakcj, z której wynika, e najwikszy plon ogólny i handlowy bulw ziemniaka otrzymano z kombinacji nawoonej mieszank koniczyny białej z ycic wielokwiatow, a najmniejszy z obiektu kontrolnego, bez nawoenia organicznego. Na podkrelenie zasługuje fakt, i stosowanie rzodkwi oleistej w formie mulczu w kombinacji ze słom pod wzgldem działania nawozowego dorównywało obornikowi. Równie Sadowski [1992], Grzekiewicz i Trawczyski [1997], Dzienia i Szarek [2000] oraz Ceglarek i in. [2004] zalecaj łczne jej stosowanie z nawozami zielonymi. Tabela 2. Plon handlowy bulw ziemniaka, t ha -1 (rednie z lat ) Table 2. Total commercial yield of potato tubers, t ha -1 (means from ) bez słomy ze słom rednie without straw with straw means 18,0 27,2 22,6 38,8 37,4 38,1 47,2 43,8 45,5 39,1 27,3 37,8 36,9 38,5 32,1 rednie Means 34,1 36,6 - NIR 0,05 LSD 0.05 nawoenie organiczne organic fertilization 1,1 nawoenie słom straw fertilization 0,8 interakcja interaction 1,3 O poziomie przychodów, czyli o wartoci produkcji potencjalnie towarowej decyduj dwa czynniki, tj. poziom plonów oraz ceny rynkowe [Chotkowski 2000]. W omawianym dowiadczeniu warto produkcji ziemniaka była istotnie rónicowana przez nawo- enie midzyplonem i nawoenie słom jczmienia jarego (tab. 3). Najwysz warto produkcji odnotowano na obiekcie nawoonym mieszank koniczyny białej z ycic wielokwiatow. Warto produkcji ziemniaka nawoonego rzodkwi oleist nie róniła si istotnie od wartoci produkcji ziemniaka nawoonego obornikiem. Natomiast warto produkcji ziemniaka nawoonego rzodkwi oleist w formie mulczu była istotnie nisza od wartoci produkcji ziemniaka nawoonego obornikiem. Istotnie najnisz warto produkcji odnotowano na obiekcie kontrolnym, bez nawoenia organicznego. Łczne stosowanie midzyplonów ze słom, w porównaniu do nawoenia samymi midzyplonami spowodowało istotny wzrost wartoci produkcji tylko na obiekcie nawoonym rzodkwi oleist w formie mulczu. Na pozostałych obiektach nawoonych midzyplonami ze słom warto produkcji ziemniaka była istotnie nisza od odnotowanej na obiektach

5 WPŁYW NAWO ENIA MIDZYPLONAMI I SŁOM JCZMIENIA JAREGO NA PLONOWANIE nawoonych midzyplonami. Jednak warto produkcji ziemniaka nawoonego mieszank koniczyny białej z ycic wielokwiatow i słom była istotnie wysza od odnotowanej na oborniku, a warto produkcji ziemniaka nawoonego rzodkwi oleist i słom dorównywała wartoci produkcji ziemniaka nawoonego obornikiem. Potwierdzaj to wyniki bada Dzieni i Szarka [2000] dotyczce nawoenia ziemniaka gorczyc biał w formie mulczu. Tabela 3. Warto produkcji, PLN ha -1 (wg cen z 2003 r.) Table 3. Production value, PLN ha -1 (according to the prices from 2003) bez słomy ze słom without straw with straw NIR 0,05 LSD O poziomie kosztów produkcji ziemniaka jadalnego decyduje przede wszystkim zastosowana technologia uprawy, w tym wybór energooszczdnej formy nawoenia organicznego [Chotkowski 2000; Dzienia, Szarek 2000]. W przeprowadzonym dowiadczeniu, tak jak w badaniach Batalina i in. [1968], Gruczka [1994], Grzekiewicza i Trawczyskiego [1997] oraz Dzieni i Szarka [2000] nawoenie midzyplonem spowodowało istotne obnienie bezporednich kosztów produkcji w porównaniu do nawoenia obornikiem (tab. 4). Najnisze bezporednie koszty produkcji poniesiono na nawoenie ziemniaka midzyplonem cierniskowym z rzodkwi oleistej w formie mulczu oraz wsiewk mieszanki koniczyny białej z ycic wielokwiatow. Łczne stosowanie midzyplonów ze słom spowodowało istotny wzrost bezporednich kosztów produkcji, jednak i w tym przypadku były one nisze od poniesionych na nawoenie obornikiem. Potwierdzaj to wyniki bada Gruczka [1994], Grzekiewicza [1994] oraz Dzieni i Szarka [2000]. Zdaniem tych autorów najbardziej kosztochłonnym nawozem organicznym stosowanym w uprawie ziemniaka jest obornik. Tabela 4. Bezporednie koszty produkcji, PLN ha -1 (wg cen z 2003 r.) Table 4. Direct costs of production, PLN ha -1 (according to the prices from 2003) bez słomy without straw NIR 0,05 LSD ze słom with straw

6 128 Anna Płaza Tabela 5. Nadwyka bezporednia, PLN ha -1 (wg cen z 2003 r.) Table 5. Gross margin, PLN ha -1 (according to the prices from 2003) bez słomy without straw ze słom with straw NIR 0,05 LSD Nadwyka bezporednia, jako wypadkowa wartoci produkcji i bezporednich kosztów produkcji, to najwaniejsza cecha niezbdna do oceny ekonomicznej produkcji ziemniaka jadalnego [Chotkowski 2000]. Uzyskane wyniki umoliwiaj wykazanie wzgldnej opłacalnoci porównywanych ze sob wariantów nawozowych. W przeprowadzonym dowiadczeniu, na obiektach bez słomy, najwysz nadwyk bezporedni odnotowano na obiekcie nawoonym mieszank koniczyny białej z ycic wielokwiatow (tab. 5). Istotnie nisz nadwyk bezporedni odnotowano na kombinacji nawoonej rzodkwi oleist, ale była ona wysza od odnotowanej na obiekcie nawoonym obornikiem. Tylko na obiekcie nawoonym rzodkwi oleista w formie mulczu nadwyka bezporednia była istotnie nisza od odnotowanej na obiekcie nawoonym obornikiem. Natomiast łczne nawoenie ziemniaka midzyplonami ze słom w porównaniu do nawoenia samymi midzyplonami spowodowało istotny wzrost poziomu nadwyki bezpo- redniej tylko na obiekcie nawoonym rzodkwi oleist w formie mulczu. Jednak na pozostałych obiektach nawoonych midzyplonami ze słom poziom nadwyki bezpo- redniej był istotnie wyszy lub dorównywał uzyskanemu na oborniku. W badaniach własnych wykazano, e najlepszy wynik ekonomiczny uzyskano na tych kombinacjach, na których otrzymano najlepszy wynik produkcyjny. WNIOSKI 1. Plon ogólny i handlowy bulw ziemniaka nawoonego mieszank koniczyny białej z ycic wielokwiatow i rzodkwi oleist były istotnie wysze lub dorównywały uzyskanym na oborniku. 2. Bezporednie koszty produkcji ziemniaka nawoonego midzyplonami i midzyplonami ze słom były istotnie nisze od odnotowanych na oborniku. Najnisze bezpo- rednie koszty produkcji poniesiono na nawoenie ziemniaka rzodkwi oleist w formie mulczu oraz mieszank koniczyny białej z ycic wielokwiatow. 3. Najwysz nadwyk bezporedni, analogicznie jak najwikszy plon bulw ziemniaka, odnotowano w kombinacji nawoonej mieszank koniczyny białej z ycic wielokwiatow.

7 WPŁYW NAWO ENIA MIDZYPLONAMI I SŁOM JCZMIENIA JAREGO NA PLONOWANIE PIMIENNICTWO Batalin M., Szałajda R., Urbanowski S., Warto zielonego nawozu z poplonowych wsiewek rolin motylkowatych. Pam. Puł. 35, Ceglarek F., Płaza A., Buraczyska D., Porównanie efektów energetycznej nawoenia ziemniaka wsiewkami midzyplonowymi i obornikiem. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 500, Ceglarek F., Płaza A., Buraczyska D., Jabłoska-Ceglarek R., Alternatywne nawoenie organiczne ziemniaka jadalnego w makroregionie rodkowo-wschodnim. Cz. I. Warto nawozowa wsiewek poplonowych w zalenoci od ich sposobu uytkowania na tle obornika i nawoenia słom. Rocz. Nauk. Rol., Ser. A, 110, 3 4, Chotkowski J., Technologiczne i rynkowe czynniki opłacalnoci produkcji ziemniaków. Zag. Ekon. Rol. 2 3, Dzienia S., Szarek P., Efektywno uprawy bezpłunej oraz midzyplonów i słomy w produkcji ziemniaka. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 470, Fereniec J., Kołoszko-Chomontowska Z., Marcysiak A., Nawrocki T., Niewgłowski M., Soczewka J., Szarek S., Produkcyjne zastosowanie wyników bada w ekonomice i organizacji gospodarstw rolnych oraz taksacji rolniczej. WSRP Siedlce. Gruczek T., Gospodarka bezobornikowa na glebie lekkiej. Fragm. Agron. 2, Grzekiewicz H., Alternatywne sposoby nawoenia organicznego w systemie zmniejszajcej si produkcji obornika. Mat. konf. nauk. nt. Makroproblemy produkcji ziemniaka w Polsce w okresie przemian organizacyjno-ekonomicznych. Jadwisin 6 7 lipca 1994, Grzekiewicz H., Trawczynski C., Poplony cierniskowe jako nawóz organiczny w uprawie ziemniaka. Biul. Inst. Ziemn. 48, Klepacki B., Gołbiewska B., Opłacalno produkcji ziemniaków jadalnych. [w:] Produkcja i rynek ziemniaków jadalnych. J. Chotkowski (red.). Wie Jutra, Roztropowicz S., Produkcyjne skutki zmniejszenia nakładów na agrotechnik ziemniaka. Mat. konf. nauk. nt. Produkcyjne skutki zmniejszenia nakładów na agrotechnik rolin uprawnych. Olsztyn marca 1992, Sadowski W., Porównanie efektywnoci obornika, słomy, nawozów zielonych i biohumusu w uprawie ziemniaka. Mat. konf. nauk. nt. Produkcyjne skutki zmniejszenia nakładów na agrotechnik rolin uprawnych. Olsztyn marca 1992, Spiertz J. H. J., Haverkort A. J., Vereijken P. H., Enviromentally safe and consumer friendly potato production in the Netherlands. 1. Development of ecologically sound production systems. Potato Res. 39, 3, Stopes C., Milington S., Woolward L., Dry matter and nitrogen accumulation by three leguminous green manure species and the yield of a following wheat crop in an organic production system. Agric. Ecosyst. Environ. 57, Summary. In this work the results of investigations for have been stated. The aim was to compare yielding and profitability of cultivation of table potato fertilized with catch crop and spring barley straw. In this experiment there two factors were examined: organic fertilization (control, farmyard manure, white clover + Italian ryegrass, fodder radish, fodder radish mulch), straw fertilization (without straw, with straw). In the first year after application of organic fertilization table potatoes were cultivated. During the harvest there were specified general and commercial yield of potato tubers. Also economic evaluation of potato cultivation in conditions of varied organic fertilization was done. The value of production, direct costs of production and direct surplus was calculated. General and commercial yield of potato tubers fertilized with mixture of white clover with Italian ryegrass and fodder radish were significantly higher or equal to obtained on farmyard ma-

8 130 Anna Płaza nure. Direct costs of production of potato fertilized with catch crop and catch crop with straw were significantly lower then farmyard manure. The highest direct surplus, analogically as the highest yields of potato tubers, from combination fertilized with mixture of white clover with Italian ryegrass were noticed. Key words: potato, catch crop fertilization, straw fertilization, yield, economic effectiveness