150 Andrzej Madej STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU

Transkrypt

1 150 Andrzej Madej STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom XVII zeszyt 2 Andrzej Madej Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowy Instytut Badawczy w Puławach PRZESTRZENNE ZRÓŻNICOWANIE ZRÓWNOWAŻENIA ROLNICTWA W WOJEWÓDZTWIE PODLASKIM 1 SPATIAL DIVERSITY OF AGRICULTURAL SUSTAINABILITY IN PODLASKIE PROVINCE Słowa kluczowe: rozwój zrównoważony rolnictwa, wskaźniki oceny, województwo podlaskie, powiaty Key words: sustainable development of agriculture, indicators to assess, Podlaskie province, districts Abstrakt. Przedstawiono syntetyczną ocenę stopnia zrównoważenia rolnictwa województwa podlaskiego w ujęciu przestrzennym, wykorzystując wskaźniki zrównoważenia w zakresie trzech kryteriów: agroekologicznego, ekonomicznego i społecznego. W ocenie syntetycznej wysokim stopniem zrównoważenia rolnictwa charakteryzowało się 10 powiatów (71%). Najwyższą ocenę punktową stopnia zrównoważenia rolnictwa uzyskały powiaty grajewski, augustowski i wysokomazowiecki, a najniższą hajnowski. Wstęp Ograniczona dostępność danych dotyczących produkcji rolniczej na różnych poziomach zarządzania (gospodarstwo, gmina, powiat, województwo, kraj) powoduje, że podejmowane próby oceny stopnia zrównoważenia tej produkcji nastręczają wiele trudności. Dotyczą one w szczególności procesu doboru odpowiednich wskaźników analitycznych (ich liczby i wzajemnych relacji między nimi), które według Fabera [2007] powinny być: poprawne, reprezentatywne, proste i łatwe w interpretacji oraz zrozumiałe i łatwo dostępne. Z uwagi na to, że w ocenie stopnia zrównoważenia w ujęciu regionalnym najczęściej ma się do czynienia z uwzględnianiem trzech kryteriów agroekologicznego (środowiskowego), ekonomicznego i społecznego [Baum 2011, Harasim i in. 2014a,b] pojawia się kolejna trudność związana z normalizacją wskaźników. Polega ona na konieczności przekształcenia liczbowych i jakościowych wartości parametrów w jednostki niemianowane, mieszczące się w obrębie przyjętej skali. Natomiast końcowym etapem prac jest przejście z pomiaru wskaźnikowego na ocenę syntetyczną integracja wskaźników analitycznych w formę jednego wskaźnika syntetycznego. Dlatego pewnym ułatwieniem w ocenie stopnia zrównoważenia rolnictwa na różnych poziomach zarządzania może być opracowany przewodnik metodyczny [Harasim 2014]. Celem pracy była ocena stopnia zrównoważenia rolnictwa w województwie podlaskim w skali przestrzennej z uwzględnieniem podziału województwa na powiaty. Materiał i metodyka badań Dane źródłowe wykorzystane do przestrzennej oceny stopnia zrównoważenia pochodzą głównie z Powszechnego spisu rolnego 2010, które opracowano i opublikowano przez Urząd Statystyczny w Białymstoku [Charakterystyka gospodarstw 2012, Portal geostatystyczny ]. Źródłem danych są także inne publikacje związane tematycznie z omawianym zagadnieniem [Harasim i in. 2014a, Stuczyński i in. 2000] oraz dane pochodzące z Okręgowej Stacji Chemiczno-Rolniczej (OSCHR) w Białymstoku [Dane o zasobności 2015]. 1 Opracowanie wykonano w ramach tematu statutowego 3.10 IUNG-PIB w Puławach.

2 Przestrzenne zróżnicowanie zrównoważenia rolnictwa w województwie podlaskim 151 Tabela 1. Wskaźniki do oceny zrównoważenia rolnictwa na poziomie województwa i powiatu Table 1. Indicators to assess of the agriculture sustainability in the province and district level Kryterium oceny/ Criterion 1. Agroekologiczne/ Agro-ecological 2. Ekonomiczne/ Economic 3. Społeczne/ Social Wskaźnik/Indicator Symbol/ Symbol Jedn. miary/unit of measurement 1.1. Wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej/ The indexation rate of agricultural production space WRPP pkt/points 1.2. Udział zbóż w zasiewach/the share of cereals WZZ % GO/% AL 1.3. Pokrycie gleby roślinnością/soil cover by crops WPR % UR/% UAA 1.4. Obsada zwierząt/livestock density WOZ SD/100 ha UR/ SD/100 ha UAA 1.5. Udział gleb o korzystnym odczynie (ph>5,5)/share of soil with favorable ph WOG % 1.6. Bilans brutto azotu/gross nitrogen balance ** WBN kg N/ha UR/ kg N/ha UAA 1.7. Udział gleb o korzystnej zawartości fosforu * /Share of soil with favorable phosphorus content WZP 1.8. Udział gleb o korzystnej zawartości potasu * /Share of soil with favorable potasiium content WZK % 1.9. Udział gleb o korzystnej zawartości magnezu * /Share of soil with favorable magnesium content WZM Bilans substancji organicznej w glebie/balance of t s.m./ha GO/ WSO organic matter in the soil t d.m./ha AL Udział gleb o zawartości próchnicy >2%/ Share of the soil with humus content >2% WPG % Udział stref ochronnych w powierzchni gruntów ornych ** /Share of protection zones in arable land area WPO % GO/% AL 2.1. Wartość produkcji towarowej ** /The value of market output WPT 2.2. Nakłady inwestycyjne ** /Investment WNI zł/ha UR/ 2.3. Wartość brutto środków trwałych ** /The gross value of PLN/ha UAA WST fixed assets 2.4. Gospodarstwa z >50% udziałem dochodu z działalności % ogółu gosp./ rolniczej/farms with >50% share of the income from WDR % of total farms agricultural activities 3.1. Kierujący gospodarstwem z wykształceniem rolniczym/ Managerof the farm witch profesionl agricultural education WWR 3.2a. Kierujący gospodarstwem w wieku <40 lat ** / province; Managerof the farm at the age of <40 years WWG % 3.2b. Pracujący w gospodarstwie w wieku <35 lat/ Working on the farm at the age of <35 years WWZ % ogółu 3.3. Zatrudnienie w rolnictwie/employment in agriculture WZR zatrudnionych/ % of total employees 3.4. Wkład pracy/work input WWP h/osoba/rok/ h/person/year * zawartość korzystna = średnia + wysoka + bardzo wysoka/beneficial content = average+high+very high, ** wskaźniki występujące dodatkowo w ocenie zrównoważenia na poziomie województwa/additional indicators for sustainable development at the province level Źródło/Source: [Harasim i in. 2014b]

3 152 Andrzej Madej Do oceny zrównoważenia rolnictwa wykorzystano wybrane wskaźniki cząstkowe (analityczne) reprezentujące trzy kryteria w zależności od skali przestrzennej (tab. 1). Ich liczba była silnie związana z dostępnością danych, wynikającą ze stopnia analizy przestrzennej poziomu zrównoważenia. Wartościom poszczególnych wskaźników cząstkowych przyporządkowano odpowiednie oceny punktowe w skali 5-stopniowej, co zostało szczegółowo opisane w pracy Harasima [2014]. Natomiast na podstawie wskaźników zagregowanych w ramach poszczególnych kryteriów oceny wyliczono syntetyczny wskaźnik stopnia zrównoważenia rolnictwa dla określonej skali przestrzennej. Ocenę stopnia zrównoważenia rolnictwa w ramach poszczególnych kryteriów i w ujęciu syntetycznym przeprowadzono, wykorzystując następującą skalę: Wartość punktowa wskaźnika/ The point value of the indicator Stopień zrównoważenia (ocena słowna)/degree of sustainability (verbal assessment) 0 0,01-1 1,01-2 2,01-3 3,01-4 4,01-5 brak zrównoważenia/ unbalance bardzo niski/ very low niski/ low średni/ medium wysoki/ high bardzo wysoki/ very high Przestrzenne zróżnicowanie stopnia zrównoważenia rolnictwa w województwie podlaskim zaprezentowano na rysunku 1. Wyniki badań Województwo podlaskie w zakresie kryterium agroekologicznego wyróżnia się na tle Polski szczególnie niekorzystnym wskaźnikiem waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej (WRPP), wynoszącym jedynie 55 pkt (tab. 2). Ponadto jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej województwa pogarszały niższe niż dla Polski wskaźniki dotyczące korzystnego odczynu gleb (WOG) oraz korzystnej zawartości fosforu (WZP), potasu (WZK) i magnezu (WZM). Także wskaźnik udziału gleb o zawartości próchnicy powyżej 2% (WPG) przyjmował w województwie niższą o 8,3 p.p. wartość niż dla Polski. Natomiast z uwagi na specjalizację województwa w produkcji mleka charakteryzowało się ono stosunkowo wysokim wskaźnikiem obsady zwierząt (WOZ) na poziomie 87,8 SD/100 ha UR. Mimo to województwo podlaskie cechowało się korzystniejszym niż średnio w kraju bilansem azotu brutto (WBN). Występująca w gospodarstwach rolnych Tabela 2. Wartości wskaźników zrównoważenia rolnictwa województwa podlaskiego na tle kraju Table 2. The values of agricultural sustainability indicators in Podlaskie province on the background of the country Wyszczególnienie/ Kryterium agroekologiczne/agro-ecological criteria * Specyfication WRPP WZZ WPR WOZ WOG WBN WZP WZK WZM WSO WPG WPO Województwo podlaskie/ Podlaskie 55,0 75,8 67,0 87, , ,25 22,4 34,7 voivodeship Polska/Poland 66,6 73,3 66,1 67, , ,11 30,7 36,5 Wyszczególnienie/ kryterium ekonomiczne/economic criteria * kryterium społeczne/social criteria * Specyfication WPT WNI WST WDR WWR WWG WWP WZR Województwo podlaskie/ Podlaskie ,3 47,8 28, ,3 voivodeship Polska/Poland ,6 41,0 25, ,0 * nazwy wskaźników i jednostki miary w tabeli 1/names and units of measurement indicators in the table 1 Źródło/Source: [Harasim i in. 2014a]

4 Przestrzenne zróżnicowanie zrównoważenia rolnictwa w województwie podlaskim 153 województwa struktura zasiewów z dużym udziałem roślin wzbogacających glebę w materię organiczną oraz zwiększone nawożenie naturalne, powodowały, że wskaźnik bilansu glebowej substancji organicznej (WSO) był tu na dużo wyższym poziomie niż w Polsce. W zakresie kryterium ekonomicznego województwo podlaskie charakteryzowało się tylko nieznacznie wyższym wskaźnikiem nakładów inwestycyjnych (WNI) niż rolnictwo w kraju, jednak wartość brutto środków trwałych (WST) była prawie o 600 zł mniejsza od średniej krajowej. Pomimo że w województwie wskaźnik gospodarstw z ponad 50-procentowym udziałem dochodu z działalności rolniczej (WDR) był o 68% wyższy niż w Polsce, to gospodarstwa tego rejonu charakteryzowały się mniejszą wartością produkcji towarowej (WPT) o ponad 440 zł/ha UR niż średnio w kraju. Spośród wskaźników opisujących kryterium społeczne województwo podlaskie wyróżniało się korzystniejszym (o 6,8 p.p.) niż rolnictwo w kraju odsetkiem osób kierujących gospodarstwem z wykształceniem rolniczym (WWR). Natomiast z uwagi na dominujący kierunek produkcji, jakim jest chów bydła mlecznego, wymagający zwiększonych nakładów pracy, województwo podlaskie charakteryzowało się gorszymi niż Polska wskaźnikami wkładu pracy (WWP) oraz zatrudnienia w rolnictwie (WZR). Tabela 3. Ocena zrównoważenia rolnictwa województwa podlaskiego na tle Polski (w skali 1-5 pkt) Table 3. Agricultural sustinability assessment of the Podlaskie province at the background of Poland(in scale 1-5 points) Przedstawione w tabeli 3 wskaźniki cząstkowe wyrażone w punktach (skala 5 o ) jako zagregowane dla poszczególnych kryteriów oraz w ujęciu syntetycznym, wskazują, że rolnictwo województwa podlaskiego cechowało się wyższym poziomem zrównoważenia ekonomicznego i społecznego niż w kraju, a niższym zrównoważeniem w zakresie kryterium agroekologicznego. W ujęciu syntetycznym rolnictwo rozpatrywanego regionu autorzy ocenili jako wysoko zrównoważone. Wyszczególnienie/ Specification agroekologiczne/ agroecological Kryterium/Criteria ekonomiczne/ economic społeczne/ social Wskaźnik syntetyczny/ Synthetic index Województwo podlaskie/ Podlaskie 2,42 3,00 3,75 3,06 voivodeship Polska/Poland 2,85 2,66 3,30 2,94 Źródło: jak w tab. 2 Source: see tab. 2 Tabela 4. Zróżnicowanie jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej województwa podlaskiego według powiatów Table 4. Differences in the quality of agricultural production area of the Podlaskie province counties Warunki środowiskowe/environmental conditions 1 Wartość wskaźnika WRPP/WRPP index value 1 Powiaty/Districts Wyjątkowo korzystne/extremely favorable > 90,0 - Bardzo korzystne/very favorable 80,1-90,0 - Korzystne/ Favorable 70,1-80,0 - Średnio korzystne/average favorable 60,1-70,0 bielski, siemiatycki, wysokomazowiecki, zambrowski Mało korzystne/little favorable 50,1-60,0 augustowski, białostocki, hajnowski, łomżyński, moniecki, sokólski Niekorzystne/Unfavorable 50,0 grajewski, kolneński, sejneński, suwalski Źródło: opracowanie własne, 1 [Nawrocki, Kozakiewicz 1976] Source: own study, 1 [Nawrocki, Kozakiewicz 1976]

5 154 Andrzej Madej Tabela 5. Wartości wskaźników oceny zrównoważenia rolnictwa województwa podlaskiego na poziomie powiatów w zakresie kryterium agroekologicznego Table 5. The values of indicators to assess of the agriculture sustainability of Podlaskie province at the districts level in terms of agro-ecological criterion Powiat/ Wskaźniki/Indicators * District WRPP 1 WZZ 2 WPR 2 WOZ 2 WOG 3 WZP 3 WZK 3 WZM 3 WSO 2 WPG 4 Augustowski 54,2 66,2 59,2 78, ,17 35,2 Białostocki 54,3 81,4 56,4 62, ,05 35,9 Bielski 61,7 82,6 57,6 64, ,06 33,3 Grajewski 49,6 72,1 61,0 84, ,17 40,8 Hajnowski 52,6 82,9 60,3 31, ,29 36,9 Kolneński 49,6 77,5 60,9 104, ,24 44,2 Łomżyński 52,1 74,6 56,8 96, ,13 47,6 Moniecki 52,8 86,0 58,7 79, ,02 30,7 Sejneński 48,5 75,6 57,4 90, ,33 28,6 Siemiatycki 60,6 79,9 55,5 63, ,01 19,9 Sokólski 53,8 85,1 54,4 59, ,09 30,9 Suwalski 48,7 67,4 59,2 81, ,57 38,9 Wysokomazowiecki 67,0 63,2 50,2 120, ,47 36,1 Zambrowski 65,5 72,8 52,7 119, ,34 33,3 * nazwy wskaźników i jednostki miary w tabeli 1/names and units of measurement indicators in the table 1 Źródło: 1 [Stuczyński i in. 2000], 2 dane US Białystok [Charakterystyka gospodarstw 2012] i opracowanie własne, 3 dane OSCHR Białystok [Dane o zasobności 2015], 4 [Jadczyszyn 2015] Source: 1 [Stuczyński at al. 2000], 2 Statistical Office of Białystok data [2012] and own study, 3 Agro-chemical Station of Białystok data [Dane o zasobności 2015], 4 [Jadczyszyn 2015] Na podstawie wartości wskaźnika waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej można wnioskować, że w województwie podlaskim większość powiatów (10 na 14, tj. 71%) cechowało się co najwyżej mało korzystnymi warunkami do prowadzenia produkcji rolniczej (tab. 4 i 5). Jedynie 4 powiaty (bielski, siemiatycki, wysokomazowiecki, zambrowski), położone w południowo-wschodniej części województwa, miały średnio korzystne warunki do produkcji rolniczej. W tabeli 5 zestawiono wartości dziesięciu cząstkowych wskaźników agroekologicznych. Rejonami o największym udziale gleb o korzystnych właściwościach agrochemicznych (ph, zasobność w fosfor, potas i magnez) były powiaty sejneński, zambrowski i wysokomazowiecki, z których dwa ostatnie charakteryzowały się również korzystniejszym wskaźnikiem waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej (WRPP). Największym udziałem zbóż w zasiewach (WZZ) charakteryzowały się powiaty moniecki i sokólski, a mniejszym powiat wysokomazowiecki, który obok zambrowskiego cechowała zarazem najwyższa obsada zwierząt w SD na 100 ha UR. Natomiast najniższą obsadę zwierząt miał powiat hajnowski, co jednocześnie wiązało się z najniższym saldem bilansu substancji organicznej (-0,29 t.s.m./ha GO). Ujemnym bilansem substancji organicznej cechowały się także powiaty sokólski, bielski i białostocki, na których obszarze udział zbóż w strukturze zasiewów przekraczał 80%. Natomiast najwyższe saldo bilansu stwierdzono w powiatach suwalskim, wysokomazowieckim, zambrowskim i sejneńskim. Odmiennie rozkładał się udział gleb o zawartości próchnicy powyżej 2%. Największy udział takich gleb był w łomżyńskim, kolneńskim i grajewskim (ponad 40% gleb), a powiat siemiatycki miał jedynie 19,9% gleb o ponad 2-procentowej zawartości próchnicy. W zakresie kryterium ekonomicznego uwzględniono jedynie udział gospodarstw z ponad 50-procentowym udziałem dochodu z działalności rolniczej (WDR) tabela 6. Najwyższą wartością tego wskaźnika cząstkowego charakteryzowały się powiaty kolneński (70,3%) i grajewski (69,5%). Natomiast w powiecie białostockim udział tego typu gospodarstw wynosił jedynie 33,4%, tj. nieco więcej niż średnio w Polsce.

6 Przestrzenne zróżnicowanie zrównoważenia rolnictwa w województwie podlaskim 155 Tabela 6. Wartości wskaźników oceny zrównoważenia rolnictwa województwa podlaskiego na poziomie powiatów w zakresie ekonomicznym i społecznym Table 6. The values of indicators to assess of the agriculture sustainability of Podlaskie province at the districts level in terms of economic and social criterions Powiat/ District Kryterium ekonomiczne/ Economic criteria * Kryterium społeczne/ Social criteria * 64,8 59,8 33,7 62, Kryterium społeczne było reprezentowane przez cztery wskaźniki. W zakresie wykształcenia rolniczego osoby kierującej (WWR) pozytywnie wyróżniały się powiaty sejneński, moniecki i wysokomazowiecki. W zakresie udziału pracujących w rolnictwie poniżej 35 roku (WWZ) najkorzystniej przedstawiały się powiaty łomżyński, kolneński i suwalski, a najgorzej wypadł hajnowski, który jednocześnie charakteryzował się najniższym zatrudnieniem w rolnictwie, leśnictwie i łowiectwie. Natomiast powiaty łomżyński, suwalski, kolneński i moniecki cechowało najwyższe zatrudnienie w rolnictwie, a grajewski i moniecki wyróżniał najwyższy wkład pracy w rolnictwie, w odróżnieniu od powiatu hajnowskiego, w którym wskaźnik ten przyjmował najniższą wartość. W ujęciu syntetycznym najwyższą ocenę punktową stopnia zrównoważenia rolnictwa uzyskały powiaty grajewski (3,77 pkt), augustowski (3,78 pkt) i wyso- WDR WWR WWZ WZR WWP Augustowski 58,4 56,4 32,0 45, Białostocki 33,4 45,3 28,8 47,1 995 Bielski 38,0 42,0 28,5 49, Grajewski 69,5 55,4 35,2 47, Hajnowski 21,8 34,1 23,9 34,8 879 Kolneński 70,3 46,3 36,7 71, Łomżyński 62,0 47,1 36,9 75, Moniecki 64,2 59,9 35,8 71, Sejneński 60,2 61,5 34,5 69, Siemiatycki 43,8 44,0 29,7 57, Sokólski 56,0 56,8 33,9 60, Suwalski 58,9 52,2 36,1 71, Wysokomazowiecki Zambrowski 53,1 57,0 31,4 46, * nazwy wskaźników i jednostki miary w tabeli 1/names and units of measurement indicators in the table 1 Źródło: dane US Białystok [Charakterystyka gospodarstw 2012] i opracowanie własne Source: Statistical Office of Białystok data [Charakterystyka gospodarstw 2012] and own study Tabela 7. Ocena zrównoważenia rolnictwa województwa podlaskiego na poziomie powiatów (w skali 1-5 pkt) Table 7. Agricultural sustainability assessment of the Podlaskie province at the districts level (in scale 1-5 points) Powiat/District Kryterium/Criterion Wskaźnik syntetyczny/ Synthetic index agroekologiczne/ agro-ecological ekonomiczne/ economic społeczne/ social Augustowski 3,60 4 3,75 3,78 Białostocki 3,00 2 3,25 2,75 Bielski 3,10 2 3,00 2,70 Grajewski 2,80 5 3,50 3,77 Hajnowski 2,80 1 3,00 2,27 Kolneński 2,60 5 2,50 3,37 Łomżyński 2,90 5 2,50 3,47 Moniecki 2,50 5 3,00 3,50 Sejneński 3,00 4 3,25 3,42 Siemiatycki 2,40 3 3,00 2,80 Sokólski 2,10 4 3,50 3,20 Suwalski 3,20 4 3,00 3,40 Wysokomazowiecki 3,60 5 3,00 3,87 Zambrowski 3,40 4 3,25 3,55 Źródło: opracowanie własne Source: own study

7 156 Andrzej Madej Rysunek 1. Przestrzenne zróżnicowanie stopnia zrównoważenia rolnictwa w województwie podlaskim Figure 1. Spatial differentiation of the agriculture sustainability level in Podlaskie province Źródło: opracowanie własne Source: own study Stopień zrównoważenia (pkt)/ Level of sustainability (points) b. niski/v. low (0,01-1) niski/low (1,01-2) średni/medium (2,01-3) wysoki/high (3,01-4) b. wysoki/v. high (4,01-5) komazowiecki (3,87 pkt), a na 14 powiatów aż 71% charakteryzowało się wysokim stopniem zrównoważenia (tab. 7). Rolnictwo powiatu grajewskiego uzyskało wysoką ocenę w zakresie kryteriów ekonomicznego i społecznego, a augustowskiego wyróżniało się pod względem kryteriów agroekologicznego i społecznego. Najwyżej oceniony pod względem stopnia zrównoważenia rolnictwa powiat wysokomazowiecki charakteryzował się wysokim wskaźnikiem cząstkowym w zakresie kryterium agroekologicznego i ekonomicznego. Najniższym stopniem zrównoważenia, na poziomie średnim (2,27 pkt), cechował się powiat hajnowski, który zarazem miał najniższą wartość wskaźnika cząstkowego w zakresie kryterium ekonomicznego. Na rysunku 1 przedstawiono ponadto przestrzenne zróżnicowanie stopnia zrównoważenia rolnictwa na obszarze województwa podlaskiego. Wnioski Na podstawie przeprowadzonej oceny województwa podlaskiego pod względem stopnia zrównoważenia rolnictwa, można sformułować następujące wnioski: 1. Stopień zrównoważenia rolnictwa na poziomie powiatów jest znacznie zróżnicowany przestrzennie. 2. W ocenie syntetycznej obejmującej trzy kryteria (agroekologiczne, ekonomiczne i społeczne) wysokim stopniem zrównoważenia rolnictwa charakteryzowało się 10 powiatów (71%). 3. Najwyższą ocenę stopnia zrównoważenia produkcji rolniczej uzyskały powiaty grajewski (3,77 pkt), augustowski (3,78 pkt) i wysokomazowiecki (3,87 pkt), a najniższą hajnowski (2,27 pkt).

8 Przestrzenne zróżnicowanie zrównoważenia rolnictwa w województwie podlaskim 157 Literatura Baum R. 2011: Ocena zrównoważonego rozwoju w rolnictwie (studium metodyczne), Rozpr. Nauk., Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, 434. Charakterystyka gospodarstw rolnych w województwie podlaskim. PSR : US w Białymstoku. Dane o zasobności gleb województwa podlaskiego według powiatów na podstawie badań wykonanych w OSChR Białystok w latach : OSChR Białystok, dane niepublikowane. Faber A. 2007: Przegląd wskaźników rolnośrodowiskowych zalecanych do stosowania w ocenie zrównoważonego gospodarowania w rolnictwie, Studia i Raporty IUNG-PIB, 5: Harasim A. 2014: Przewodnik do oceny zrównoważenia rolnictwa na różnych poziomach zarządzania, IUNG-PIB Puławy. Harasim A., Krasowicz S., Matyka M. 2014a: Zróżnicowanie stopnia zrównoważenia rolnictwa w Polsce w ujęciu regionalnym, Studia i Raporty IUNG-PIB, 40(14), Harasim A., Matyka M., Madej A. 2014b: Przestrzenne zróżnicowanie zrównoważenia rolnictwa na obszarze województwa lubelskiego i świętokrzyskiego, Studia i Raporty IUNG-PIB, 40(14), Jadczyszyn J. 2015: Zawartość próchnicy w glebie, IUNG-PIB Puławy, dane niepublikowane. Nawrocki S., Kozakiewicz J. (red.). 1976: Zalecenia agrotechniczne 1975 rok, IUNG Puławy, seria P(19). Portal geostatystyczny, [online] dostęp Stuczyński T., Budzyńska K., Gawrysiak L., Zaliwski A. 2000: Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski, Biul. Inf. IUNG, 12, Summary The paper presents a synthetic evaluation of the level of sustainability of agriculture in Podlaskie province in spatial terms, using of sustainability indicators in terms of three criteria: agro-ecological, economic and social. According to the a synthetic evaluation high degree of sustainability of agriculture was characterized by 10 districtes (71%). The highest scoring level of agriculture sustainability in districts received Grajewo, Augustów and Wysokie Mazowieckie, and the lowest Hajnówka. Adres do korespondencji dr inż. Andrzej Madej Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowy Instytut Badawczy Zakład Systemów i Ekonomiki Produkcji Roślinnej ul. Czartoryskich 8, Puławy tel. (81) , w amjan@iung.pulawy.pl