60 lat. dzial alności Instytutu Odlewnictwa w Krakowie na rzecz polskiej nauki, techniki i gospodarki

Transkrypt

1 60 lat dziaĺ dzial alności Instytutu Odlewnictwa w Krakowie na rzecz polskiej nauki, techniki i gospodarki INSTYTUT ODLEWNICTWA KRAKÓW 2006

2 Redaktor Naczelny: Redaktor wydania: Zespół redakcyjny: Jerzy Tybulczuk Halina Pawłowska Zbigniew Górny Maria Klimosch Marta Konieczna Jerzy Piaskowski Anna Samek-Bugno Copyright by Instytut Odlewnictwa, Kraków 2006 Adres Redakcji: Kraków ul. Zakopiańska 73 tel. (012) Projekt okładki: Marek Górny, Paweł Górny ISBN Nakład: 500 egz. Przygotowanie do druku, druk i oprawa: za-pis, Technet Sp. z o.o.

3 Jubileusz to czas na zatrzymanie się, na refleksję, na powroty do wspomnień, z których rodzi się impuls do dalszego działania i tworzenia dalszej historii...

4

5 INSTYTUT ODLEWNICTWA SPIS TREŚCI Od Redakcji Zamiast Wstępu Historia Instytutu Odlewnictwa wybrane fakty Dyrektorzy Instytutu Odlewnictwa Przewodniczący Rady Naukowej Instytutu Odlewnictwa Instytut Odlewnictwa w latach Instytut Odlewnictwa w latach Instytut Odlewnictwa w latach Instytut Odlewnictwa w latach Instytut Odlewnictwa w latach Instytut Odlewnictwa w latach Instytut Odlewnictwa w latach Instytut Odlewnictwa w latach lat Instytutu Odlewnictwa 5

6

7 Od Redakcji INSTYTUT ODLEWNICTWA Niniejsza publikacja stanowi zbiór wybranych wydarzeń towarzyszących 60-leciu działalności Instytutu Odlewnictwa w Krakowie, od momentu jego powstania w lutym 1946 roku do dnia dzisiejszego. Instytut Odlewnictwa na przestrzeni tych lat znalazł swoje uznanie w przemyśle i należne miejsce w grupie krajowych jednostek naukowo-badawczych, a także zaznaczył swoją obecność poza granicami kraju. Zaprezentowanie wszystkich osiągnięć oraz zmian zachodzących w ciągu sześćdziesięciolecia było ze względu na objętość tego opracowania niemożliwe, stąd ograniczyliśmy się głównie do syntetycznego przeglądu historii i dokonań Instytutu; trochę szerzej potraktowaliśmy pierwsze lata organizowania i rozwoju Instytutu, jak również ostatnie 10 lat jego działalności. Przyjęta przez nas forma prezentacji obejmuje najpierw pierwsze 15 lat pracy Instytutu, a potem kolejno dekady lub pięciolecia, które scharakteryzowaliśmy na podstawie wydawanych w minionych latach publikacji jubileuszowych, odnosząc się do określonych obszarów działalności, pozwalających potwierdzić szereg osiągnięć i zachodzących historycznie zmian. Zamiarem naszym było przeprowadzenia Czytelników przez te 60 lat w sposób nieszablonowy poprzez przedstawienie wybranych dokumentów i zdjęć oraz krótkich opisów, zawierających te fakty z historii istnienia naszej instytucji, które wspólnie z całą branżą, a więc z odlewniami, środowiskiem naukowym, organizacjami pracującymi na rzecz odlewnictwa i dostawcami dla odlewnictwa, umożliwiły rozwój polskiego odlewnictwa i przemysłu. Przypominamy nie tylko szereg faktów, ale także pracowników, wpisanych w dzieje Instytutu, pełniących w nim różne funkcje, te odpowiedzialne i te mniej odpowiedzialne, ale istotne dla działalności Instytutu Odlewnictwa. Charakterystyki każdego z omawianych kolejno okresów działalności Instytutu Odlewnictwa wskazują na systematyczny wzrost jego potencjału naukowego, doświadczenia i zasobów gromadzonej wiedzy, na poszerzające się możliwości w zakresie opracowania i upowszechniania nowych materiałów i technologii, metodologii badań materiałów wykorzystywanych w odlewnictwie i badań samych odlewów, a także na dokonywane zmiany w obszarze strategii organizacji i zarządzania, niezbędne dla sprostania wyzwaniom czasu. Zebrane dzięki uprzejmości szeregu koleżanek i kolegów z Instytutu Odlewnictwa oraz przyjaciół spoza naszej instytucji, dokumenty i fotografie przyczyniły się do wzbogacenia naszej jubileuszowej publikacji. Wszystkim Tym, którzy poświęcili swój cenny czas na ich wyszukanie oraz nieznanym nam niejednokrotnie Autorom fotografii sprzed lat serdecznie dziękujemy w imieniu redakcji. Szczególne wyrazy podziękowania kierujemy do Tych, którzy przed nami zdokumentowali poprzednie okresy działalności Instytutu i w ten sposób ocalili od zapomnienia szereg wydarzeń towarzyszących jego rozwojowi. Mamy nadzieję, że przedstawiona publikacja przybliży Państwu wieloletnią działalność Instytutu Odlewnictwa na rzecz polskiej techniki i gospodarki oraz nauki. Halina Pawłowska Redaktor wydania 60 lat Instytutu Odlewnictwa 7

8

9 Zamiast Wstępu... INSTYTUT ODLEWNICTWA W bieżącym roku Instytut Odlewnictwa w Krakowie obchodzi swoje 60-lecie w poczuciu znaczących dokonań jego pracowników, uznanej pozycji na forum krajowym i międzynarodowym, z wiarą na dalszy rozwój odlewnictwa. Aktywność zawodowa pracowników Instytutu, także towarzysząca współpracy z przemysłem, podejmowanie kompleksowych przedsięwzięć, ogromna ilość publikacji krajowych i zagranicznych, prezentowanych w liczących się periodykach; udział pracowników Instytutu w pracach różnych gremiów odlewniczych, a także uczestniczenie w pracach innych sektorów i branż wszystko to nie pozostaje bez wpływu na dzisiejsze, dobre notowania Instytutu w przemyśle i w grupie jednostek badawczo-rozwojowych. Na osiągnięcia Instytutu składa się wysiłek wielu lat pracy jego dawnych i obecnych pracowników, tych prowadzących badania naukowe i tych, którzy dla tych badań tworzyli zaplecze. Jubileusz 60-lecia obchodzimy w okresie zachodzących systematycznie zmian, zwią- zanych m.in. z członkostwem Polski w Unii Europejskiej, globalizacją rynków, które obok nowych możliwości niosą też wyzwania, którym trzeba sprostać na miarę oczekiwań naszych odbiorców. 60-letnia działalność Instytutu Odlewnictwa wskazuje, że mamy szansę w dalszym ciągu wpływać znacząco na rozwój polskiego odlewnictwa. Z okazji Jubileuszu składam wszystkim dawnym i dzisiejszym pracownikom serdecz- ne wyrazy podziękowania za dotychczasową pracę i trud tworzenia Instytutu i jego histo- rii, dołączając równocześnie najlepsze życzenia dalszych sukcesów na niwie naukowej i zawodowej oraz osobistej satysfakcji i wszelkiej pomyślności. Jerzy Tybulczuk Dyrektor Instytutu Odlewnictwa 60 lat Instytutu Odlewnictwa 9

10 1946 HISTORIA INSTYTUTU ODLEWNICTWA DYREKTORZY INSTYTUTU ODLEWNICTWA powołanie 1 lutego przez Centralny Zarząd Przemysłu Me- talowego Instytutu Odlewnictwa, podlegającego Zjednoczeniu Przemysłu Odlewniczego powołanie przez MPiH 1 kwietnia Głównego Instytutu Metalurgii i Odlewnictwa, w skład którego wchodzą Instytut Metalurgii Żelaza i Instytut Odlewnictwa przeniesienie Instytutu z siedziby w Rynku Głównym (3 pokoje) do niewykończonych jeszcze budynków w Borku Fałęckim, ul. Zakopiańska pozyskanie zrujnowanych budynków w Borku Fałęckim uruchomienie laboratoriów i odlewni doświadczalnej próby i badania zmierzające do zastąpienia brązów cynowych i cynowo-cynkowych brązami i mosiądzami krzemowymi prowadzenie prac związanych z adaptacją lub opracowaniem nowych tworzyw odlewniczych (żeliwo ciągliwe czarne, żeliwo modyfikowane) próby i badania związane z technologią produkcji odlewów z żeliwa ciągliwego czarnego lat Instytutu Odlewnictwa

11 WYBRANE FAKTY 1953 KAZIMIERZ GIERDZIEJEWSKI ( ) uruchomienie i stopniowe wyposażanie laboratoriów Instytutu w aparaturę badawczą 30 września likwidacja Głównego Instytutu Metalurgii i Odlewnictwa. Instytut Odlewnictwa przyjmuje nazwę Głównego Instytutu Odlewnictwa opracowanie technologii wytwarzania żeliwa ciągliwego czarnego uzyskanie grafitu sferoidalnego w żeliwie i rozpoczęcie doświadczeń nad opracowaniem technologii produkcji odlewów z żeliwa sferoidalnego w krajowych odlewniach pierwsze wdrożenia produkcji odlewów z żeliwa ciągliwego czarnego próby i badania nad sferoidyzacją grafitu w żeliwie z wykorzystaniem różnych dodatków podjęcie opracowań zmierzających do wdrożenia do praktyki odlewniczej wła- snych rozwiązań w zakresie aparatury kontrolno-pomiarowej opracowanie technologii wytapiania zapraw magnezowych (MC-50, MN-50, MC-20, MCN-20, MCS-20) do produkcji żeliwa sferoidalnego (pierwszy patent Instytutu) przyznanie Nagrody Państwowej III stop- nia za opracowanie brązów krzemowych jednostka przyjmuje ponownie nazwę Instytut Odlewnictwa rozpoczęcie budowy nowego, głównego budynku Instytutu Odlewnictwa podporządkowanie Instytutowi Odlewnictwa Centralnego Biura Konstrukcyjnego Maszyn i Urządzeń Odlewniczych oraz Wy - t wórni Prototypów i Specjalnego Wyposażenia Odlewni realizacja prób i badań nad odsiarczaniem żeliwa w kadziach przyznanie Nagrody Państwowej III stopnia za wprowadzenie do przemysłu żeliwa modyfikowanego zakończenie okresu organizo- wania Instytutu Odlewnictwa kontynuacja działań związanych z opracowaniem i budową aparatury kontrolno-pomiarowej dla odlewnictwa, szczególnie dotyczącej badań mate- riałów formierskich opracowanie szybkiej próby technologicznej dla kontroli działania magnezu podczas sferoidyzacji grafitu przyznanie Nagrody Państwo- wej III stopnia za opracowanie technologii i produkcję odle- wów z żeliwa sferoidalnego 60 lat Instytutu Odlewnictwa 11

12 1953 HISTORIA INSTYTUTU ODLEWNICTWA PLATON JANUSZEWICZ ( ) wydzielenie z Instytutu Zakładu Instruk- tażu i Ekspertyz oraz Zakładu Warsztatów Doświadczalnych jako jednostek na własnym rozrachunku gospodarczym opracowanie urządzenia z układem termo- par do rozrywania próbek w podwyższo- nej temperaturze opracowanie i wykonanie urządzenia do wytwarzania odlewów metodą formowania skorupowego przyznanie Nagrody Państwowej III stopnia za opracowanie i wdrożenie technologii i formowania skorupowego przyznanie Nagrody Państwowej II stopnia za oszczędnościowe stopy metali nieżelaznych zakończenie budowy tzw. Budynku Techniki, co umożliwiło dalszą rozbudowę laboratoriów podjęcie działalności w zakresie wytwarzania i cechowania termopar dla przemysłu określenie wpływu dodatków Al, B, FeSi na technologię produkcji odlewów z żeliwa ciągliwego czarnego opracowanie kontroli statystycznej produkcji odlewów z żeliwa ciągliwego czarnego opracowanie prototypu maszyny zmęczeniowej ośmiostanowiskowej opracowanie aparatu do elektrolitycznego polerowania próbek metalograficzych opracowanie prototypu aparatu do badania wytrzymałości mas formierskich i rdzeniowych w podwyższonej temperaturze lat Instytutu Odlewnictwa

13 WYBRANE FAKTY 1960 udoskonalenie technologii wykonywania odlewów w formach skorupowych ustalenie warunków obróbki cieplnej mosiądzów niskomiedziowych opracowanie technologii topienia i odlewania brązów aluminiowych opracowanie prototypu żeliwiaka z podgrzewanym dmuchem opracowanie projektu normy na klasyfi- kację grafitu i węgla żarzenia w żeliwie opracowanie aparatu do badań przemian fazowych i właściwości magnetycznych metali ferromagnetycznych w podwyższonej temperaturze z możliwością regulacji temperatury opracowanie termiskopu do badania struktur metali w podwyższonej temperaturze opracowanie oryginalnej metody wytwarzania żeliwa sferoidalnego metody prętowej w kadzi szczelnej JPK opracowanie prototypu maszyny ciśnieniowej z gorącą komorą o pneumatycznym napędzie tłoka opracowanie dylatometru do określania rozszerzalności mas formierskich opracowanie goniometru rentgenowskiego nadanie statutu Instytutowi Od- lewnictwa przez MPC określenie wpływu modyfikowa- nia i grubości ścianki odlewów na wielkość i ilość wydzieleń grafitu w żeliwie sferoidalnym wykonanie próbnej serii odle- wów elementów okrętowych silników spalinowych, piast do samochodu ciężarowego Żubr, matryc itp. opracowanie aparatu do szyb- kiego oznaczania zawartości gazów w ciekłych metalach opracowanie urządzenia do wyżarzania żeliwa ciągliwego w at- mosferze pary wodnej 60 lat Instytutu Odlewnictwa 13

14 1961 HISTORIA INSTYTUTU ODLEWNICTWA przeprowadzenie badań zmierzają- cych do obniżenia wskaźnika zużycia wlewnic i wdroże- nia ich wyników do praktyki przemysłowej opracowanie prototypu maszyny sta- tycznej do badań w złożonym stanie naprężeń opracowanie urzą- dzenia do badania erozjo-korozji opracowanie teoretyczne kinetyki przemian fazowych zachodzących w stopach odlewniczych w warunkach stacjonarnych wdrożenie technologii nanoszenia emalii kwasoodpornych, podstawowych i kryjących na odlewy badania i przeprowadzenie oceny możliwości kierowania procesem krystalizacji walców hutniczych opracowanie spoiw do mas skorupowych na rdzenie o zmniejszonej gazotwórczości opracowanie metody i przeprowadzenie oceny przydatności koksu odlewniczego do procesu żeliwiakowego opracowanie założeń projektowo-konstrukcyjnych i technologicznych dla odlewni precyzyjnych opracowanie kinetyki grafityzacji cementytu eutektycznego w żeliwie białym w I stadium wyżarzania żeliwa ciągliwego opracowanie charakterystyk szeregu złóż piasków formierskich w Polsce dla potrzeb odlewnictwa opracowanie metod i materiałów do modyfikacji stopów Cu opracowanie zaleceń dla użytkowników elektrycznych pieców łukowych i indukcyjnych, współpracujących z żeliwiakami opracowanie mas szybkowiążących ze szkłem wodnym przeprowadzenie oceny pracy żeliwiaków w wybranych odlewniach krajowych przyznanie Nagrody Państwowej II stopnia za opracowanie konstrukcji i wprowadzenie do przemysłu żeliwiaków z gorącym dmuchem z opromieniowanymi regeneratorami kominowymi próby i badania laboratoryjne i przemysłowe glin formierskich oraz badania właściwości piasków i mas formierskich lat Instytutu Odlewnictwa

15 WYBRANE FAKTY 1967 JUR PISZAK ( ) opracowanie wspólnie z Instytutem Chemicznej Przeróbki Węgla technologii wytwarzania koksu formowanego do żeliwiaków ocena techniczna i ekonomiczna pracy krajowych żeliwiaków z podgrzewanym dmuchem opracowanie technologii odlewania tłoków do ciągników ze stopu AK-12 realizacja koncepcji stworzenia z Insty- tutu ośrodka badawczo-rozwojowego, umożliwiającego wykonywanie kompleksowych opracowań oraz wytwarzanie prototypów wdrożenie technologii formowania i od- lewania staliwnych walców hutniczych określenie wpływu obróbki cieplnej na rozszerzalność cieplną stopów Al, przeznaczonych na odlewy tłoków badania przydatności bentonitów krajowych i zagranicznych próby i badania nad podniesieniem żywotności wlewnic żeliwnych opracowanie receptur, produkcja i przemysłowe zastosowanie topników do topienia stopów Al opracowanie technologii półprzemysłowego odlewania tarcz łożyskowych rozszerzenie bazy laboratoryjnej przez adaptację garaży zorganizowanie w Sosnowcu- -Milowicach Wydziału Zakładu Doświadczalnego (bentonit, pył węglowy) unowocześnienie i uruchomie- nie produkcji nowych typów aparatury do badania mas formierskich opracowanie sposobu wytwa- rzania stellitowych nakładek do łopatek turbinowych i ich wykonanie w odlewni Zakładu Doświadczalnego opracowanie technologii odle- wania matryc kuzienniczych metodą Shawa 60 lat Instytutu Odlewnictwa 15

16 1968 HISTORIA INSTYTUTU ODLEWNICTWA JUR PISZAK ( ) uruchomienie w Wadowicach Zespołu Wydziałów Budowy Aparatury (aparatura kon- trolno-pomiarowa dla odlewnictwa) adaptacja technologii i procesu wykonywa- nia rdzeni metodą gorącej rdzennicy opracowanie stopów Al-Si-Cu do odlewania ciśnieniowego obudowy silników spalinowych badania tensometryczne naprężeń własnych odlewów bloków cylindrowych opracowanie technologii wykonywania form pod wysokimi naciskami kompleksowe prace nad udoskonaleniem, uzyskanej z ZSRR, technologii ciekłych mas samoutwardzalnych (CMS) i wdrażanie jej w przemyśle odlewniczym badanie wpływu składu chemicznego na właściwości mechaniczne żeliwa sferoidalnego po obróbce cieplnej uruchomienie w Końskich Wydziału Zakładu Doświadczalnego (wdrażanie technologii CMS) badania jakości karbońskich iłów montmorylonitowych, przeznaczonych do syntetycznych mas formierskich opracowanie technologii wytwarzania odlewów licencyjnych do silnika Leylanda opracowanie technologii wykonywania odlewów do maszyn włókienniczych opracowanie emalii chemoodpornych na aparaturę żeliwną opracowanie technologii wytwarzania stopów żelaza odpornych na ścieranie opracowanie technologii produkcji żywicy do sporządzania rdzeni dla odlewów ze stopów aluminium uruchomienie w Bolesławiu k. Olkusza Wydziału Zakładu Doświadczalnego (materiały pomocnicze) opracowanie technologii produkcji odlewów z żeliwa ciągliwego perlitycznego badania wytrzymałościowe stopów Cu na śruby okrętowe opracowanie i wdrożenie do praktyki przemysłowej technologii mas termoutwardzalnych opracowanie i wykonanie urządzeń dla technologii Shawa kompleksowe opracowania związane z wdrożeniem do praktyki odlewniczej technologii CMS opracowanie składów chemicznych i obróbki cieplnej dla wybranych asortymentów odlewów ze staliwa wdrażanie technologii kokilowego odlewania wybranych asortymentów odlewów przyznanie Instytutowi Odlewnictwa nagrody Państwowej I stopnia za technologię CMS lat Instytutu Odlewnictwa

17 WYBRANE FAKTY 1975 opracowania związane z wdrożeniem technologii formowania pod wysokimi naciskami prace projektowe i wykonanie zmechanizowanych linii do wykonywania form i rdzeni metodą CMS prace wdrożeniowe dotyczące technologii SYNFLO i FLOTERM optymalizacja konstrukcji rdzeni i parametrów nadmuchiwania rdzeni w procesie gorących rdzennic przyznanie Nagrody Państwowej I stopnia za opracowanie i wdrożenie technologii mas samoutwardzalnych określenie podstawowych właściwości fizycznych i mechanicznych niskostopowego żeli- wa sferoidalnego z dodatkami Ni, Mo, Cr i Cu opracowanie procesu wytapiania żeliwa sferoidalnego bez udziału surówki rozpoznawcze prace badawczo-rozwojowe w zakresie technologii odlewania kokilowego stopów żelaza opracowanie wytycznych konstrukcji kokil oraz odlewów kokilowych ze stopów metali nieżelaznych opracowanie technologii wytwarzania żeliwa ciągliwego perlitycznego z podwyższoną zawartością Mn badania nad możliwością selekcji taniej surówki przeróbczej Purofex (import z ZSRR) do produkcji żeliwa sferoidalnego oraz opracowanie systemu selekcji i organizacji dostaw kompleksowe badanie dotyczące doboru tworzyw na kokile do odlewania żeliwa opracowanie metod kontroli procesu odlewania kokilowego stopów żelaza opracowanie technologii produkcji modeli odlewniczych z tworzyw na bazie żywic epoksydowych opracowanie metod sterowa- nia liniami formowania pod wysokimi naciskami opracowanie nowych materia- łów (spoiw, utwardzaczy) do produkcji form i rdzeni dla odlewów z żeliwa i staliwa, wykonywanych w CMS badania nad optymalizacją parametrów regeneracji mas samoutwardzalnych badania sozologiczne mas samoutwardzalnych typizacja i normalizacja osprzętu kokilowego 60 lat Instytutu Odlewnictwa 17

18 1975 HISTORIA INSTYTUTU ODLEWNICTWA ZBIGNIEW GÓRNY ( ) określenie właściwości mechanicznych żeliwa sferoidalnego krzemowego (4% Si) w zakresie temperatur 20 do 800 C badanie nowych spoiw do mas formierskich i rdzeniowych pod kątem przydat- ności dla odlewnictwa typizacja aparatury kontrolno-pomiaro- wej dla procesów technologicznych opracowanie nowych spoiw do metody formowania w zimnych rdzennicach i wdrożenie ich do praktyki opracowanie technologii produkcji no- wych, wysokojakościowych gatunków żeliwa stopowego odpornego na ścieranie i korozję, o podwyższonej szczelno- ści i żaroodporności opracowanie technologii odlewania tłoków ze stopów Al dla specjalnch zastosowań opracowanie dokumentacji technologicznej dla wykonywania wlewnic i płyt podwlewnicowych z surówki opracowanie i wdrożenie technologii odlewania żeliwa sferoidalnego dla różnych asortymentów odlewów (np. walce hutnicze, wlewnice stalownicze, armatura) powierzenie Instytutowi koordynacji problemu węzłowego Mechanizacja i automatyzacja procesów wytwarzania odlewów z zastosowaniem nowych tworzyw odlewniczych na lata wdrożenie do praktyki odlewniczej technologii produkcji żeliwa stopowego odpornego na ścieranie opracowanie metody uszlachetniania piasków formierskich dla potrzeb odlewni wdrożenie selekcjonowanej surówki przeróbczej do produkcji żeliwa szarego opracowanie i wdrożenie zamienników materiałów odlewniczych firmy FIAT do produkcji odlewów z żeliwa szarego i sferoidalnego dla samochodów FIAT 126 p przeprowadzenie technologicznych prób prasowania stopów Al w stanie ciekłym opracowanie sposobów ulepszania asortymentu smarów do tłoków i powłok do form ciśnieniowych opracowanie systemu zarządzania gospodarką złomu stalowego opracowanie technologii precyzyjnego odlewania endoprotez stawu biodrowego ze stopów kobaltu lat Instytutu Odlewnictwa

19 WYBRANE FAKTY 1982 opracowanie optymalnych tworzyw i technologii wykonywania szybko zużywalnych części maszyn ciśnieniowych opracowanie technologii produkcji zapraw typu CuNiMg, FeNiMg do sferoidyzacji żeliwa i jej wdrożenie w firmie ALMET oraz zastosowanie w motoryzacji badania i próby zmierzające do zwiększenia trwałości form ciśnieniowych dla stopów Al prowadzenie analiz statystycznych w zakresie produkcji odlewów w krajowych odlewniach badania bentonitu karbońskiego dla potrzeb normalizacji surowca analiza przyczyn pows tawania braków odlewniczych analiza możliwości stosowania automatycznej kontroli i regulacji parametrów procesów odlewniczych opracowanie nowych tworzyw na odlewy kokilowe oraz osprzętu kokilowego o podwyższonej żywotności opracowanie nowych spoiw o zmniejszonej toksyczności i technologii wykonywania rdzeni z ich zastosowaniem opracowanie technologii wytwarzania odlewów motoryzacyjnych z żeliwa sferoidalnego dla zakładów FIAT, FSC Lublin przeprowadzenie badań i oceny stopnia szkodliwości technologii formowania w masach furanowych przeprowadzenie oceny poziomu technicznego odlewni krajowych opracowanie technologii wykonania odlewów no- wej konstrukcji tubingów z żeliwa sferoidalnego badania złóż piasków z rejonu Niecki Tomaszowskiej, z rejonu Za- wisna dla odlewnictwa 60 lat Instytutu Odlewnictwa 19

20 1983 HISTORIA INSTYTUTU ODLEWNICTWA ZBIGNIEW GÓRNY ( ) optymalizacja warunków eksploatacji wysokozmechanizowanych i zautoma- tyzowanych gniazd i linii w odlewniach badania stopnia szkodliwości odpadów poprodukcyjnych, powstających w czasie produkcji odlewów staliwnych opracowanie emalii bezfluorowych, tytanowych, kryjących i pudrowych na od- lewy żeliwne sanitariów przystosowanie technologii wytwarzania wysokojakościowych gatunków żeliwa w celu podniesienia trwałości użytkowej odlewów i obniżenia ich masy, nowe materiały oraz mechanizacja technologii odlewnictwa precyzyjnego zastosowanie pozapiecowej obróbki ciekłego metalu w celu podniesienia jakości żeliwa racjonalizacja zużycia paliw i energii w odlewniach żeliwa opracowanie metody sferoidyzacji żeliwa w kadzi obrotowej z zewnętrzną komorą reakcyjną przyznanie Nagrody Państwowej II stopnia za aparaturę pomiarową do badania mas formierskich w odlewnictwie metali opracowanie normatywów strat bezzwrotnych podczas topienia, rozlewania, obróbki wstępnej odlewów ze staliwa wytapianego w piecu martenowskim oraz w piecu łukowym opracowanie normatywów strat bezzwrotnych podczas topienia, rozlewania, obróbki wstępnej i cieplnej odlewów z żeliwa stopowego racjonalizacja zużycia paliw i energii w odlewniach żeliwa lat Instytutu Odlewnictwa

21 WYBRANE FAKTY 1990 opracowanie normatywów strat bezzwrotnych powstających podczas topienia, rozlewania, obróbki cieplnej odlewów ze staliwa stopowego wytapianego w piecu łukowym indukcyjnym określenie kinetyki przemian fazowych zachodzących w niskostopowym żeliwie sferoidalnym, zawierającym Ni, Mo, Cu w podwyższonej temperaturze opracowanie technologii założeń do uruchomienia produkcji rur z żeliwa sferoidalnego opracowanie konstrukcji żeliwiaka hermetycznego z gorącym dmuchem, wysoko sprawnym oczyszczaniem i odzyskiem ciepła oraz automatyczną regulacją parametrów pracy rozwój i optymalizacja procesu wytwarzania odlewów precyzyjnych (nowe procesy i materiały) opracowanie koncepcji i założeń do uruchomienia produkcji rur odlewanych odśrodkowo z żeliwa sferoidalnego opracowanie wstępnego studium przyszłościowej odlewni automatycznej opracowanie zasad ustalania składników bilansu metalu w aktualnych warunkach odlewni wykonanie techniczno-ekonomicznej analizy pracy odlewni żeliwa, staliwa i stopów metali nieżelaznych rozwój technologii praso- wania stopów Al w stanie ciekłym opracowanie nowych me- tod ograniczania odpadów z procesów odlewniczych 60 lat Instytutu Odlewnictwa 21

22 1991 HISTORIA INSTYTUTU ODLEWNICTWA ZBIGNIEW GÓRNY ( ) opracowanie technologii wykonywa- nia dysz wielkopiecowych z miedzi opracowanie ceramicznych filtrów piankowych do ciekłego metalu podjęcie prac nad technologią pełnej formy analiza tendencji i kierunków rozwoju odlewnictwa rozpoczęcie prac dotyczących wdra- żania nowoczesnej koncepcji jakości wg norm ISO serii 9000 opracowania krajowych procesów gorącej i zimnej rdzennicy zakup pakietów CAD, Nastran i Patran do wspomagania projektowania I obliczeń numerycznych opracowanie nowych typów pirometrów opracowanie systemu eksperckiego dla diagnostyki wad odlewniczych przeprowadzenie prób wytwarzania żeliwa sferoidalnego w kadziach SFERO podjęcie prac nad doskonaleniem metod regeneracji mas formierskich badania dotyczące kształtowania właściwości metalowych materiałów kompozytowych podłączenie wewnętrznej sieci komputerowej Instytutu do internetu doposażenie aparatury badawczej dla potrzeb Zespołu Laboratoriów Badawczych opracowanie proekologicznej technologii rafinacji ciekłych stopów Al wdrożenie systemów zapewnienia jakości w Zespole Laboratoriów Badawczych lat Instytutu Odlewnictwa

23 WYBRANE FAKTY 1997 JERZY TYBULCZUK (1996 obecnie) opracowanie technologii otrzymywania specjalnych gatunków żeliwa sferoidalnego, odpornych na działanie obciążeń dynamicznych w niskiej temperaturze wyznaczenie charakterystyk wytrzymałościowych żeliwa ADI uzyskanie certyfikatu akredytacji przez Zespół Laboratoriów Badawczych opracowanie założeń dla komputerowego systemu baz informacyjnych INFOCAST opracowanie technologii wykonywania modeli z polistyrenu spienionego dla potrzeb odlewnictwa opracowanie podstaw technologii SEMI- -SOLID CASTING badanie odporności na zużycie ścierne żeliwa martenzytyczno-austenitycznego opracowanie ekologicznie nieszkodliwej technologii rafinacji gazowo- -żużlowej i modyfikacji ciekłych stopów Al z zastosowaniem urządzenia URM-1 projektowanie właściwości kompozytów na bazie Fe i Ni i ich odlewanie modelowanie procesu pękania odlewów kokilowych i ciśnienio- wych ze stopów Al-Si, poddanych obciążeniom dynamicznym opracowanie technologii produk- cji zapraw prasowanych i ich przetestowanie w warunkach przemysłowych modelowanie procesu powstawania kompozytów in situ intensyfikacja prac w zakresie statystyki odlewniczej 60 lat Instytutu Odlewnictwa 23

24 1998 HISTORIA INSTYTUTU ODLEWNICTWA JERZY TYBULCZUK (1996 obecnie) określenie warunków hartowa- nia z przemianą izotermiczną żeliwa ADI w zależności od grubości ścianek odlewów i wymaganych właściwości mechanicznych dostosowanie technik RP LOM do wykonywania prototypów odlewów przy zastosowaniu meto- dy wytapianych modeli opracowanie i wydanie pierw- szego nr czasopisma Biuletyn Instytutu Odlewnictwa, zastępującego Prace Instytutu Odlewnictwa utworzenie Centrum Polskiego Odlewnictwa wspólnie z STOP i OIG przyznanie złotego medalu Eureka i Krzyża Kawalerskiego za innowacje (Bruksela) uruchomienie gniazda badawczego do odlewania stopów Mg i technologii wykonywania odlewów utworzenie Branżowego Punktu Kontaktowego i inauguracja udziału w 5. Programie Ramowym Unii Europejskiej uruchomienie produkcji rur ciśnieniowych z żeliwa sferoidalnego uzyskanie przez Instytut certyfikatu na system zarządzania jakością opracowanie ekologicznej technologii topienia stopów magnezu opracowanie zasad tworzenia dokumentacji konstrukcyjno-technologicznej w układzie 3D wykonywanie analiz produkcji odlewów w świecie i zapotrzebowania na odlewy podjęcie starań związanych z uczestnictwem Instytutu w 5. Ramowym Programie Komisji Europejskiej udoskonalenie technologii wytwarzania żeliwa ADI o wysokiej udarności i plastyczności w grubościennych odlewach badania i próby dotyczące żeliwa wermikularnego utworzenie Laboratorium Szybkiego Prototypowania wdrażanie systemów zarządzania jakością w odlewniach lat Instytutu Odlewnictwa

25 WYBRANE FAKTY 2005 opracowanie i próby badawcze zestawów sferoidyzująco-filtrujących i modyfikująco-filtrujących do nowej metody sferoidyzacji i modyfikacji żeliwa opracowanie podstawy syntezy nowych tworzyw konstrukcyjnych kompozytów ALFA badanie i ocena regenerowalności mas oraz przydatności do ponownego zastosowania regeneratu z różnych technologii próby sferoidyzacji siluminów pod- i eutektycznych określenie wpływu właściwości technologicznych układu (model układ wlewowo-zasilający forma odlewnicza) na jakość odlewu wykonywanego z wy- korzystaniem metody zgazowywanych modeli opracowanie wytycznych wdrażania systemu zarzą- dzania bezpieczeństwem pracy w odlewniach opracowanie technologii wytwarzania nowych odmian żeliwa ausferytycznego hartowanego izotermicznie (szarego, wermikularnego, z węglikami, z ferrytem) opracowanie podstaw nowoczesnej klasyfikacji mikrostruktur stopów odlewniczych w aspekcie kształtowania ich właściwości lat Instytutu Odlewnictwa opracowanie technologii wytwarzania różnych asortymentów odlewów z żeliwa ADI (np. korbowody motocykli i gokartów, matryce wulkanizacyjne, elementy urządzeń górniczych, wały korbowe) dobór materiału oraz warstwy powierzchniowej na implanty metalowe optymalizacja procesu syntezy rdzeni wykonywanych z zastosowaniem krajowych popiołów lotnych w aspekcie ich wykorzystania do produkcji odlewów motoryzacyjnych\ badania bezniklowych siluminów tłokowych badania związane z programowaniem właściwości żeliwa ADI przeprowadzenie oceny za- gazowania oraz porowatości odlewów ze stopów aluminium z wykorzystaniem ultradźwiękowej metody nieniszczącej opracowanie nowej generacji ciekłych mas ceramicznych do odlewania precyzyjnego stopów reaktywnych 25

26 PRZEWODNICZĄCY RADY NAUKOWEJ INSTYTUTU ODLEWNICTWA J. BOREJDO (Główny Instytut Metalurgii i Odlewnictwa) ( ) Mikołaj CZYŻEWSKI (Akademia Górniczo-Hutnicza) ( ) Czesław KALATA (Akademia Górniczo-Hutnicza) ( ) Stanisław PELCZARSKI (Akademia Górniczo-Hutnicza) ( ) Wacław SAKWA (Politechnika Śląska) ( ) Zbigniew LECH (Instytut Odlewnictwa) ( ) Andrzej BIAŁOBRZESKI (Instytut Odlewnictwa) ( ) Jerzy SOBCZAK (Instytut Odlewnictwa) (2004 obecnie) lat Instytutu Odlewnictwa

27

28 BILANS OTWARCIA Ziemie Polski w 1945 roku, podobnie jak innych państw Europy środkowej były zacofane technicznie i gospodarczo, straty jakie poniosły podczas II wojny światowej zakłady przemysłowe oceniono na 60% zasobów. W Polsce zarejestrowano w tym czasie 92 odlewnie żeliwa i staliwa, z czego czynnych było 62 zakładów (zatrudniających pracowników) oraz 88 odlewnie stopów metali nieżelaznych, w tym 69 czynnych (zatrudniających pracowników). W takich warunkach władze Polski od 1945 roku podjęły realizację programu odbudowy i rozwoju gospodarczego kraju, a więc rozwoju przemysłu, zwłaszcza maszynowego. W tym celu rozpoczęto tworzenie instytutów badawczych w każdej specjalności przemysłu i do pierwszych dzięki staraniom Kazimierza Gierdziejewskiego należał Instytut Odlewnictwa w Krakowie, powołany w dniu 1 lutego 1946 r. przez Centralny Zarząd Przemysłu Metalowego, któremu podlegało Zjednoczenie Przemysłu Odlewniczego w Krakowie. Pierwszym dyrektorem Instytutu został mianowany Kazimierz Gierdziejewski, którego energii, doświadczeniu i wybitnemu zmysłowi organizacyjnemu zawdzięczamy początkowe ukształtowanie Instytutu. Pierwszą siedzibą Instytutu Odlewnictwa były trzy małe pokoje na ul. Basztowej, udostępnione przez Krakowskie Zjednoczenie Przemysłu Odlewniczego, a następnie w Rynku Głównym w Krakowie. W roku 1947 Instytut uzyskał lokalizację w dwóch zrujnowanych budynkach i pomieszczeniach magazynowych w Borku Fałęckim (po byłej fabryce przy ul. Zakopiańskiej 73), używanych podczas okupacji niemieckiej jako zbiornica makulatury i surowców wtórnych. Natychmiast podjęto ich przebudowę i w połowie 1948 roku Instytut został przeniesiony do budynków w Borku Fałęckim. 1 kwietnia 1948 r. w wyniku zarządzenia Ministra Przemysłu i Handlu powołano Główny Instytut Metalurgii i Odlewnictwa (GIMO), w skład którego wchodziły: Instytut Metalurgii w Gliwicach i Instytut Odlewnictwa w Krakowie, którego dyrektorem naczelnym został Kazimierz Gierdziejewski, pełniąc nadal funkcję dyrektora tego drugiego. Kadra naukowa Instytutu składała się początkowo z absolwentów wyższych uczelni, kończących właśnie studia (głównie na Wydziale Hutniczym Akademii Górniczo-Hutniczej) i w dniu 1 stycznia 1948 roku pracowało 11 takich absolwentów (na 34 zatrudnionych) pracowników. Liczba pracowników naukowych zwiększyła się w następnym roku do 17 osób, a liczba zatrudnionych do 111 osób. Akt powołania Instytutu Odlewnictwa lat Instytutu Odlewnictwa

29 Stopniowo dokonywano zakupów aparatury laboratoryjnej i w 1949 roku liczba pracowników Instytutu z wyższym wykształceniem zwiększyła się do 59 osób. W tym okresie ustalone zostały cele i kierunki działania Instytutu, które miały objąć: opracowanie nowych tworzyw na odlewy i materiały wsadowe dla nich, prace nad technologią wytapiania i topienia stopów żelaza oraz stopów metali nieżelaznych, współpracę z konstruktorami nad technologiczną konstrukcją odlewów, prace nad materiałami formierskimi, rdzeniowymi i pomocniczymi oraz technologią formy piaskowej, prace nad wybijaniem, oczyszczaniem i wykańczaniem odlewów, prace nad kontrolą i badaniami materiałów dla odlewnictwa, prace z zakresu normalizacji i informacji naukowo-technicznej, szkolenie kadry zatrudnionej w krajowych odlewniach. W 1949 roku zakończone zostały prace adaptacyjne budynków Instytutu. W dniu 2 kwietnia 1949 r. nastąpiło uroczyste otwarcie odlewni doświadczalnej i warsztatów mechanicznych. Odlewnia wyposażona była w żeliwiak o średnicy 600 mm z wyłożeniem kwaśnym i piec tyglowy o pojemności 1 t do topienia metali nieżelaznych; w warsztatach wykonywano modele próbek i próbne odlewy oraz próbki konieczne do prowadzonych badań. W pierwszym dniu pracy Odlewni został wykonany pierwszy odlew żeliwny w Instytucie Odlewnictwa. Uruchomienie Odlewni stwarzało możliwości prowadzenia prac technologicznych w Instytucie. Kadra naukowa Instytutu podwyższała swoje kwalifikacje poprzez studia literatury zagranicznej oraz przez bezpośrednie kontakty i prowadzenie doświadczeń technologicznych w odlewniach. Powołanie Dyrektora Gierdziejewskiego Pierwszy odlew z żeliwa wykonany w odlewni doświadczalnej Instytutu Odlewnictwa w Krakowie (02 IV 1949) Stan budynków pozyskanych w 1947 roku dla Instytutu Odlewnictwa 60 lat Instytutu Odlewnictwa 29

30 W Instytucie Odlewnictwa przystąpiono do pierwszych wdrożeń nowych stopów odlewniczych w krajowych odlewniach, żeliwa ciągliwego czarnego (koniecznego dla produkcji części wielu maszyn), żeliwa modyfikowanego i żeliwa sferoidalnego, właśnie wynalezionego w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Żeliwo ciągliwe czarne miało zastąpić w niektórych odlewniach żeliwo ciągliwe białe, a żeliwo sferoidalne dodatkowo w wybranych odlewniach żeliwa staliwo. W 1951 roku uruchomiono w Instytucie produkcję wzorców chemicznych żeliwa, surówki wielkopiecowej Odlewnia w roku 1949 oraz stopów miedzi i stopów aluminium dla potrzeb laboratoriów odlewni i hut. Wzrastająca potrzeba pomocy zakładom produkcyjnym podczas wdrażania nowych technologii i tworzyw odlewniczych, konieczność prowadzenia badań nad prototypami maszyn i urządzeń odlewniczych oraz coraz większy zakres prac naukowo-badawczych miały wpływ na dalszą przebudowę organizacyjną Instytutu. Instytutowi Odlewnictwa w 1951 r. podporządkowano Centralne Biuro Konstrukcyjne Maszyn i Urządzeń Odlewniczych oraz Wytwórnię Prototypów i Specjalnego Wyposażenia Odlewni. Po roku zakłady te podporządkowano jednak Zjednoczeniu Przemysłu Metalowego. W 1953 roku obie te firmy zostały odłączone od Instytutu Odlewnictwa. Wytwórnia przekształciła się w Fabrykę Maszyn Odlewniczych, a Biuro Konstrukcyjne w Krakowski Oddział Prodlewu. Płyta pamiątkowa ku czci Dyrektora Kazimierza Gierdziejewskiego umieszczona w holu Instytutu Odlewnictwa Kierowanie Instytutem Odlewnictwa powierzono w 1953 roku Platonowi Januszewiczowi. Główną zasługą dyrektora Platona Januszewicza było wdrożenie, wraz ze specjalistami Instytutu, nowoczesnych procesów odlewniczych do polskiego przemysłu. Rozpoczęto również szereg prac mających na celu przeniesienie najważniejszych zagranicznych osiągnięć na grunt polskiej techniki, takich jak: szersze wprowadzenie do krajowych odlewni produkcji żeliwa szarego modyfikowanego i żeliwa sferoidalnego, napotykając niejednokrotnie na szereg trudności i przeszkód. Właśnie wtedy zaczęły się powoli kształtować nowe formy współpracy z przemysłem oraz metody pracy badawczej, charakterystyczne dla późniejszego okresu istnienia Instytutu. Budynek administracyjno-laboratoryjny w roku 1952 W latach został zamknięty ostatecznie okres organizowania Instytutu i przygotowania jego pracowników do pracy badawczej. Równolegle prowadzono dalsze prace inwestycyjne, rozpoczęto budowę nowego budynku (Budynku Techniki), uzupełniono aparaturę badawczą, jak również przygotowywano wieloletnie plany rozbudowy Instytutu. Bardziej istotną zmianą było stworzenie prawnej podstawy do finansowego wyodrębnienia z Instytutu Zakładu Instruktażu i Ekspertyz oraz Zakładu Warsztatów Doświadczalnych i zorganizowania ich jako gospodarstw pomocniczych Instytutu na zasadzie ograniczonego rozrachunku gospodarczego lat Instytutu Odlewnictwa

31 Nowe kierownictwo, w oparciu o analizę stanu technicznego przemysłu odlewniczego, ustaliło plany rozbudowy Instytutu i jego reorganizacji pod kątem dostosowania do potrzeb polskiego odlewnictwa, ze szczególnym położeniem nacisku na opracowywanie zagadnień technologicznych. Omawiając rozwój Instytutu oraz jego przemiany organizacyjne należy uwzględnić działalność Rady Naukowej. Znaczenie jej było szczególnie ważne w pierwszym okresie istnienia Instytutu, charakteryzującym się znacznymi dysproporcjami pomiędzy zadaniami Instytutu a przygotowaniem personelu do ich realizacji. Członkowie Rady interesowali się wówczas pracą poszczególnych działów, zapoznając się z osiągnięciami i trudnościami w pracy. Ponadto wielu pracowników wyższych uczelni współpracowało z Instytutem w charakterze konsultantów, nadając właściwy kierunek wykonywanym pracom. Rosnące oczekiwania ze strony przemysłu i potrzeba ich spełniania były m.in. przyczyną przekształcenia składu osobowego Rady Naukowej. O ile w pierwszych latach istnienia Instytutu pracownicy Instytutu brali udział w posiedzeniach Rady bez prawa głosu stanowiącego, to w skład Dokument powołania F. Stręka do Rady Rady pod koniec pierwszego 15-lecia Instytutu weszło obok Naukowej przedstawicieli z przemysłu, także szereg pracowników Instytutu. O pozytywnej ocenie ówczesnej działalności Instytutu Odlewnictwa świadczą częściowo opinie Rady Naukowej z tego okresu, wyrażone przez niektórych jej członków spoza Instytutu. Opinie członków Rady Naukowej Protokół posiedzenia 9 10 IX 1953 r. S. Ziemba (WAT): Badania nad pomiarami tensometrycznymi podjęte przez Instytut są jednymi z pierwszych w Europie. Na pracę tę zużyto dotychczas wiele godzin i nie jest ona zakończona, ale godziny te nie poszły na marne, lecz zostały przez pracowników Instytutu Odlewnictwa pożytecznie zużyte. Praca nad pomiarami tensometrycznymi jest pracą trudną, ale musimy ją sobie przyswoić. S. Boski (FSC Starachowice): Współpraca z Instytutem prowadzona jest od 1950 roku, Instytut niejednokrotnie przyszedł z realną i efektywną pomocą przy rozwiązywaniu niektórych problemów. A. Pirowski (Polski Rejestr Statków): Mimo iż Rejestr Statków zgłosił swą pracę późno, Instytut ustosunkował się do niej życzliwie, przyszedł z pomocą i pomógł przy rozwiązywaniu poważnych trudności. Można sobie życzyć, by w dalszym ciągu współpraca z Instytutem układała się tak pomyślnie. 60 lat Instytutu Odlewnictwa 31

32 PRACE BADAWCZE I ROZWOJOWE Tematyka prac naukowo-badawczych Instytutu Odlewnictwa oraz współpraca z przemysłem w pierwszych latach jego funkcjonowania była kształtowana pod wpływem oddziaływania takich czynników, jak: istniejące warunki produkcji w zakładach przemysłowych, stan wyposażenia w aparaturę i w urządzenia niezbędne do przeprowadzania badań oraz kwalifikacje personelu. Charakter prac prowadzonych w Instytucie i zakres współpracy z przemysłem zmieniały się analogicznie do zmian ww. czynników. Poprawa stanu wyposażenia w aparaturę i urządzenia badawcze laboratoriów Instytutu Odlewnictwa oraz wzrost kwalifikacji personelu pozwoliły z czasem na podejmowanie się rozwiązywania problemów wymagających prac eksperymentalnych, nawet o bardzo szerokim zakresie. Duży udział w pracach Instytutu, szczególnie w latach , miały również zagadnienia związane z adaptacją lub opracowaniem nowych tworzyw odlewniczych. Problematyka ta wynikała z istotnych potrzeb naszego przemysłu w zakresie konstrukcji szeregu elementów o odpowiedniej wytrzymałości postaciowej oraz konieczności oszczędzania metali deficytowych. Prace te wymagały wielu badań zarówno w skali laboratoryjnej, jak i technicznej; były one prowadzone przeważnie zespołowo, często w okresie kilku lat. Do jednych z podstawowych osiągnięć Instytutu Odlewnictwa należy zaliczyć prace, podjęte już po upływie krótkiego czasu od powstania Instytutu, dotyczące adaptowania i wprowadzenia do praktyki przemysłowej żeliwa szarego modyfikowanego. Liczne badania laboratoryjne i próby przemysłowe pozwoliły na pełne opracowanie procesu metalurgicznego, zbadanie właściwości tego tworzywa oraz ustalenie z ekonomicznego punktu widzenia zakresu jego zastosowania. Za osiągnięcia w zakresie wprowadzenia żeliwa modyfikowanego do produkcji krajowej przyznana została pracownikom Instytutu w 1951 roku zespołowa nagroda państwowa III-go stopnia. Duże znaczenie dla gospodarki miały również prace poświęcone wprowadzeniu do praktyki przemysłowej żeliwa sferoidalnego. Wymagały one wielu badań dotyczących procesu metalurgicznego, doboru materiałów wsadowych, procesu sferoidyzacji oraz zespołu właściwości, pozwalających na racjonalne określenie zakresu zastosowania. Również w tym obszarze za osiągnięcia dotyczące wdrożenia żeliwa sferoidalnego do praktyki przemysłowej została w 1954 roku przyznana zespołowa nagroda państwowa III-go stopnia. Działalność Instytutu koncentrowała się w tych latach wokół problemów wyjaśniających istotę sferoidyzacji grafitu oraz teoretycznych podstaw produkcji żeliwa sferoidalnego, jak również na doskonaleniu samego procesu technologicznego. Kolejny obszar badawczy prowadzonych w Instytucie Odlewnictwa prac dotyczył tematyki odlewniczych stopów metali nieżelaznych. Trudności uzyskania z zagranicy dostaw Fragment Pracowni Obróbki Cieplnej materiałów lat Instytutu Odlewnictwa

33 wsadowych oraz wysoka stosunkowo cena cyny spowodowały podjęcie w roku 1949 prób wprowadzenia zastępczych brązów i mosiądzów krzemowych zamiast brązów cynowych i cynowo-cynkowych. Wieloletnie badania prowadzone przez Instytut przy współpracy z Akademią Górniczo-Hutniczą oraz z szeregiem zakładów przemysłowych pozwoliły na opracowanie szeregu stopów, które były powszechnie stosowane na armaturę i części maszyn. Za prace te została także przyznana zespołowa nagroda państwowa III-go stopnia. W latach opracowano w Instytucie Odlewnictwa pod kierownictwem A. Krupkowskiego przy współpracy z Prasownią i Rafinerią Metali we Wrocławiu, Krakowskimi Zakładami Odlewniczymi, Fabryką Armatur w Katowicach oraz Sosnowiecką Fabryką Armatur grupę mosiądzów manganowych o zawartości miedzi poniżej 50%. Z zagadnień materiałoznawczych o bardzo dużym znaczeniu, szczególnie dla przemysłu okrętowego, należy wymienić opracowanie przez Z. Górnego i K. Rutkowskiego wysoko wytrzymałościowego stopu typu Cu-Al-Mn na śruby okrętowe. Technologia topienia metali nieżelaznych, a szczególnie stopów miedzi i aluminium, związana przeważnie z koniecznością prowadzenia rafinacji żużlowej lub gazowej, znalazła się także w obszarze zainteresowania Instytutu, co zaowocowało opracowaniem dokładnej technologii topienia brązów i mosiądzów krzemowych, mosiądzów manganowych i brązów aluminiowych. Poważna część prac materiałoznawczych dotyczyła żeliwa stopowego i miała na celu zastąpienie szeregu dodatków stopowych, deficytowych w warunkach krajowych, dodatkami łatwo dostępnymi w kraju. Prace te, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień metalurgicznych prowadził Z. Tyszko. Ważne były również prace związane z systematyką złóż piasków formierskich w Polsce. Nawiązano wówczas pierwsze kontakty z Państwowym Instytutem Geologicznym, które w ciągu długich lat prowadzonych razem badań przerodziły się w owocną współpracę, której celem było zapewnienie krajowemu odlewnictwu niezbędnej ilości tych podstawowych materiałów formierskich. W wyniku przebadania znacznej części polskich ziem znaleziono kilka bogatych złóż piasków kwarcowych i wykonano ich dokumentację geologiczną. Jedno z nich, mianowicie złoże w Grudzeniu, wytypowano do eksploatacji, w związku z czym następnie wykonano założenia projektowe do budowy kopalni i zakładu uszlachetniania. Równolegle w rejonie Polski Centralnej znaleziono i opracowano szereg złóż piasków formierskich gliniastych prace i badania w tym zakresie były prowadzone przez J. Cichego. W podobny sposób przebiegało opracowanie złóż glin formierskich; zdokumentowano złoże bentonitu w województwie kieleckim oraz zbadano możliwości stosowania iłów bentonitowych, występujących również na terenie tego województwa. Opracowano także technologię uaktywniania bentonitów i iłów bentonitowych celem rozszerzenia możliwości ich zastosowania w odlewnictwie (prace prowadził A. Czajka). Przeprowadzono również szereg owocnych badań nad spoiwami rdzeniowymi, ze szczególnym zwróceniem uwagi na te spoiwa, które mogły zastąpić roślinne oleje tłuszczowe i spoiwa zestalające się bez ogrzewania na powietrzu. Opracowane warunki stosowania żywicy mocznikowej oraz spoiw rdzeniowych umożliwiły zastosowanie ich w kilku odlewniach, przynosząc znaczne korzyści ekonomiczne (Z. Grodziński, T. Rzepa, Z. Wertz). Aparatura do badania wytrzymałości mas formierskich w podwyższonej temperaturze 60 lat Instytutu Odlewnictwa 33

34 Prace materiałoznawcze z zakresu staliwa prowadzone przez E. Janickiego koncentrowały się wokół zagadnień, dotyczących określenia wpływu obróbki cieplnej na właściwości staliwa przeznaczonego na walce hutnicze. Badania procesów metalurgicznych staliwa obejmowały również próby rozszerzenia zakresu temperatur odlewania staliwa Hadfielda poprzez jego modyfikowanie, ograniczając rozrost ziarna. W celu opanowania technologii wytwarzania odlewów turbinowych ze staliwa Cr-Mo opracowano wspólnie z Zakładami Zamech w Elblągu wytopy tego staliwa w zasadowym piecu martenowskim. Duże znaczenie dla krajowego przemysłu posiadały badania nad wytwarzaniem i zastosowaniem koksu formowanego, prowadzone w latach przy ścisłej współpracy z Instytutem Chemicznej Przeróbki Węgla, Katedrą Odlewnictwa Żeliwa Akademii Górniczo-Hutniczej, Zakładem Odlewnictwa Politechniki Śląskiej i zakładami przemysłowymi. Przeprowadzone próby laboratoryjne i w skali półtechnicznej pozwoliły uzyskać koks formowany, a dający lepsze wyniki w procesie żeliwiakowym od zwykłego koksu odlewniczego (pracami kierował A. Fijał). Znaczne podniesienie jakości ciekłego żeliwa umożliwiało Maszyna ciśnieniowa z gorącą komorą podgrzewanie dmuchu żeliwiakowego; problem ten został rozwiązany pozytywnie w Instytucie przez R. Woźniackiego, R. Dębickiego i M. Wróblickiego. Równolegle prowadzone były szeroko zakrojone prace badawcze na żeliwiakach już eksploatowanych, których wyniki pozwoliły uzyskać cenne wskazówki w zakresie polepszenia konstrukcji oraz przygotowania wskaźników konstrukcji żeliwiaków o średnicy ponad 1000 mm. Wart przypomnienia jest cykl prac eksperymentalnych (prowadzonych przez K. Hessa), dotyczący procesu wypełniania formy piaskowej oraz ustalenia wzorów i normogramów, niezbędnych do obliczania podstawowych elementów układów wlewowych. Rozwój prac Instytutu oraz wielkość i znaczenie jego dorobku w analizowanym okresie czasu nie byłby możliwy bez jednoczesnego rozwoju laboratoryjnego zaplecza Instytutu oraz rozwoju metod badawczych w dziedzinie zagadnień podstawowych. Wymagało to wielu wysiłków związanych z przygotowaniem i zakupem aparatury, szkoleniem kadr oraz opanowaniem lub opracowaniem oryginalnych metod pomiarowych. Szereg z tych metod wykorzystano bezpośrednio w przemysłowych laboratoriach przyzakładowych lub stanowiło podstawę opracowania przez pracowników Instytutu odpowiednich norm państwowych i resortowych, stosowanych w odlewniach. W dziedzinie analizy chemicznej, poza opanowaniem szeregu niezbędnych klasycznych metod analizy, skoncentrowano się na instrumentalnych metodach analiz, które Fragment Pracowni Analitycznej wprawdzie wymagały zastosowania lat Instytutu Odlewnictwa

35 w pracy laboratoryjnej bogatego wyposażenia aparaturowego, ale otwierały też nowe możliwości badawcze, przy równoczesnym zwiększeniu szybkości oznaczań. Dzięki pracom Z. Dolińskiego i Z. Seweryn opanowane zostały polarograficzne metody analizy, a dzięki pracom J. Buciewicza i Jego zespołu opanowano fotometryczne, kompleksometryczne i potencjometryczne metody analizy. W zakresie szybkich i dokładnych metod kontroli składu chemicznego duże znaczenie posiadały (rozwijane w Instytucie przez Z. Czajkównę) metody spektrograficzne analizy, które zostały następnie wprowadzone do szeregu laboratoriów przemysłowych. Wymienić należy także opracowania dotyczące metalograficznych metod identyfikacji wtrąceń niemetalowych w staliwie, metod barwnego trawienia struktur odlewniczych stopów żelaza, wpływu obróbki cieplnej na właściwości mechaniczne, magnetyczne i strukturę podstawowych rodzajów żeliwa (szare, sferoidalne, niskostopowe, niklowe i chromowe) oraz opracowanie atlasu struktur żeliwa (J. Rutkowski, K. Sękowski). Urządzenie do badań elastoplastycznych Oddzielną grupę badań stanowiły prace, poświęcone zarówno analizie naprężeń w odlewach, prowadzone przez A. Karamarę, jak również tensometrycznej kontroli stanu odprężenia w odlewach łóż dużych obrabiarek. Zaprezentowane podstawowe kierunki badań prowadzonych przez Instytut Odlewnictwa i ich wyniki wskazują, że odgrywał on w analizowanych latach ważne znaczenie najpierw w odbudowie a następnie w rozwoju polskiego przemysłu odlewniczego. Fragment Pracowni Badań Wytrzymałościowych Wzrost ilości i wartości zleceń realizowanych przez Instytut w latach Fragment Pracowni Spektrograficznej 60 lat Instytutu Odlewnictwa 35