Konzentrationslager Auschwitz. 60 lat później

Transkrypt

1 003/05 Konzentrationslager Auschwitz 60 lat później Warszawa, styczeń 2005 r. Sondaż TNS OBOP, zrealizowany na początku stycznia 2005 r., tuż przed obchodami wyzwolenia obozu w Oświęcimiu (KL Auschwitz) wykazał, że: Połowa, 51% badanych jest zdania, że większość ofiar Oświęcimia to Żydzi, 18%, że Polacy, a 21% że wśród ofiar było tyle samo Żydów co Polaków. Dla 11% badanych Oświęcim jest przede wszystkim męczeństwa narodu polskiego, dla 8% - miejscem zagłady Żydów, dla 66% miejscem męczeństwa ludzi różnych narodów, a dla 14% - ludzi, nieważne z jakiego narodu. Różnica między tymi wynikami sugeruje, że wiedza faktyczna o składzie narodowym ofiar Oświęcimia nie przekłada się na społeczne kategoryzacje Oświęcimia. Przeszło połowa (54%) badanych uważa, że narody i rządy nic nie zrobiły lub zrobiły mało, choć mogły zrobić więcej, by ludobójstwo nigdy się nie powtórzyło. 40% uważa, że rządy i narody zrobiły dużo lub przynajmniej tyle co mogły. Ośrodek Badania Opinii Publicznej Sp. z o.o.; ul. Wspólna 56; Warszawa; NIP: ; REGON: Bank Przemysłowo Handlowy PBK S.A. XX Oddział w Warszawie; Nr konta: ; Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy XIX Wydział Gospodarczy KRS ; Kapitał Zakładowy: ,00 zł t ; f e office@tns-global.pl;

2 Cytowanie, publiczne odtwarzanie, kopiowanie oraz wykorzystywanie w innej formie danych, informacji i opracowań zawartych w tej publikacji jest dozwolone pod warunkiem podania źródła: TNS OBOP. Oświęcim utworzenie tam hitlerowskiego obozu koncentracyjnego i obozu zagłady oraz ludobójstwo popełnione w nim na Żydach i ludziach innych narodów jest jednym z najważniejszych wydarzeń XX wieku. Zajmuje ono też ważne miejsce w świadomości społecznej. Wiedza i wyobrażenia Polaków o KL Auschwitz były badane kilkakrotnie i przez wiele ośrodków badawczych ostatnio z okazji 50-lecia wyzwolenia obozu (1995) i konfliktu wokół obecności na terenie i w sąsiedztwie obozu chrześcijańskich instytucji i symboli (1998). Badanie OBOP z 1998 roku skupiło się na kwestii czym jest Oświęcim. Do tego badania nawiązał sondaż TNS OBOP z 6-10 stycznia 2005 roku, przeprowadzony w przeddzień wielkich obchodów 60-lecia wyzwolenia obozu przez Armię Czerwoną. 1 W odróżnieniu od poprzedniego sondażu, tym razem w opinii publicznej nie toczył się żaden spór wokół Oświęcimia. Takie sytuacje sprawiają, że badanym trudniej odpowiadać, ale zarazem udzielone odpowiedzi w większym stopniu wyrażają ich przekonania własne. CZYM JEST OŚWIĘCIM: KATEGORYZACJE SPOŁECZNE Badanym przypomniano, że w styczniu odbędą się obchody 60-tej rocznicy wyzwolenia obozu zagłady w Oświęcimiu. Po stwierdzeniu, że Oświęcim jest ważnym miejscem dla świata zapytano A czym przede wszystkim Oświęcim jest dla Pana(i)? i zaoferowano do wyboru cztery kategoryzacje, najczęściej występujące w dyskursie publicznym w Polsce. Oświęcim jest uważany przede wszystkim za (1) miejsce zagłady Żydów, za (2) miejsce martyrologii Polaków, ale także za (3) miejsce męczeństwa ludzi z różnych krajów i narodów oraz za (4) miejsce mordowania ludzi, nieważne z jakiego narodu. Kategoryzacje te wymagają komentarza: 1. Zestawienie obok siebie dwóch pierwszych kategorii wyłącza Polaków-Żydów, polskich Żydów czy Żydów z Polski z kategorii Polacy, a umieszcza w kategorii Żydzi. W tym miejscu jest to zasadne, gdyż Polacy-Żydzi byli w Auschwitz mordowani jako Żydzi. 1 Sondaż zrealizowano w dniach 6-10 stycznia 2005 r. na ogólnopolskiej, losowej, reprezentatywnej próbie 1005 mieszkańców Polski w wieku 15 i więcej lat. Maksymalny statystyczny błąd pomiaru dla tej wielkości próby wynosi +/- 3,1%, przy wiarygodności oszacowania równej 95%. 2

3 2. Kategoria miejsce męczeństwa ludzi wielu narodów uwzględnia fakt, że w Auschwitz ginęli nie tylko Żydzi i nie tylko Polacy, ale i Żydzi i Polacy, i jeszcze ludzie innych narodów. Może więc mieć charakter bardziej uniwersalistyczny niż kategorie jedno-narodowe ( Żydzi, Polacy ). Kategoria ta może jednak pomijać fakt, że ludzie przywożeni do Oświęcimia z całej Europy w swej masie byli Żydami i zginęli jako Żydzi. Kategoria ta ukrywa żydowską tożsamość masy ofiar Oświęcimia; do 1989 roku była obowiązującą w edukacji publicznej w Polsce. Jeszcze w Encyklopedii Powszechnej PWN z 1985 r. można przeczytać, że Oświęcim był miejscem zagłady ludzi z Polski, Austrii, Belgii, Czechosłowacji, Danii, Francji, Grecji, Holandii, Jugosławii, Luksemburga, Niemiec, Norwegii, Rumunii, Węgier, Włoch, ZSRR, a także Hiszpanii, Szwajcarii, Turcji, W. Brytanii i Stanów Zjedn.; w szczególności Oświęcim-Brzezinka był miejscem masowego wyniszczenia polskiej inteligencji, działaczy społeczno-politycznych, członków organizacji konspiracyjnych, jeńców radzieckich, ludności żydowskiej z wielu krajów i Cyganów. 3. Kategoria miejsce mordowania ludzi wyraża przekonanie, że najważniejsze jest to, że w Oświęcimiu mordowano istoty ludzkie, że narodowość mordowanych nie ma znaczenia, że to ludzie ludziom zgotowali ten los. Tabela pokazuje rozkład tych czterech kategoryzacji w społeczeństwie polskim w 60 lat po wojnie. W STYCZNIU ODBĘDĄ SIĘ OBCHODY 60-TEJ ROCZNICY WYZWOLENIA OBOZU ZAGŁADY W OŚWIĘCIMIU. OŚWIĘCIM JEST WAŻNYM MIEJSCEM DLA ŚWIATA. A CZYM PRZEDE WSZYSTKIM OŚWIĘCIM JEST DLA PANA/PANI? Miejscem męczeństwa narodu polskiego 11% Miejscem masowej zagłady Żydów 8% Miejscem męczeństwa wielu narodów 66% Narodowość zamordowanych ludzi nie ma znaczenia 14% Trudno powiedzieć 1% Wbrew temu, co się czasem twierdzi, dla przytłaczającej większości Polaków Oświęcim nie jest przede wszystkim miejscem męczeństwa własnego narodu. Ale też dla Polaków inaczej niż dla świata Oświęcim nie jest przede wszystkim miejscem zagłady Żydów. Kategoryzacji jednonarodowych używa tylko jedna piąta badanej zbiorowości. Zdecydowana większość uważa Oświęcim za miejsce męczeństwa wielu narodów. Zgodnie z tym co powiedziano wyżej, nie wiadomo, w jakim stopniu to wyobrażenie przezwycięża narodowe tożsamości ofiar, a w jakim narodową 3

4 nade wszystko żydowską tożsamość im odbiera. Dla kilkunastu procent Polaków narodowość zamordowanych ludzi nie ma znaczenia. Na wybór kategoryzacji pewien wpływ ma wykształcenie. Wśród ludzi z wyższym wykształceniem najrzadziej w porównaniu z innymi grupami wykształcenia występują kategoryzacje etniczne (Polacy, Żydzi), a aż 22% uznaje Oświęcim za miejsce mordowania ludzi. Uznawaniu Oświęcimia za przede wszystkim miejsce męczeństwa narodu polskiego sprzyjają też poglądy prawicowe. Ta i inne różnice (pokazane w tabelach aneksowych) są jednak małe. Ustalony tu rozkład kategoryzacji Oświęcimia jest zasadniczo podobny do ujawnionego w badaniu OBOP w 1998 roku (A. Sułek, Wokół Oświęcimia, Więź 1988 nr 11). Wówczas dla 8% badanych Oświęcim był przede wszystkim miejscem męczeństwa narodu polskiego, dla 5% miejscem masowej zagłady Żydów, dla 48% miejscem męczeństwa wielu narodów, a dla 38% miejscem mordowania ludzi ( narodowość ofiar nie ma znaczenia w Oświęcimiu zabijano ludzi ). Ostatnie sformułowanie było zbyt perswazyjne i mogło przyciągać badanych, dlatego w obecnym badaniu je zmieniono, co ma swoją cenę - utrudnia precyzyjne porównania w czasie. CZYM BYŁ OŚWIĘCIM WIEDZA FAKTYCZNA W odpowiedziach na pytanie czym dla Pana(i) jest Oświęcim? ktoś mógłby widzieć tylko ignorancję, brak poprawnej wiedzy o pochodzeniu narodowym ofiar Oświęcimia. Według obliczeń Państwowego Muzeum w Oświęcimiu w całym kompleksie Auschwitz-Birkenau zginęło przynajmniej 1,1 mln ludzi: ok. 1 miliona Żydów z Polski i innych krajów, tys. Polaków (nie będących Żydami), 20 tys. Cyganów i 15 tys. jeńców radzieckich; przy czym Polacy stanowili znaczny odsetek głównego obozu w Auschwitz (F. Piper, Ilu ludzi zginęło w KL Auschwitz. Liczba ofiar w świetle źródeł i badań, , 1992). Sprawdzono tę wiedzę. Badanym przypomniano, że w Oświęcimiu zginęło więcej niż milion ludzi, a następnie zapytano Z tego, co Pan(i) wie, jaką część zamordowanych stanowili Żydzi z Polski i całej Europy. A jaką Polacy?. Uzyskane odpowiedzi zawiera tabela. 4

5 W OŚWIĘCIMIU ZGINĘŁO WIĘCEJ NIŻ MILION LUDZI. Z TEGO, CO PAN(I) WIE, JAKĄ CZĘŚĆ ZAMORDOWANYCH STANOWILI ŻYDZI Z POLSKI I CAŁEJ EUROPY. A JAKĄ POLACY? Zdecydowana większość zamordowanych była Żydami 14% Większość zamordowanych była Żydami 37% Wśród zamordowanych było tylu samo Żydów co Polaków 21% Większość zamordowanych była Polakami 15% Zdecydowana większość zamordowanych była Polakami 3% Trudno powiedzieć 10% Prawdziwą odpowiedź podało 14% badanych. Za poprawną można też uznać odpowiedź większość zamordowanych była Żydami (37%), jest ona prawdziwa, ale nieprecyzyjna. Zatem połowa badanych (51%) wie, że w Oświęcimiu większość zamordowanych stanowili Żydzi. Odpowiedzi historycznie fałszywej, sprzecznej z faktami udzieliło 39% badanych. Z pewnością zatem znaczna część Polaków nie wie, nie zdaje sobie sprawy z tego, że w Auschwitz ginęli głównie Żydzi. Poprawną wiedzę o składzie narodowym ofiar Oświęcimia Żydzi czy Polacy częściej mają młodsi niż starsi. Wśród badanych w wieku lat 54% twierdzi, że większość ofiar stanowili Żydzi, a 12%, że Polacy, zaś wśród badanych w wieku 60+ lat proporcje te mają się jak 43 do 22. Także ludzie z wykształceniem średnim i wyższym częściej wiedzą, że większość ofiar Oświęcimia stanowili Żydzi. Te i inne (pokazane w tabelach aneksowych) różnice są jednak bardzo słabe. Zestawienie wiedzy i kategoryzacji sugeruje, że wiedza faktyczna o składzie narodowym ofiar Oświęcimia w niewielkim stopniu przekłada się na społeczną kategoryzację Oświęcimia. Połowa badanych wie, że większość ofiar Oświęcimia była Żydami, ale dla tylko nielicznych badanych Oświęcim jest miejscem zagłady przede wszystkim Żydów. W tabeli pokazano dokładne, i ciekawe relacje między wiedzą a kategoryzacją. 5

6 Dane w proc. JAKĄ CZĘŚĆ ZAMORDOWANYCH STANOWILI ŻYDZI, A JAKĄ POLACY? Zdecydowana większość zamordowanych była Żydami (N=141) Większość zamordowanych była Żydami (N=373) Wśród zamordowanych było tylu samo Żydów co Polaków (N=216) Większość zamordowanych była Polakami (N=150) Zdecydowana większość zamordowanych była Polakami (N=26) CZYM PRZEDE WSZYSTKIM OŚWIĘCIM JEST DLA PANA(I)? Miejsce męczeństwa narodu polskiego Miejsce masowej zagłady Żydów Miejsce męczeństwa wielu narodów Narodowość zamordowanych ludzi nie ma znaczenia Wiedza o składzie narodowym ofiar Oświęcimia nie ma żadnego znaczenia dla uformowania poglądu, że w Oświęcimiu ginęli ludzie (14-15%). 2. Wiedza o składzie narodowym ofiar ma natomiast wyraźny - i oczywisty - wpływ na kategoryzacje jedno-narodowe: ci, którzy wiedzą, że wśród ofiar przeważali Żydzi, skłonni są traktować Oświęcim jako przede wszystkim miejsce żydowskiej martyrologii; podobnie z Polakami. 3. Tabela pokazuje występującą w Polsce tendencję do uznawania Oświęcimia przede wszystkim miejsce męczeństwa narodu polskiego. Gdy sądzimy, że wśród ofiar przeważali Polacy, to uznajemy, że było to miejsce martyrologii polskiej łatwiej niż uznajemy, że było to miejsce martyrologii Żydów, gdy sądzimy, że w wśród ofiar przeważali Żydzi (por. 21% w kol. 1 i 11% w kol. 2 oraz 35% w kol. 1 i 20% w kol. 2). Nie ma takiego badanego, który sądząc, że w wśród ofiar Oświęcimia przeważali Polacy, uznałby Oświęcim przede wszystkim za miejsce martyrologii żydowskiej, ale 9% badanych, którzy sądzą, że w Oświęcimiu zdecydowaną większość ofiar stanowili Żydzi, uważają Oświęcim za przede wszystkim miejsce martyrologii polskiej. Tendencja ta nie jest jednak silna. Nawet ci, którzy sądzą, że zdecydowana większość ofiar była Polakami, tylko w jednej trzeciej uważają Oświęcim przede wszystkim za miejsce męczeństwa narodu polskiego połowa z nich uważa Oświęcim za miejsce męczeństwa wielu narodów. 6

7 POLITYKA PO AUSCHWITZ Zbadano też, czy w opinii badanych - świat wyciągnął lekcję z Oświęcimia, czy rządy i narody zrobiły wszystko, aby ludobójstwo już nigdy na świecie się nie powtórzyło. Tak właśnie brzmiało pytanie. Uzyskane odpowiedzi zawiera tabela. Jak Pan(i) sądzi, czy rządy i narody zrobiły wszystko, aby ludobójstwo już nigdy na świecie się nie powtórzyło? Zrobiły dużo, wszystko co mogły 2% Zrobiły dużo, choć mogły więcej 26% Zrobiły mało, tyle co mogły 12% Zrobiły mało, choć mogły więcej 40% Nic nie zrobiły 14% Trudno powiedzieć 6% Przeszło połowa (14+40%) badanych uważa, że narody i rządy nic nie zrobiły lub zrobiły mało, choć mogły więcej. 40% ( %) uważa, że rządy i narody zrobiły dużo lub przynajmniej tyle co mogły. Moralna ocena polityki po Auschwitz jest więc raczej krytyczna. 7

8 W STYCZNIU ODBĘDĽ SIĘ OBCHODY 60-TEJ ROCZNICY WYZWOLENIA OBOZU ZAGŁADY W OWIĘCIMIU. OWIĘCIM JEST WAŻNYM MIEJSCEM DLA WIATA. A CZYM PRZEDE WSZYSTKIM OWIĘCIM JEST DLA PANA(I)? 1 miejscem męczeństwa narodu polskiego 2 miejscem masowej zagłady Żydów 3 miejscem męczeństwa wielu narodów 4 narodowość zamordowanych ludzi nie ma znaczenia 97 trudno powiedzieć(a) DANE W PROC LICZBA OSÓB OGÓŁEM PŁEĆ WIEK WYKSZTAŁCENIE GRUPA SPOŁECZNO - ZAWODOWA AKTYWNOĆ ZAWODOWA mężczyźni kobiety podstawowe zasadnicze zawodowe średnie i pomaturalne wyższe i licencjat wieś miasta do 20 tys miasta tys miasta tys miasta pow. 500 tys wieś miasto kierownicy, specjaliści prywatni przedsiębiorcy pracownicy administracji i usług robotnicy rolnicy gospodynie domowe emeryci renciści uczniowie i studenci bezrobotni aktywni zawodowo nie pracujący PRAKTYKI RELIGIJNE regularnie praktykujący

9 nieregularnie praktykujący niepraktykujący dobra SAMOOCENA SYTUACJI MATERIALNEJ średnia zła w ogóle się nie interesują ZAINTERESOWANIE POLITYKĽ raczej się nie interesują raczej się interesują bardzo zainteresowani ZAINTERESOWANIE POLITYKĽ niezainteresowani zainteresowani lewicowe centrolewicowe POGLĽDY POLITYCZNE centroprawicowe prawicowe trudno powiedzieć LPR PO PSL PiS AKTUALNE PREFERENCJE PARTYJNE Samoobrona SdPl SLD inne niezdecydowani a Dane TNS OBOP; sondaż realizowany w dn stycznia 2005 r. W OWIĘCIMIU ZGINĘŁO WIĘCEJ NIŻ MILION LUDZI. Z TEGO CO PAN(I) WIE, JAKĽ CZĘĆ ZAMORDOWANYCH STANOWILI ŻYDZI Z POLSKI I CAŁEJ EUROPY, A JAKĽ -POLACY? 1 zdecydowana większość zamordowanych była Żydami 2 większość zamordowanych była Żydami 3 wśród zamordowanych było tyle samo Żydów co Polaków 4 większość zamordowanych była Polakami 5 - zdecydowana większość zamordowanych była Polakami 97 trudno powiedzieć(a) DANE W PROC LICZBA OSÓB OGÓŁEM PŁEĆ WIEK mężczyźni kobiety

10 podstawowe WYKSZTAŁCENIE zasadnicze zawodowe średnie i pomaturalne wyższe i licencjat wieś miasta do 20 tys miasta tys miasta tys miasta pow. 500 tys wieś miasto kierownicy, specjaliści prywatni przedsiębiorcy pracownicy administracji i usług robotnicy GRUPA SPOŁECZNO - ZAWODOWA rolnicy gospodynie domowe emeryci renciści uczniowie i studenci bezrobotni AKTYWNOĆ ZAWODOWA aktywni zawodowo nie pracujący regularnie praktykujący PRAKTYKI RELIGIJNE nieregularnie praktykujący niepraktykujący dobra SAMOOCENA SYTUACJI MATERIALNEJ średnia zła w ogóle się nie interesują ZAINTERESOWANIE POLITYKĽ raczej się nie interesują raczej się interesują bardzo zainteresowani ZAINTERESOWANIE POLITYKĽ niezainteresowani zainteresowani POGLĽDY POLITYCZNE lewicowe centrolewicowe centroprawicowe

11 prawicowe trudno powiedzieć LPR PO PSL PiS AKTUALNE PREFERENCJE PARTYJNE Samoobrona SdPl SLD inne niezdecydowani a Dane TNS OBOP; sondaż realizowany w dn stycznia 2005 r. W OWIĘCIMIU ZGINĘŁO WIĘCEJ NIŻ MILION LUDZI. Z TEGO CO PAN(I) WIE, JAKĽ CZĘĆ ZAMORDOWANYCH STANOWILI ŻYDZI Z POLSKI I CAŁEJ EUROPY, A JAKĽ -POLACY?(a) większość stanowili Żydzi DANE W PROC. wśród zamordowanych było tyle samo Żydów co Polaków wiekszość stanowili Polacy trudno powiedzieć LICZBA OSÓB OGÓŁEM PŁEĆ WIEK WYKSZTAŁCENIE GRUPA SPOŁECZNO - ZAWODOWA mężczyźni kobiety podstawowe zasadnicze zawodowe średnie i pomaturalne wyższe i licencjat wieś miasta do 20 tys miasta tys miasta tys miasta pow. 500 tys wieś miasto kierownicy, specjaliści

12 AKTYWNOĆ ZAWODOWA PRAKTYKI RELIGIJNE SAMOOCENA SYTUACJI MATERIALNEJ ZAINTERESOWANIE POLITYKĽ ZAINTERESOWANIE POLITYKĽ POGLĽDY POLITYCZNE AKTUALNE PREFERENCJE PARTYJNE prywatni przedsiębiorcy pracownicy administracji i usług robotnicy rolnicy gospodynie domowe emeryci renciści uczniowie i studenci bezrobotni aktywni zawodowo nie pracujący regularnie praktykujący nieregularnie praktykujący niepraktykujący dobra średnia zła w ogóle się nie interesują raczej się nie interesują raczej się interesują bardzo zainteresowani niezainteresowani zainteresowani lewicowe centrolewicowe centroprawicowe prawicowe trudno powiedzieć LPR PO PSL PiS Samoobrona SdPl SLD inne niezdecydowani

13 a Dane TNS OBOP; sondaż realizowany w dn stycznia 2005 r. JAK PAN(I) SĽDZI, CZY RZĽDY I NARODY ZROBIŁY WSZYSTKO, ABY LUDOBÓJSTWO JUŻ NIGDY NA WIECIE SIĘ NIE POWTÓRZYŁO? 1 zrobiły dużo, wszystko co mogły 2 zrobiły dużo, choć mogły więcej 3 zrobiły mało, tyle co mogły 4 zrobiły mało, choć mogły więcej 5 nic nie zrobiły 97 trudno powiedzieć(a) DANE W PROC LICZBA OSÓB OGÓŁEM PŁEĆ WIEK WYKSZTAŁCENIE GRUPA SPOŁECZNO - ZAWODOWA mężczyźni kobiety podstawowe zasadnicze zawodowe średnie i pomaturalne wyższe i licencjat wieś miasta do 20 tys miasta tys miasta tys miasta pow. 500 tys wieś miasto kierownicy, specjaliści prywatni przedsiębiorcy pracownicy administracji i usług robotnicy rolnicy gospodynie domowe emeryci renciści uczniowie i studenci bezrobotni AKTYWNOĆ ZAWODOWA aktywni zawodowo

14 nie pracujący regularnie praktykujący PRAKTYKI RELIGIJNE nieregularnie praktykujący niepraktykujący dobra SAMOOCENA SYTUACJI MATERIALNEJ średnia zła w ogóle się nie interesują ZAINTERESOWANIE POLITYKĽ raczej się nie interesują raczej się interesują bardzo zainteresowani ZAINTERESOWANIE POLITYKĽ niezainteresowani zainteresowani lewicowe centrolewicowe POGLĽDY POLITYCZNE centroprawicowe prawicowe trudno powiedzieć LPR PO PSL PiS AKTUALNE PREFERENCJE PARTYJNE Samoobrona SdPl SLD inne niezdecydowani a Dane TNS OBOP; sondaż realizowany w dn stycznia 2005 r. 14