Wojciech Zawadzki Parafia Kończewice w świetle XIX- i XX- wiecznych protokołów wizytacyjnych. Studia Elbląskie 10, 47-78

Transkrypt

1 Wojciech Zawadzki Parafia Kończewice w świetle XIX- i XX- wiecznych protokołów wizytacyjnych Studia Elbląskie 10,

2 Ks. Wojciech ZAWADZKI* Studia Elbląskie XJ2009 PARAFIA KOŃCZEWICE W ŚWIETLE XIX- i XX-WIECZNYCH PROTOKOŁÓW WIZYTACYJNYCH I. WSTĘP Protokoły wizytacyjne parafii katolickich są pierwszorzędnym źródłem badawczym dla historyków. Dają one dużo wiedzy o sytuacji materialnej i kondycji duchowej parafii. Opisują też lokalne zwyczaje, relacje międzywyznaniowe, obsadę duszpasterską i liturgię. Dzięki cyklicznie powtarzanym wizytacjom można dokonywać analiz porównawczych w obrębie jednej parafii, dekanatów, diecezji, lub nawet całych regionów. Protokoły wizytacyjne parafii katolickich w dawnych Prusach Królewskich, do końca XVIII wieku, doczekały się już licznych opracowań. Korzystało z nich wielu badaczy. Ponadto, już od dawna są one skatalogowane, opisane i udostępnione fachowcom. Nieco gorzej przedstawia się sytuacja w odniesieniu do protokołów wizytacyjnych z XIX wieku i początku XX wieku. Jeszcze do niedawna wiele z nich zalegało w szafach lub na strychach plebanii, a dostęp do nich był bardzo utrudniony. Ponadto historyczna bliskość XIX wieku nie zachęcała historyków do zajmowania się tym okresem. Teraz to się zmienia. Nadal słabo poznane są kościelne dzieje Żuław Malborskich i Powiśla w XIX wieku. Sporo nowych wiadomości o parafiach na tym terenie zawarł w swej publikacji ks. prof. Jan Wiśniewski'. Opisano także miejscowych katolickich duszpasterzy2. Jednak zupełnie nowe możliwości badawcze otwierają zasoby Archiwum Diecezji Elbląskiej. Zebrano tam i częściowo już usystematyzowano archiwa parafialne wielu żuławskich i powiślańskich kościołów. Na tej bazie powstało już sporo artykułów, w tym poświęcony religijnym dziejom parafii w Mątowach Wielkich w świetle protokołów wizytacyjnych3. Niniejszy artykuł, * Ks. dr Wojciech Zawadzki, ur r. Od 1998 r. dyrektor Archiwum Diecezji Elbląskiej. W ykładowca w W yższym Seminarium Duchownym Diecezji Elbląskiej. Autor wielu publikacji naukowych poświęconych religijności Prus. 1 J. Wiśniewski, Kościofy i kaplice na terenie byłej diecezji pom ezańskiej , Elbląg W. Zawadzki, Duchowieństwo katolickie z terenu obecnej diecezji elbląskiej w latach , Olsztyn Tenże, Parafia M ątowy Wielkie w św ietle XIX- i XX-wiecznych protokołów wizytacyjnych, w: SE 4 (2002), s

3 48 KS. WOJCIECH ZAWADZKI również wykorzystujący protokoły, przybliża historię sąsiedniej parafii katolickiej, w Kończewicach, w XIX i XX wieku. Kończewickie protokoły wizytacyjne do 1821 roku, czyli wydania bulli De salute animarum, przechowywane są w Archiwum Diecezji Pelplińskiej4. Pierwsza wizytacja w ramach diecezji warmińskiej odbyła się 4 października 1821 roku. Protokół przechowywany jest w Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie5. W Archiwum Archidiecezji Gdańskiej można znaleźć protokoły wizytacyjne parafii na Żuławach Malborskich, które po 1925 roku znalazły się w granicach diecezji gdańskiej. Najwięcej jednak tych dokumentów przechowuje Archiwum Diecezji Elbląskiej. Ocalały protokoły z lat: 1833, 1835, , , 1858, 1881, 1887, 1892, 1897, 1903, 1908, 1914, 1921, II. TEREN i MIESZKAŃCY PARAFII KOŃCZEWICKIEJ Wieś parafialna Kończewice (niem. Kunzendorf) znajduje się w powiecie malborskim na terenie województwa pomorskiego, na Żuławach Malborskich w rozwidleniu Wisły i Nogatu. Naturalną zachodnią granicę parafii kończewickiej stanowiła zawsze Wisła. Od utworzenia na tym terenie w XIII wieku administracji kościelnej aż do 1525 roku, parafia należała do diecezji pomezańskiej. W wyniku sekularyzacji tej diecezji w XVI wieku, Kończewice znalazły się pod jurysdykacją biskupów chełmińskich, w ramach oficjalatu pomezańskiego. W 1821 roku, mocą bulli De salute animarum, władzę kościelną na tym terenie przejęli biskupi warmińscy. W latach parafia ta należała do diecezji gdańskiej. Najbliższe sąsiednie placówki duszpasterskie znajdowały się w: Mątowach Wielkich (niem. Gross Montau) 6 km, Miłoradzu (niem. Milenz) 9,5 km, Lich 4 Fragmentaryczny odpis protokołu z 1817 roku; por. ADEg, AP 1 K ończewice, s. 96v-97v. Ponadto odpisy XVII- i XVIII-wiecznych wizytacji zamieszczano w księgach metrykalnych. 5 Por. AAW O, AB В 93. W tym samym archiwum znajdują się protokoły z 26 czerwca 1843 (AB, В 173), 27 maja 1846 (AB, В 173) i 20 lipca 1858 (AB, В 174). 6 K ończewickie protokoły wizytacyjne w ADEg według czasu powstania, autorstwa i sygnatury: 14 października 1833, ks. Ludwik Litzbarski (AP Kończewice 30); 21 października 1835, brak danych, (AP K ończewice 36); 24 czerwca 1841, ks. Ludwik Nicolai i dziekan ks. Józef Korczykowski (AP Kończewice 47); 22 czerwca 1842, ks. Ludwik Nicolai i dziekan ks. Michał Palmowski (AP Kończewice 51); 26 czerwca 1843, ks. Ludwik Nicolai i dziekan ks. Michał Palmowski (AP Kończewice 60); 27 czerwca 1844, ks. Ludwik Nicolai i dziekan ks. Michał Palmowski (AP K ończewice 65); 21 lipca 1845, ks. Ludwik Nicolai i dziekan ks. Michał Palmowski (AP K ończewice 69); 14 czerwca 1847, ks. Ludwik Nicolai i dziekan ks. Michał Palmowski (AP K ończewice 78); 7 czerwca 1848, ks. Ludwik Nicolai i dziekan ks. Michał Palmowski (AP Kończewice 81); 2 lipca 1849, ks. Ludwik Nicolai i dziekan ks. Michał Palmowski (AP K ończewice 82); 17 lipca 1850, ks. Ludwik Nicolai i dziekan ks. Michał Palmowski (AP Kończewice 84); 7 lipca 1851, ks. Ludwik Nicolai i dziekan ks. Michał Palmowski (AP K ończewice 86); 20 lipca 1858, ks. Ludwik Nicolai i kanonik ks. Walenty Blockhagen (AP Kończewice 93); 31 maja 1881, brak danych (AP Kończewice 137); 10 czerwca 1887, brak danych (AP Kończewice 137); 1 lipca 1892, ks. Józef Knorr (AP Kończewice 137); 12 września 1897, ks. Józef Knorr (AP Kończewice 137); 1903, ks. Gustaw Krause (AP K ończewice 137); 1908, ks. Gustaw Krause (AP Kończewice 137); 1914, ks. Feliks Kowalski (AP K ończewice 137); 29 maja 1921, ks. Paweł Masiak (AP Kończewice 137); 9 września 1940, ks. Leon Reinhardt i dziekan ks. Hugon Klemens Panske (AP Kończewice 250).

4 PARAFIA KOŃCZEWICE W ŚWIETLE XIX- I XX-WIECZNYCH PROTOKOŁÓW. 49 nowach (niem. Gross Lichtenau) 9,5 km, Borętach (niem. Barendt) 11 km, Malborku (niem. Marienburg) 11 km i Tczewie 6 km. Parafia tczewska znajdowała się jednak na przeciwległym brzegu Wisły i już na terenie innej diecezji (do 1821 roku włocławskiej, potem chełmińskiej). Do 2. połowy XVI wieku samodzielna parafia istniała także w Bystrzu oddalonym od Kończewic o około 2 km7. W granicach parafii, oprócz Kończewic, znajdowały się trzy wioski: Lisewo (niem. Liessau), Stara Wisła (niem. Altweichsel) i Szymankowo (niem. Simonsdorf). Do Szymankowa należały też Stogi (niem. Heubuden) i Kapustowo (niem. Treugenkohl). Przez kilkadziesiąt lat XIX wieku do parafii kończewickiej należało także Gnojewo (niem. Gnojau)8. Wielki Mistrz Dietrich von Altenburg przyznał 29 czerwca 1338 roku Lamprechtowi prawo zajęcia wsi Cunczendorff z 63 łanami i 4 morgami ziemi lokowanej na prawie chełmińskim, z której 53 łany i 4 morgi obłożone były podatkiem dzierżawnym. Z biegiem lat wieś dokupiła kolejne łany ziemi. Pod koniec XIV wieku areał ziemi zwiększył się o 3 łany, a w 1446 roku kupione zostały ponownie 3 łany, należące od 1400 roku do sołtysa w Bystrzu. Jednak od początku XVI wieku ziemi należącej do Kończewic ubywało. W 1510 roku wieś dysponowała 52 łanami, a w 1772 roku już tylko 46 1/2 łanami. Na historii wioski zaważył w znacznym stopniu rok 1782, kiedy to wielki pożar zniszczył doszczętnie większość tamtejszych gospodarstw9. Pierwsza wzmianka o kościele parafialnym w Kończewicach znajduje się w dokumencie z 1338 roku, w którym mowa jest także o uposażeniu miejscowego proboszcza w 4 łany ziemi. Kolejna informacja o świątyni pochodzi dopiero z 1607 roku. Protokół wizytacyjny z tego czasu wspomina, że w bardzo złym stanie był kościelny dach. W 1742 roku gruntownemu remontowi poddano grożącą zawaleniem w ieżę10. Więcej przekazów historycznych zachowało się o pobliskim Lisewie, które od roku 1604 stało się filią parafii w Kończewicach. Po raz pierwszy wieś została wymieniona w dokumencie z 29 maja 1316 roku, w którym wielki komtur Werner von Orselen przyznawał dwom braciom, Volprechtowi i Mikołajowi, wioskę wraz z 44 łanami ziemi lokowanej na prawie chełmińskim. Dokument wspomina także o nadaniu nieznacznej ilości ziemi leżącej poza zewnętrznym wałem wiślanym na uposażenie dla osoby obsługującej przeprawę promową na Starej Wiśle. Przypuszczalnie wymieniona w piśmie Stara Wisła była bocznym ramieniem głównego koryta rzeki Wisły, które oddzielało się w kierunku wschodnim w okolicach Mątów Wielkich. Odnoga wiślana przepływała obok wsi Stara Wisła, opływała Lisewo od wschodu i kierowała się na północ. Prawdopodobnie już w XIV wieku zasypano odnogę rzeczną w pobliżu Mątów Wielkich przyczyniając się tym samym do wyschnięcia Starej Wisły. Tym samym zlikwidowano również przeprawę promową 7 Przejściowo, od 2. połowy XVI wieku do 1626 roku, Bystrze pozbawione własnego duszpasterza było placówką filialną parafii kończewickiej; por. ADEg, AP Kończewice 93, k. 1. K Tamże, k. 21v B. Schmid, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Kreises M arienburg, w: Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, Bd. IV, Marienburg, Danzig 1919, s Tamże, s. 90n.

5 50 KS. WOJCIECH ZAWADZKI na tej rzece. W 1369 roku wielki mistrz Winrich von Kniprode przyznał wsi Lisewo 22 morgi ziemi należącej dotąd do przeprawy prom ow ej11. Usytowanie Lisewa w miejscu najdogodniejszej przeprawy przez W isłę w kierunku Tczewa, i dalej w kierunku Gdańska, miało w przeszłości swoje dobre i złe strony. Dnia 13 kwietnia 1455 podczas wojny trzynastoletniej wieś została spalona przez gdańszczan. W dniach lipca 1626 roku Gustaw Adolf obozował we wsi i w okolicy z 6 tys. wojskiem przed przeprawą przez Wisłę i wkroczeniem do Tczewa. Można tylko przypuszczać jak wyglądała wieś po przejściu tak licznego wojska. Gustaw Adolf przybył po kilku latach ponownie do Lisewa, tym razem na dłużej, w dniach czerwca 1629 roku. Od połowy wieku XIX nastąpił ogromny rozwój Lisewa. Przyczyniła się do tego budowa mostu w latach 50. i 80., rozwój przemysłu cukrowniczego i otwarcie w 1900 roku dworca kolei wąskotorowej. W ciągu 100 lat liczba mieszkańców wioski znacznie wzrosła, z 334 osób w 1817 roku do 1062 w 1910 roku12. Pierwszy przekaz historyczny o świątyni lisewskiej pochodzi z 1316 roku i wspomina o przypisaniu dwu spośród sześciu łanów ziemi znajdującej się na zewnętrznym wale wiślanym kościołowi w Lisewie. Nie jest natomiast pewne, czy kościół w Lisewie miał od początku swego własnego duszpasterza, czy też obsługiwany był przez kapłana z Lichnów. Dopiero dokumenty z 1562 i 1564 roku poświadczają zatrudnienie przy lisewskim kościele proboszcza, Jerzego Sagittariusa. Ważną informację wnosił protokół wizytacyjny parafii lichnowskiej z 1637 roku, w którym zapisano, że wcześniej kościół w Lisewie był filią Lichnów. Trudności spowodowane brakiem kapłanów katolickich pod koniec XVI wieku sprawiły, że kościół w Lisewie musiał być obsługiwany przez sąsiednie parafie, najpierw Bystrze, następnie Lichnowy i Boręty. W 1604 roku kościół lisewski na trwałe stał się filią Kończewic13. W latach proboszczowie kończewiccy roztaczali opiekę duszpasterską również nad katolikami w pobliskim Gnojewie. Sytuacja ta została wymuszona zagarnięciem tamtejszego kościoła katolickiego przez miejscowych protestantów. Było to wydarzenie bezprecedensowe w dziejach Żuław Malborskich i Powiśla i godne jest szerszego om ówienia14. Dnia 17 stycznia 1818 roku w godzinach popołudniowych nad Żuławami Malborskimi przeszła ogromna wichura. Spowodowała znaczne zniszczenia, w tym doszczętnie zrujnowała kościelną wieżę w Gnojewie wraz z trzema wiszącymi tam dzwonami. Michał Bedyński, proboszcz gnojewski, rozpoczął z własnych skromnych środków naprawę szkód. Koszt remontu przekraczał jednak możliwości finansowe małej parafii żuławskiej, dlatego zwrócił się o wsparcie finansowe do regencji w Gdańsku. Trudno dziś ustalić jednoznacznie jakie motywy kierowały gnojewskimi ewangelikami, ale w tym samym czasie wystąpili oni z pismem do 11 Tamże, s. 142n. 12 Tamże, s Biblioteka Gdańska PAN, Ms 1247, к. 401, 404b; Schmid, s. 143nn. 14 Wydarzenia związane z zagarnięciem katolickiego kościoła w Gnojewie zostały przedstawione w: F. Fleischer, D er Kirchenraub in Gnojau, w: ZGAE 21 (1923), s ; Schmid, s. 55. Dokumenty archiwalne dotyczące zagarnięcia kościoła w ADEg, AP Kończew ice 7.

6 PARAFIA KOŃCZEWICE W ŚWIETLE XIX- I XX-WIECZNYCH PROTOKOŁÓW władz w Gdańsku o oddanie im w użytkowanie kościoła katolickiego w Gnojewie. Ta zaskakująca prośba spotkała się z przychylnością urzędników, a Fryderyk Wilhelm III rozporządzeniem gabinetowym z 11 marca 1819 roku zatwierdził przekazanie gnojewskiej świątyni katolickiej miejscowym luteranom. Dnia 19 maja 1819 roku o fakcie tym został powiadomiony ksiądz Bedyński. Decyzję królewską, krzywdzącą miejscowych katolików, trzeba postrzegać w szerszym kontekście. Już od końca XVIII wieku król zabiegał o wprowadzenie symultanizacji kościelnej w państwie. Głośnym echem odbiła się w 1798 roku próba budowy nowego kościoła luterańskiego w Świerkach. Wówczas idea symultanizacji poniosła porażkę, ale jak widać Fryderyk Wilhelm III jeszcze długo i różnymi sposobami starał się doprowadzić do sytuacji, by członkowie różnych wyznań chrześcijańskich modlili się we wspólnych świątyniach. Próby obrony kościoła przez katolików świeckich i duchownych malborskich nie przyniosły rezultatów. Landrat malborski Hullmann przybył osobiście 7 września 1819 roku do Gnojewa, siłą odebrał klucze do świątyni, a po otwarciu kościoła nakazał przenieść katolickie paramenty liturgiczne do kościoła w Kończewicach. Niestety w tym czasie zabrakło także władzy kościelnej mogącej przeciwstawić się działaniom urzędników świeckich. Biskup chełmiński Franciszek Ksawery Rydzyński zmarł w 1814 roku i diecezja pozostawała bez rządcy aż do 1824 roku. Zresztą w wyniku bulli De salute animarum w roku 1821 Żuławy Malborskie, w tym także parafia gnojewska, zostały włączone do diecezji warm ińskiej15. Dopiero w 1848 roku wikariusz kończewicki, ks. Franciszek Englick rozpoczął oficjalne starania o odzyskanie kościoła w Gnojewie. Z wielkim zaangażowaniem zbierał podpisy katolickich mieszkańców Gnojewa i wysyłał wraz z petycjami do najwyższych władz państwowych w Berlinie. W wyniku tych działań w 1855 roku ministerstwo proponowało biskupowi warmińskiemu Geritzowi, by w kościele gnojewskim wprowadzić nabożeństwa symultaniczne. W praktyce jednak oznaczało to, że kościół pozostałby w rękach ewangelików, a miejscowi katolicy uzyskaliby prawo sprawowania w nim swych nabożeństw. Biskup warmiński odrzucił tę propozycję i starał się u władz państwowych o przywrócenie dawnych dotacji finansowych przysługujących katolickiej parafii w Gnojewie, zapewne w nadziei utworzenia tam placówki filialnej podległej parafii kończewickiej. Z kolei tę propozycję odrzucił Berlin. W ciągu kolejnych kilku lat wymieniano korespondencję i pomysły w sprawie odzyskania zagarniętej świątyni. Ks. Englick, wypełniając sugestię biskupa warmińskiego, rozpytywał dyskretnie ewangelickich mieszkańców Gnojewa w sprawie możliwości zwrotu kościoła katolikom. Ci byli skłonni pójść na kompromis, lecz ewentualna transakcja wiązała się ze znacznymi odszkodowaniami. Konieczne byłoby także wybudowanie nowej świątyni i plebanii dla ewangelików. Biskup warmiński w tej sytuacji podjął decyzję o budowie nowej świątyni dla katolików 15 Dzwony jednak ocalały. Po kilku latach starań wydano 11 grudnia 1824 roku rozporządzenie gabinetowe, w którym przyznano trzy gnojewskie dzwony parafii kończewickiej. W 1826 roku największy dzwon przeniesiono do kościoła w Lisewie, średni do kościoła w Kończewicach, a najmniejszy o wadze 680 funtów, sprzedano za 136 talarów; por. Fleisch e r, s. 236, 248; M. Józefczyk, Elbląg Kościoły chrześcijańskie na przełom ie dwu epok, Elbląg 2000, s

7 52 KS. WOJCIECH ZAWADZKI w Gnojewie. Kończewice opuścił w 1859 roku wikariusz ks. Franciszek Englick, a jego miejsce zajął ks. Andrzej Behrendt16. Dopiero w 1863 roku ruszyły prace przy budowie katolickiej świątyni, nazywanej jednak oficjalnie w dokumentach domem modlitwy (Bethaus). Jesienią 1864 roku zakończono zasadnicze prace budowlane przy nowym kościele. W listopadzie tego samego roku sprowadzono z Berlina duży krucyfiks i dwie pary ołtarzowych lichtarzy. Znacznie skomplikowała się natomiast sprawa budowy nowej plebanii, i jej budowę rozpoczęto dopiero wiosną 1866 roku. Tymczasem w 1865 roku nastąpiła zmiana duszpasterzy w Kończewicach. Nowemu wikariuszowi kończewickiemu, ks. Antoniemu Schulzowi, biskup warmiński polecił, by możliwie najszybciej rozpoczął sprawowanie liturgii w nowym kościele w Gnojewie. Mimo oporów nowego proboszcza w Kończewicach, ks. Augusta Engela, który nalegał na biskupa, by Gnojewo pozostało placówką filialną parafii kończewickiej, decyzja o usamodzielnieniu świątyni gnojewskiej była nieodwołalna. Dnia 29 kwietnia 1866 roku ks. Engel poświęcił nowy kościół, a od 1 maja 1866 roku ks. Schulz został zwolniony z urzędu wikariusza w Kończewicach a mianowany lokalnym kapłanem (Lokalkaplan) w Gnojewie. Z powodu braku nowej plebanii, z woli biskupa miał tymczasowo mieszkać nadal w budynkach parafialnych w K ończewicach. Jednak już 5 grudnia 1866 roku zamieszkał w nowej, lecz niewykończonej plebanii w Gnojewie. Biskup warmiński Krementz na mocy rozporządzenia z 16 października 1868 roku ustanowił w Gnojewie ponownie samodzielną parafię katolicką, a ks. Schulza 11 stycznia 1869 roku mianował jej proboszczem. Tym samym po 49 latach zakończył się wymuszony związek Kończewic i G nojew a17. Pod względem liczby katolików parafia kończewicka w 2. połowie XIX wieku liczyła średnio około 1100 mieszkańców. Skokowy wręcz wzrost liczby katolickich parafian nastąpił na przełomie lat 1841/1842. W 1841 roku, a są to pierwsze dokładne obliczenia dla tej parafii, wykazano 736 katolików. W następnym zaś 1842 roku było ich już Przybyło więc 294 katolików. Tak znaczny przyrost roczny mógł nastąpić tylko w wyniku napływu nowych osadników. Zazwyczaj w XIX wieku masowy napływ ludności powodowała translokacja wojska i organizowanie nowych garnizonów, wzmożona industrializacja lub budowa nowych traktów komunikacyjnych, w tym kolei żelaznej. Jednak w tym czasie żaden z tych czynników nie wystąpił na terenie parafii kończewickiej18. Najprawdopodobniej przybywała więc do naszej parafii ludność zatrudniona w rolnictwie, zapewne w charakterze pomocników. Nie wiadomo jednak, co mogło spowodować nagły napływ ludności w te strony19. W kolejnych latach XIX wieku liczba ludności katolickiej w parafii ustabilizowała się i wynosiła w 1843 roku 1050 osób, w 1844 roku 1060 osób, w 1845 roku 1078 osób, w 1847 roku 1080 osób, w 1848 roku 1085 osób, w 1849 roku Д F 1e i s с h e r, s '7 Do odtworzonej parafii, poza Gnojewem, włączono Szymankowo, Stogi (Heubuden) i Kapustowo (Treugenkohl); por. Am ts-blatt der königlichen Regierung zu D anzig 49 (1868), s ; F 1e i s с h e r, s ; S с h m i d, s K Przejmowanie gruntów pod nową linię kolejową Tczew - Malbork rozpoczęło się w piarafii kończewickiej dopiero w 1904 roku; por. ADEg, AP Kończewice ADEg, AP Kończewice 47, k. 3v-5; ADEg, AP Kończewice 51, k. 2-2 v, 7.

8 PARAFIA KOŃCZEWICE W ŚWIETLE XIX- I XX-WIECZNYCH PROTOKOŁÓW.. 53 osób, w 1850 roku 1156 osób, w 1881 roku 1083 osoby, w 1892 roku 1144 osoby, w 1897 roku 1081 osób, w 1903 roku 1069 osób (por. tabela). Kolejny znaczny przyrost liczby ludności katolickiej miał miejsce na początku XX wieku. W 1908 roku w parafii mieszkało 1262 katolików, w 1914 roku 1333, a w 1921 roku W latach w parafii przybyło więc 372 katolików. Na ten wzrost jakiś wpływ miała z pewnością budowa nowej linii kolejowej łączącej Malbork i Tczew. Warto też odnotować, że w latach liczba ludności katolickiej na terenie parafii kończewickiej wzrosła niemal o 100%. Niestety brakuje szczegółowych danych odnośnie do liczby katolików po 1921 roku. Możemy tylko przypuszczać, że liczba ta w istotny sposób aż do II wojny światowej nie uległa zmianie. W bardzo lakonicznym protokole wizytacyjnym z 1940 roku wspomniano bowiem o 900 duszach katolickich w Lisewie i 500 w Kończewicach. Dokładne informacje o liczbie ludności protestanckiej na terenie parafii kończewickiej pochodzą dopiero z 1881 roku. Było tam wówczas 492 protestantów. W 1892 roku było ich 805. W ciągu zaledwie 11 lat przybyło więc 313 osób tego wyznania, co stanowi wzrost o ponad 60%. W 1897 roku wykazano 701 protestantów, w 1903 roku 710, w 1908 roku 692, w 1914 roku 725, w 1921 roku Po I wojnie światowej przybyło na terenie parafii ponad 400 nowych protestantów. Mimo to, chociaż w różnych proporcjach, zawsze w XIX i XX wieku w parafii kończewickiej ludność katolicka stanowiła zdecydowaną wyznaniową większość. O mieszkańcach parafii wyznania mojżeszowego wspomina tylko protokół wizytacyjny z 1881 roku. Wykazano wówczas dwóch Żydów w Lisewie. Systematycznie rosła ogólna liczba mieszkańców parafii kończewickiej (por. tabela, str. 55). W 1881 roku teren ten zamieszkiwało 1577 osób, w 1892 roku 1949 osób, w 1897 roku 1782 osoby, w 1903 roku 1779 osób, w 1908 roku 1954 osoby, w 1914 roku 2058 osób i w 1921 roku 2571 osób. Nieznaczne zahamowanie przyrostu miało miejsce na przełomie XIX i XX wieku. Jednak w ciągu 40 lat, pomiędzy 1881 a 1921 rokiem, w parafii przybyło aż 1000 osób. Nie był to jednak skutek aktywności prokreacyjnej mieszkańców. Świadczy o tym liczba urodzeń katolików, która utrzymywała się w zasadzie na bardzo podobnym poziomie. W 1881 roku urodziło się 72 katolickich dzieci, w 1892 roku 58 dzieci, w 1897 roku 59 dzieci, w 1903 roku 57 dzieci, w 1908 roku 59 dzieci, w 1914 roku 72 dzieci, a w 1921 roku 68 dzieci. Należy jednak te liczby pomniejszyć o coroczne zgony kilkudziesięciu katolików. Realnie w niektórych latach przewaga urodzeń nad zgonami wynosiła zaledwie kilka osób. Tak więc do wzrostu liczby mieszkańców parafii na początku XX wieku znacznie przyczyniła się migracja ludności i nowe osadnictwo. Wiązało się to niewątpliwie ze zmianami politycznymi i industrializacją Żuław M alborskich ADEg, AP Kończewice 60, k. 16v-7; ADEg, AP K ończewice 65, k. 3 v -5, 10v; ADEg, AP Kończewice 69, k. 3 v-5, 18v; ADEg, AP K ończewice 78, k. 3v-5, 16v; ADEg, AP Kończewice 81, k. 2v, 12v; ADEg, AP K ończewice 82, k. 4v, 5v-6; ADEg, AP Kończewice 84, k. 3v-5; ADEg, AP Kończewice 137, k. 9 (protokół z 1887 roku); ADEg, AP Kończewice 137, k. 1, 2v, 12, 12v, 13; ADEg, AP K ończewice 250, k. 6.

9 54 KS. WOJCIECH ZAWADZKI Wspomniany rozwój demograficzny parafii kończewickiej na przełomie XIX i XX wieku rozkłada się bardzo nierównomiernie na poszczególne wioski. W yraźnie widać, że przybywająca na ten teren ludność osiedlała się przede wszystkim w Lisewie. W latach liczba mieszkańców tej wioski wzrosła z 675 osób do 1500 osób. W tym samym czasie liczba mieszkańców Kończewic wzrosła z 521 osób do 701 osób, a Starej Wisły zmniejszyła się nawet z 381 osób do 370 osób. Do Lisewa przybywali głównie osiedleńcy wyznania protestanckiego. W 1881 roku w Lisewie mieszkało 491 katolików i zaledwie 182 protestantów, a w 1921 roku 800 katolików i aż 700 protestantów21. Ważną informację świadczącą o pochodzeniu narodowościowym mieszkańców parafii kończewickiej odnajdujemy w protokole z 1858 roku. Proboszcz odnotował, że większość parafian posługuje się językiem niemieckim, a tylko niektórzy znają język polski22. Zapis wielkiej tragedii, która nawiedziła parafię w Kończewicach w połowie XIX wieku, pozostał w miejscowej księdze zmarłych. W 1852 roku na Żuławach Malborskich szalała epidemia cholery. W dniach od 4 sierpnia do 24 września 1852 roku w parafii kończewickiej zmarło 198 osób. Trzeba jednak pamiętać, że w księdze zmarłych zapisano tylko ofiary wśród katolików. Realna więc liczba zmarłych w tym czasie była znacznie większa. Zaraza pojawiła się najpierw w Gnojewie, gdzie w samym tylko miesiącu sierpniu zmarło 66 osób wyznania katolickiego. Stopniowo jednak cholera przeniosła się na pozostałe wioski. Protokół wizytacyjny z 1850 roku podaje, że parafię zamieszkiwało w tym czasie 1156 katolików. Tak więc podczas trwającej niespełna dwa miesiące epidemii zmarło w naszej parafii około 18% katolików. Uwzględniając jednak ludność ewangelicką zamieszkałą na tym terenie, zaraza mogła pochłonąć nawet do 30% ogółu mieszkańców parafii23. Cholera w okolicach Kończewic pojawiła się jeszcze w 1855 roku, lecz spowodowała wówczas znacznie mniej ofiar. W dniach od 17 lipca do 12 września zmarło tylko 28 katolików, głównie z Lisewa i Starej W isły W protokole wizytacyjnym z 1881 roku proboszcz dopisał adnotację, że w Kończewicach jest proporcjonalnie mała liczba dzieci. W ciągu kilku m iesięcy w wiosce tej liczba dzieci w wieku szkolnym gwałtownie zmalała z 80 do 57. W tym czasie w Lisewie proporcje były odwrotne. Proboszcz napisał: nie wiem dlaczego w Kończewicach ubyło dzieci ; por. ADEg, AP K ończewice 137, k. 9 (protokół z 1887 roku). 22 ADEg, AP Kończewice 93, k Ta sama epidemia pochłonęła w sąsiedniej parafii w Mątowach W ielkich 105 ofiar wśród ludności katolickiej; por. ADEg, Kończewice księga zmarłych , k v, ; W. Zawadzki, Parafia M ątowy Wielkie w świetle XIX- i XX-wiecznych protokołów w izytacyjnych, w: SE 4 (2002), s ADEg, Kończewice księga zmarłych , k

10 PARAFIA KOŃCZEWICE W ŚWIETLE XIX- I XX-WIECZNYCH PROTOKOŁÓW Zróżnicowanie konfesyjne parafii kończewickiej w latach Rok 1881 Wieś Protestanci Komunikujący Katolicy Nie mogący Nic mogący jeszcze w ogóle komunikować komunikować Suma Żydzi Kończewice Stara Wisła Lisewo Suma Suma Kończewice Stara Wisła Lisewo Suma Kończewice Stara Wisła Lisewo Suma Kończewice Stara Wisła Lisewo Suma Kończewice Stara Wisła Lisewo Suma Kończewice Stara Wisła Lisewo Suma Kończewice Stara Wisła Lisewo Suma Opracowanie na podstawie zachowanych protokołów wizytacyjnych.

11 56 KS. WOJCIECH ZAWADZKI III. ŚWIĄTYNIE NA TERENIE PARAFII 1. Kościół parafialny w Kończewicach Gotycki kościół parafialny w Kończewicach dedykowany Najświętszej Maryi Pannie Wniebowziętej, zbudowano na planie prostokąta o długości 23,55 m, szerokości 14,76 m i wysokości 6,90 m do zwieńczenia murów i dodatkowo 7,85 m do zwieńczenia dachu. Budowla była orientowana i trójnawowa, z wbudowaną od zachodu wieżą i jednonawowym prezbiterium od wschodu. Sklepienie podtrzymywały dwa ośmioboczne filary. Od północy do prezbiterium dobudowano zakrystię mającą wspólny dach z kościołem. Na zewnątrz, na ścianie wschodniej pozostały wyraźne ślady dobudowanej niegdyś niewielkiej kostnicy. Dach kościoła pokryty został dachówką typu mnich-mniszka. Wieża kościelna wsparta na ponad 6-metrowych podstawach, w wyższych partiach zbudowana została z drewna. Pomieszczenie dla dzwonów i hełm pokryty gontem pochodzą w niezmienionej formie jeszcze z XIV wieku. Jedynie fragment wieży w niższej partii został odnowiony w 1742 roku. W wieży kościelnej w połowie XIX wieku znajdowały się trzy dzwony, w opinii proboszcza, w dobrym stanie technicznym i wydające harmonijne dźwięki. Fragment wieży mierzony od pomieszczenia dla dzwonów wraz z chełmem liczy 21 metrów. Główne wejście do świątyni znajdowało się od zachodu, pod wieżą. Drugie wejście umieszczono w dobudowanym do północnej ściany przedsionku26. Wszystkie protokoły wizytacyjne podają, że w aktach parafialnych nie było żadnych wzmianek o konsekracji kościoła. Nie zachowały się także ślady konsekracji na ścianach w świątyni. Fakt konsekracji jednak, zdaniem kolejnych proboszczów, jest pewny27. W kościele znajdowały się trzy ołtarze, główny w prezbiterium i po jednym w nawach bocznych. Ołtarz główny, pochodzący z początku XVIII wieku, w centralnym polu ozdobiony został namalowanym na płótnie o rozmiarach 1,30 m X 2,08 m obrazem przedstawiającym Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny. Wyżej, w nastawie umieszczono okrągły i mniejszych rozmiarów obraz przedstawiający Ukoronowanie Najświętszej Maryi Panny przez Trójcę Świętą. Po bokach umieszczono kolumny oraz figury aniołów i św. Piotra i św. Pawła. W 1858 roku odnotowano w protokole wizytacyjnym, że ołtarz ten jest zniszczony i z powodu panującej w parafii biedy, brakuje pieniędzy na jego renowację. Gruntowną odnowę tego ołtarza przeprowadzono dopiero w 1885 roku. Na ołtarzu umieszczonych było 8 świeczników, w tym 6 dużych cynowych, pochodzących sprzed 1742 roku Przywileju odpustowego w uroczystości W niebowzięcia NMP udzielił papież Pius VI w 1798 roku. ADEg, AP Kończewice 47, k. 6, ADEg, AP Kończewice 93, k. 32; AD Eg, AP K ończewice 137, k. 2 (protokół z 1881 roku). Więcej o architekturze świątyni i fazach budowy por. Schmid, s ADEg, AP Kończewice 137, k. 1 (protokół z 1892 roku). 28 W ołtarzu głównym bp sufragan Remigiusz Michał Łaszewski umieścił 14 stycznia 1733 roku relikwie m ęczenników, św. Adeodata i św. Tranquilla. W portatylu um ieszczono relikwie św. Franciszka Borgiasza, św. Stanisława Kostki i św. Anny, męczenniczki; por. ADEg,

12 PARAFIA KOŃCZEWICE W ŚWIETLE XIX- I XX-WIECZNYCH PROTOKOŁÓW.. 57 Boczny ołtarz przylegający do ściany północnej do 1742 roku zdobiły obrazy św. Józefa i św. Stanisława Kostki. Powstały po 1742 ołtarz boczny został ozdobiony obrazem Matki Bożej z Dzieciątkiem, dwiema kolumnami i figurą św. Barbary. Prawdopodobnie i ten ołtarz wymagał w połowie XIX wieku gruntownej konserwacji. Ołtarz boczny po przeciwnej, południowej stronie, był bardzo prosty w swej konstrukcji. W głównym polu znajdował się okrągły olejny obraz św. Anny Samotrzeciej. Wyżej znajdował się pochodzący z około 1700 roku mniejszy olejny obraz, zdaniem proboszczów kończewickich, św. Ignacego Antiocheńskiego lub, zdaniem Schmida, św. Mikołaja. Opisany ołtarz przed 1742 rokiem zdobiły dwa inne obrazy. W głównym polu znajdował się obraz św. Jana Nepomucena, wyżej zaś obraz św. Stanisława Kostki29. W 1858 roku na ścianach bocznych prezbiterium wisiały mocno uszkodzone obrazy 7 apostołów. W prezbiterium znajdowały się także na bocznych ścianach ozdobne stalle pochodzące z około 1660 roku. Każda stalla mogła pomieścić 3-4 osoby i podczas nabożeństw była zajmowana przez radnych parafialnych. Podłoga prezbiterium wyłożona była kamiennymi płytkami, pozostała część kościoła częściowo dużymi kamiennymi płytami, w większej jednak części posadzką ceglaną. Drewniane sklepienie w kościele zostało pomalowane na kolor jasnoniebieski z niewielkimi żółtymi fragmentami30. Kościelna ambona, pochodząca z około 1742 roku, umieszczona została przed prezbiterium. Nie przedstawiała większej wartości artystycznej. Zdobiły ją rokokowe elementy na kolumienkach, a na baldachimie mieszczono postać pelikana. Jeden z dwóch konfesjonałów, pochodzący z około 1700, zdobiła figura św. Jana Nepomucena. Organy w połowie XIX wieku były w dobrym stanie technicznym. Prospekt organowy w swej ornamentyce nosi jeszcze ślady późnego baroku. W 1903 roku został odnowiony i wykonano wówczas także nowy instrument muzyczny. W prezbiterium na północnej ścianie umieszczono drewniane epitafium poświęcone proboszczowi kończewickiemu ks. Wilhelmowi Lamkowskiemu31. Składało się ono z dwóch elementów, podtrzymywanego przez dwa anioły owalnego obrazu przedstawiającego ks. Lamkowskiego oraz umieszczonej poniżej ozdobnej tablicy z okolicznościową inskrypcją w języku łacińskim. Epitafium ufundowali swemu dobroczyńcy w 1736 roku jezuici reszelscy32. Ważnymi zabytkami kończewickiego kościoła są zachowane kamienne płyty nagrobne. Najstarsza, pochodząca z 1403 roku, została wykonana z białego AP K ończewice 93, k. 32v, 33; ADEg, AP K ończewice 137, k. 2 (protokół z 1881 roku); ADEg, AP K ończewice 137, k. 2 (protokół z 1892 roku), Schmid, s. 95, W bocznych ołtarzach bp sufragan warmiński Antoni Frenzel umieścił 30 czerwca 1858 roku relikwie św. Teofila i św. W incentego; por. ADEg, AP Kończewice 93, k. 32v; ADEg, AP K ończewice 137, k. 2 (protokół z 1881 roku); ADEg, AP K ończewice 137, k. 2 (protokół z 1887 roku); Schmid, s ADEg, AP Kończewice 93, k. 33; Schmid, s W ilhelm Lamkowski pochodził z Jezioran. Proboszcz w Żuławkach , a następnie w Kończewicach Dziekan żuławski i malborski Zmarł 19 października 1735 roku w Kończewicach; por. W. Zawadzki, Duchowieństwo katolickie oficjalatu pom ezańskiego w latach , Elbląg 2009 (dalej cyt. Zawadzki I). 32 ADEg, AP Kończewice 51, k. 8; ADEg, AP Kończewice 78, k. 6; ADEg, AP K ończewice 93, k. 33, 33v; Schmid, s. 97, 100η.

13 58 KS. WOJCIECH ZAWADZKI wapienia o rozmiarach 1,37x2,41 m. Należała do nieznanego bliżej Jana Schultego. Do 1885 roku płyta umieszczona była przed ołtarzem głównym, potem znalazła swoje miejsce na zewnętrznej ścianie świątyni obok głównego wejścia. Druga płyta nagrobna z białego wapienia o wymiarach 1,10x2,00 m upamiętniała Jakuba Olricha. Nosi datę Umieszczona była na zewnątrz kościoła przed głównym wejściem33. W protokołach wizytacyjnych odnajdujemy informacje o stanie technicznym świątyni parafialnej. W latach 40. XIX wieku proboszcz sygnalizował konieczność naprawy lub nawet zmiany dachu na kościele. W 1843 roku zapisano w protokole, że dach kościelny jest w dobrym stanie, ale w czasie ostatniej jesieni i zimy doznał uszkodzeń. Dwa lata później zgłaszano konieczność drobnych napraw, lecz już od 1849 roku mowa jest tylko o pilnej zmianie całego dachu. W złym stanie technicznym były także przypory kościelnych murów. Gruntowny remont kościoła w Kończewicach, w tym również dachu, przeprowadzono w 1852 roku. Prace remontowe wykonano solidnie, bo kolejne usterki techniczne odnotowano dopiero w 1940 roku. Ówczesny duszpasterz skarżył się na zawilgocenie i zagrzybienie ścian kościoła34. Zakrystia w kościele nie była dobrze zabezpieczona przed włamaniami, dlatego sejf kościelny proboszcz umieścił na plebanii. W zakrystii ustawiono jeden konfesjonał do spowiedzi osób chorych i słabosłyszących35. Kościelne ławki mogły pomieścić 120 osób. Dwie dodatkowe stalle um ieszczono w prezbiterium i przeznaczone były dla członków rady parafialnej. W 1858 roku kościoły w Kończewicach i Lisewie oraz plebania, organistówka i budynki gospodarcze w Kończewicach ubezpieczone były w Achener-Miinchener Feuer-Versicherungsgesellschaft. Natomiast organistówka i szkoła w Gnojewie ubezpieczono w Königliche Westpreussische Feuer-Societät36. W XIX wieku hostie i komunikanty wypiekał dwa razy w miesiącu kończewicki organista z najlepszej mąki sprowadzanej z Tczewa lub Grudziądza. W 1881 roku proboszcz zapewniał o rzetelności i sumienności organisty, któremu zlecono te czynności. W 1914 roku gotowe komunikanty i hostie kupowano od sióstr szarytek zatrudnionych w malborskim szpitalu, zaś w 1921 roku sprowadzano z klasztoru Marialicht w Bonn, od tamtejszych sióstr benedyktynek od wieczystej adoracji. Wino mszalne nabywano zazwyczaj w sklepie Józefa Fuchsa w Gdańsku, niekiedy sprowadzano je z Olsztyna lub z bliżej nieokreślonej firmy M üller-flape S с h m i d, s ADEg, AP K ończewice 60, k. 1, 19; ADEg, AP Kończewice 69, k. 6; ADEg, AP K ończewice 82, k. 7; ADEg, AP Kończewice 84, k. 6; ADEg, AP Kończewice 93, k. 68; ADEg, AP Kończewice 250, k ADEg, AP K ończewice 47, k. 6v; ADEg, AP K ończewice 51, k. 8v; ADEg, AP Kończewice 60, k. 19v; ADEg, AP Kończewice 137, k. 2 (protokół z 1881 roku); ADEg, AP K ończewice 137, k. 3 (protokół z 1892 roku). 36 ADEg, AP Kończewice 93, k. 7, 69v. 37 ADEg, AP K ończewice 137, k. 2 (protokół z 1881 roku); ADEg, AP K ończewice 137, k. 2 (protokół z 1887 roku); ADEg, AP K ończewice 137, k. 2 (protokół z 1892 roku); ADEg, AP K ończewice 137, k. 2 (protokół z 1903 roku); ADEg, AP K ończewice 137, k. 2 (protokół z 1914 roku); ADEg, AP Kończewice 137, k. 2 (protokół z 1921 roku).

14 PARAFIA KOŃCZEWICE W ŚWIETLE XIX- I XX-WIECZNYCH PROTOKOŁÓW Kościoły filialne w Lisewie i Gnojewie / Świątynia lisewska, pod wezwaniem św. Mikołaja, zbudowana została z cegły, na planie prostokąta o wymiarach 15,12 m długości i szerokości od 7,90 do 8,15 m. Do pozbawionej okien ściany północnej dobudowano zakrystię i kostnicę. Na ścianie południowej znajdują się cztery wąskie okna. Niegdyś znajdowało się tam również boczne wejście ozdobione portalem, lecz z czasem zostało zamurowane. Wschodni szczyt podzielony jest przez pionowe słupy na trzy pola, z których środkowe wieńczą gotyckie łuki. Wieża kościelna dobudowana została od strony zachodniej. Wysokie na 4 metry ściany boczne wieży zaopatrzono w cztery przypory wsparte na granitowych podstawach. Drewniana konstrukcja wieży ma 8 metrów wysokości i zakończona jest ośmioboczną, mierzącą 2,80 m kondygnacją z dzwonami. Umieszczono tam trzy dzwony, dwa z 1674 roku oraz jeden z roku 1484, przejęty z kościoła w Gnojewie w 1826 roku. Całość wieńczy odnowiony w 1819 roku hełm. Na południowej ścianie podmurówki dzwonniczej znajdują się w odległości 4,35 m od siebie dwa oznakowane punkty. Przy lewym znajduje się majuskuła K. Według przekazów miał to być wzór długości pręta chełmińskiego. Drzwi kościelne pod wieżą pochodzą z XIV wieku38. Kościelne okna zostały ponownie oszkolone w 1910 roku. W oknie na ścianie południowej, w prezbiterium, znajduje się witraż przedstawiający św. Mikołaja. W relacji z 1669 roku został uznany za zabytkowy i wartościowy. W 1910 roku niektóre brakujące elementy w wizerunku świętego uzupełnił witrażysta F. Lauterbach. Wyposażenie kościoła lisewskiego pochodzi z początku XVIII wieku. Obraz w ołtarzu głównym przedstawia scenę koronacji św. Mikołaja. Po bokach znajdują się cztery kolumny. W górnej kondygnacji ołtarza umieszczono okrągły obraz z postacią św. Magdaleny (lub Maryi). W ołtarzu umieszczono także dziesięć drewnianych figur, z których rozpoznawalna jest tylko postać św. Piotra i św. Pawła. W antepedium umieszczono XVIII-wieczny kurdyban39. Utrzymana w tonacji biało-złotej barokowa ambona wsparta jest na postaci anioła. W centralnej części zdobią ją figury czterech ojców Kościoła. Ścianę przy ambonie i baldachim zdobią dwie figury Chrystusa. Zapewne ten sam artysta wykonał chrzcielnicę40. Protokół wizytacyjny z 1604 roku informował, że w kościele znajdowały się trzy ołtarze. W 1637 roku, po odebraniu świątyni z rąk protestanckich, pozostał tylko ołtarz główny. W 1669 roku odnotowano, że zdobił go obraz św. Mikołaja, który w tym czasie został zastąpiony złoconą figurą św. Anny, zapewne z bocznego ołtarza. Zachowana w kościele XV-wieczna figura Matki Bożej pochodzi przypuszczalnie także z niezachowanego ołtarza bocznego. Zachowała się granitowa chrzcielnica. Jeszcze w 1604 znajdowała się w kościelnym prezbiterium. Z granitu wykonana jest także sześcioboczna kropielnica. 38 ADEg, AP K ończewice 47, k. 19; ADEg, AP Kończewice 93, k W protokole wizytacyjnym z 20 lipca 1858 roku proboszcz jednym zdaniem opisał wnętrze kościoła lisewskiego: Wnętrze kościoła jest proste i piękne, ale bardzo ubogie ; por. ADEg, AP K ończewice 93, k. 77v, Tamże, k. 82v.

15 60 KS. WOJCIECH ZAWADZKI W XIX wieku z kościoła w Gnojewie przeniesiono do Lisewa baptysterium. Nie posiadało ono jednak krat i odpowiedniego zamknięcia i nie przechowywano w nim wody święconej. Sakrament chrztu w tym kościele sprawowany był sporadycznie a wodę święconą proboszcz każdorazowo przywoził z Kończewic41. W świątyni tej nie było organów, lecz mały, stary pozytyw. W 1858 roku był on już bardzo uszkodzony i nie nadawał się do użytku42. Proboszczowie kończewiccy w XIX wieku często uskarżąli się na zły stan techniczny kościoła filialnego w Lisewie. Konieczność remontów sygnalizowano już w 1833 i 1835 roku. W 1854 roku odnowiono wnętrze kościoła, ale pilnej naprawy wymagał jeszcze dach. Świeczniki były tylko drewniane. Nadal był tylko jeden ołtarz, główny, i należało poddać konserwacji znajdujący się w nim obraz. Świątynia posiadała tylko jeden konfesjonał oraz 16 ławek dla wiernych, mogących pomieścić około 60 osób. Kościelne utensylia i szaty przechowywano w zakrystii. Był to tylko pozłacany kielich, jednak bez pateny, 1 ornat, 3 alby, 3 korporały, 5 puryfikaterzy oraz 1 mszał. Pozostałe przedmioty potrzebne do sprawowania liturgii proboszcz przywoził zawsze z Kończewic43. Na mocy dekretu biskupa warmińskiego z 3 lutego 1843 roku w kościele filialnym w Lisewie nie przechowywano Najświętszego Sakramentu44. Katolicy gnojewscy, po zagarnięciu w 1819 roku miejscowego kościoła przez protestantów, zostali przyłączeni do parafii w Kończewicach. Dopiero w 1863 roku została zbudowana w Gnojewie niewielka katolicka świątynia, a kilka lat później reerygowana parafia. Jedynym zabytkowym wyposażeniem była srebrna m onstrancja z około 1700 roku45. IV. BUDYNKI PARAFIALNE i CMENTARZE Proboszczowie mieszkali w plebanii w Kończewicach. Budynek poddano gruntownemu remontowi w 1841 roku. Był to dom w przeważającej części szachulcowy o długości 17 m, szerokości limi wysokości ścian około 3 m. Dach kryty był dachówką. Wschodnia ściana pokryta była deskami. W niektórych fragmentach budowli wykorzystano cegły. W budynku plebanii, od strony szczytowej, znajdowało się także mieszkanie wikariusza, ale w 1858 roku wymagało ono remontu. Proboszczowie posiadali także własny ogród, zapewne w pobliżu plebanii. Przez wiele lat sygnalizowano jednak konieczność ustawienia nowego ogrodzenia i wymiany drzewostanu. Wikariusze nie posiadali ogrodu ADEg, AP Kończewice 47, k. 17v; ADEg, AP Kończewice 60, k. 4v, 6; ADEg, AP K ończewice 65, k. 9v; ADEg, AP Kończewice 93, k. 77v-78; Schmid, s ADEg, AP K ończewice 47, k. 19; ADEg, AP K ończewice 60, k. 4v, 6; ADEg, AP K ończewice 65, k. 11; ADEg, AP Kończewice 93, k ADEg, AP K ończewice 30, k. 1; ADEg, AP Kończewice 36, k. 1; ADEg, AP K ończewice 93, k. 68, 77V AD Eg, AP Kończewice 60, k S с h m i d, s AD Eg, AP Kończewice 47, k. 8; ADEg, AP Kończewice 51, k. 10; ADEg, AP Kończewice 60, k. 3, 21; ADEg, AP K ończewice 93, k. 35v-36, 37.

16 PARAFIA KOŃCZEWICE W ŚWIETLE XIX- I XX-WIECZNYCH PROTOKOŁÓW W Kończewicach proboszczowie dysponowali także budynkami gospodarczymi. Kryta słomą stajnia miała wymiary: długość 24 m, szerokość 11 m, wysokość ścian około 3 m. Słomą pokryto także stodołę o wymiarach: długość 34 m, szerokość 12 m, wysokość ścian ponad 4 m47. Własnością parafii był także budynek w Kończewicach, w którym znajdowała się wiejska szkoła i mieszkanie organisty. Utrzymywany był finansowo przez parafię i regencję gdańską (z tytułu patronatu), w proporcji ponoszonych kosztów 1:3. Dom ten kryty był słomą i miał wymiary: długość prawie 13 m, szerokość limi wysokość ścian 2,50 m. Nie był to więc budynek okazały i mieścił tylko jedną izbę lekcyjną. W 1847 roku dach na organistówce i szkole poważnie uszkodziła wichura. Organista miał na swe utrzymanie w Kończewicach ziemię uprawną wyznaczoną granicami: od wschodu ziemią proboszcza dzierżawioną przez Labotzkiego, od południa drogą we wsi, od zachodu katolickim cmentarzem, od północy ogrodem organisty48. W Lisewie w XIX i XX wieku nie było żadnych zabudowań parafialnych. Natomiast mieszcząca się w jednym budynku szkoła i organistówka znajdowała się w Gnojewie. Był to obiekt szachulcowy (belki drewniane wypełniane gliną), z odeskowanymi ścianami szczytowymi i pokryty dachówkami. Protokół wizytacyjny z 1858 roku informuje, że szkoła katolicka w Gnojewie miała tylko jedną izbę lekcyjną i mieściła się pod jednym dachem z tamtejszą szkołą ewangelicką. Do tamtejszej organistówki należał teren leżący między wiejską drogą i budynkiem ewangelickiej szkoły oraz niewielki chlew, pokryty słomą i o konstrukcji szachul- 49 cowej. Proboszczowie w niemal wszystkich protokołach wizytacyjnych informowali przełożonych kościelnych, że na terenie parafii kończewickiej nie ma polnych krzyży i kaplic. Jedynie protokół z 1858 roku wspominał o dwóch takich kaplicach. Jedna z nich była w dobrym stanie, druga uszkodzona. Przypuszczalnie jednak proboszcz napisał o kaplicach, które przed zagarnięciem kościoła w Gnojewie przez protestantów należały do tamtejszej parafii katolickiej. Przez innych proboszczów fakt ich istnienia był przemilczany, bo formalnie nie znajdowały się one w historycznych granicach parafii kończewickiej. Gotycka kaplica do dziś stoi w bezpośredniej bliskości Gnojewa, przy drodze wiodącej do Malborka50. Na terenie parafii znajdowały się trzy cmentarze. W Kończewicach cmentarz miał 70 m długości i 37 m szerokości, w Gnojewie 70 m długości i 32 m szerokości, a w Lisewie 30 m długości i 30 m szerokości. Wprawdzie w 1858 roku zanotowano, że wszystkie cmentarze są własnością parafii katolickiej w Kończewicach, jednak wcześniej informowano, że formalnie cmentarzem w Gnojewie od chwili zagarnięcia tamtejszej świątyni zarządzali miejscowi protestanci. Proboszcz nie miał 47 ADEg, AP Kończewice 47, k. 8; ADEg, AP Kończewice 60, k. 21; ADEg, AP K ończew ice 93, k. 35V-36, 37v. 48 ADEg, AP K ończewice 47, k. 6; ADEg, AP Kończewice 78, k. 6; ADEg, AP K ończewice 93, k. 39v. 49 ADEg, AP K ończewice 47, k. 18v, 20; ADEg, AP K ończewice 60, k. 1, 7; ADEg, AP Kończewice 93, k. 39v, ADEg, AP K ończewice 60, k. 20; ADEg, AP Kończewice 69, k. 7; ADEg, AP K ończewice 137, k. 2v (protokół z 1881 roku); Schmid, s. 65.

17 62 KS. WOJCIECH ZAWADZKI żadnego wpływu na decyzje o sprawowanych tam pochówkach. Cmentarz ten był jednak także udostępniany miejscowym katolikom. Cmentarze w Kończewicach i Lisewie miały charakter symultaniczny, co oznacza, że swoje wydzielone kwatery mieli katolicy i ewangelicy. W 1881 roku proboszcz zanotował jednak, że na cmentarzu kończewickim grzebano tylko tych ewangelików, którzy posiadali wcześniej wykupione groby. Stopniowo więc zyskiwał ten cmentarz charakter wyznaniowy katolicki. Zachowano stare grobowce ewangelickie. Wszystkie cmentarze były prawdopodobnie święcone, choć nie poświadczały tego żadne dokumenty, mimo to z czasem księża święcili podczas obrzędów pogrzebowych nowe mogiły. Przez długi czas nie umieszczano na cmentarzach specjalnych krzyży, nakazanych przez prawo i zwyczaje kościelne, uznano bowiem, że krzyże na pobliskich kościołach doskonale je zastępują. Każdy z trzech cmentarzy miał osobne miejsce do grzebania zmarłych, którym nie przysługiwał pochówek kościelny. Często duchowni skarżyli się na fatalny stan ogrodzenia cmentarnego w Kończewicach. Naprawa murów cmentarnych w Kończewicach i Gnojewie należała do obowiązków ewangelików, bo oni dysponowali funduszami na ten cel. Można jednak przypuszczać, że nie podejmowali z radością tych zadań. Szczegółowy protokół z 1858 roku informuje, że cmentarz kończewicki był już wówczas przepełniony, a miejsca na nowe groby mogło wystarczyć najwyżej na 15 lat. Jeszcze gorzej było w Lisewie. Planowano powiększenie cmentarza, bowiem wolnego miejsca pozostało tylko na 6-7 lat. Cmentarz gnojewski miał natomiast wystarczyć na ponad 20 lat. Parafia nie pobierała opłat za pozwolenia na stawianie krzyży i nagrobków. Opłaty za ziemię na cmentarzu (Erdgeld) pobierano do kasy parafialnej tylko w Lisewie. W Kończewicach i Gnojewie opłaty takie uiszczano do kasy sołtysa. Na terenie parafii kończewickiej istniały ponadto dwa wydzielone miejsca specjalnych pochówków. W Starej Wiśle znajdował się cmentarz choleryczny. Natomiast w pobliżu Lisewa utworzono niewielki cmentarz tylko dla robotników zatrudnionych przy budowie kolei. Pochowano tam kilku zmarłych i cmentarz nie był już używany51. V. DUSZPASTERZE i PRACOWNICY ŚWIECCY Pierwszym XIX-wiecznym proboszczem parafii kończewickiej był Józef Hintz. Urodził się w 1757 roku. Pochodził z Warmii, lecz do kapłaństwa przygotowywał się w chełmińskim seminarium duchownym od 1777 roku. Po święceniach przez cztery lata pracował w katedrze w Chełmży, następnie w latach był komendariuszem w Fiszewie. Parafia ta pełniła w strukturach diecezji chełmińskiej 51 ADEg, AP Kończewice 30, k. 1; ADEg, AP Kończewice 47, k. 7, 20; AD Eg, AP K ończew ice 51, k. 9; ADEg, AP Kończewice 60, k. 3, 7, 20; ADEg, AP K ończewice 65, k. 7; AD Eg, AP Kończewice 69, k. 20; ADEg, AP K ończewice 78, k. 7; ADEg, AP K ończewice 84, k. 7; ADEg, AP Kończewice 93, k. 9v, 10; ADEg, AP K ończewice 137, k. 2 (protokół z 1881 roku); ADEg, AP K ończewice 137, k. 3 (protokół z 1892 roku); ADEg, AP K ończewice 137, k. 3 (protokół z 1897 roku); ADEg, AP K ończewice 250, k. 3.

18 PARAFIA KOŃCZEWICE W ŚWIETLE XIX- I XX-WIECZNYCH PROTOKOŁÓW ważną rolę, bowiem dochody z niej przeznaczano na utrzymanie seminarium duchownego. Od 1800 roku do śmierci w dniu 22 kwietnia 1818 roku, ks. Hintz był proboszczem w Kończewicach. Kapłan ten znał język polski i niemiecki, co niewątpliwie było bardzo przydatne w zróżnicowanej pod względem narodowościowym parafii52. Kolejny proboszcz kończewicki, Michał Bedyński, zarządzał tą parafią w latach , najpierw jako komendariusz, a następnie jako proboszcz. Jednak już w 1813 i 1814 roku bardzo krótko był tu tymczasowym komendariuszem. Pochodził z Lidzbarka Welskiego, gdzie urodził się 7 września 1775 roku. Do kapłaństwa przygotował się w seminarium chełmińskim. Po święceniach był wikariuszem w Chełmży (1798) i Brodnicy (1799), komendariuszem w Mątowach Wielkich ( ), kuratusem w Grodzicznie ( ) i komendariuszem w Postolinie ( ). W latach był proboszczem w Gnojewie i to za jego czasu miało miejsce zagarnięcie tamtejszego kościoła przez protestantów, o czym już była mowa. Kapłan ten także znał język polski i niemiecki. Spoczywa w Kończewicach53. Dnia 19 sierpnia 1795 roku urodził się w Przodkowie koło Kartuz, Ludwik Litzbarski. Do kapłaństwa przygotowywał się w seminarium duchownym we Włocławku i tam otrzymał w 1818 roku święcenia prezbiteratu. Był komendariuszem w Fiszewie ( ), w kościele św. Jana w Malborku ( ) oraz w Kolnie ( ). W latach był komendariuszem i proboszczem w Kończewicach. Następnie pracował jako komendariusz lub wikariusz w Kałwie ( ), Postolinie ( ), w kościele św. Jakuba w Olsztynie ( ) i w Barczewie ( ). W 1843 roku przeniósł się prawdopodobnie do Poznania i dalsze jego losy nie zostały ustalone54. W latach proboszczem kończewickim był Walenty Rogalli. Pochodził z Biesowa na Warmii, gdzie urodził się 19 lutego 1797 roku. Początkowo wybrał życie zakonne i jako augustianin przebywał w konwencie ciechanowskim. W 1826 roku odszedł definitywnie z zakonu i inkardynował się do diecezji warmińskiej. Był wikariuszem w Biesowie ( ) i w kościele św. Jakuba w Olsztynie ( ). W latach zatrudniony był jako duszpasterz pomocniczy i kaznodzieja polski w kościele św. Jana w Malborku. W 1840 roku odszedł na Warmię i był tam proboszczem w Brąswałdzie ( ), rezydentem w Świętej Lipce ( ) i Krośnie koło Ornety ( ), wikariuszem w Klebarku Wielkim ( ), wikariuszem w Lamkowie ( ) i do śmierci w 1879 roku beneficjantem w Ramsowie55. Następca, Ludwik Nicolai, urodził się 9 lipca 1806 roku w Olsztynie. Jako neoprezbiter został w 1833 roku wikariuszem w Dzierzgoniu. Potem był duszpasterzem pomocniczym i kaznodzieją polskim kościoła św. Jana w Malborku ( ) oraz beneficjantem św. Różańca w Olsztynie ( ). Proboszczem w Kończewicach był w iatach Nicolai zmarł 15 stycznia 1865 roku w Kończewicach i tam spoczywa Zawadzki I. 53 AAW O, AB В 93, к. 237; Zawadzki I. 54 ADEg, AP Kończewice 30, k. lv; Zawadzki, s. 233n. 55 ADEg, AP Kończewice 36, k. lv; Zawadzki, s. 304.