Czynniki wpływające na zgłaszalność kobiet z Podkarpacia na badania cytologiczne w ramach Ogólnopolskiego Programu Profilaktyki Raka Szyjki Macicy

Transkrypt

1 482 Probl Hig Epidemiol 28, 89(4): Czynniki wpływające na zgłaszalność kobiet z Podkarpacia na badania cytologiczne w ramach Ogólnopolskiego Programu Profilaktyki Raka Szyjki Macicy Factors affecting the response-rate to cytology examinations of women in the Subcarpathian region, National Programme of Cervical Cancer Prophylaxis EDYTA BARNAŚ 1/, ELŻBIETA BOROWIEC-DOMKA 2/, JOANNA KĄDZIOŁKA 3,4/, JOANNA GRZEGORCZYK 4/ 1/ Zakład Opieki Położniczo-Ginekologicznej, Wydział Medyczny, Uniwersytet Rzeszowski 2/ NZOZ PADOMED, Rzeszów 3/ WSiZ Rzeszów, Katedra Zdrowia Publicznego 4/ Instytut Fizjoterapii, Wydział Medyczny, Uniwersytet Rzeszowski Wprowadzenie. Rak szyjki macicy jest drugim co do częstości nowotworem u kobiet w Polsce. Szacuje się, że rocznie choroba dotyka około 4 kobiet, a około 2 tys. umiera z tego powodu. W Polsce od 26 r. istnieje możliwość bezpłatnego udziału kobiet w badaniach cytologicznych w ramach Ogólnopolskiego Programu Aktywnej Profilaktyki Raka Szyjki Macicy. Zgłaszalność kobiet polskich na badania nadal jest na niezadowalającym poziomie. Na przykładzie krajów Unii Europejskiej, wyraźnie widać obniżenie zachorowalności po wprowadzeniu ogólnokrajowych programów aktywnej profilaktyki raka szyjki macicy. Wykazano, że badania te mogą obniżyć umieralność na raka szyjki macicy o 8%. Cel pracy. Analiza wybranych czynników środowiskowych warunkujących zgłaszanie się na badania profilaktyczne w kierunku raka szyjki macicy. Materiał i metody. Badanie przeprowadzono analizując dane pochodzące z Wojewódzkiego Ośrodka Koordynującego Program Profilaktyki Raka Szyjki Macicy w Rzeszowie, poprzez porównanie danych z lat 27 i 28. Wyniki. Wyniki pokazują zwiększenie zgłaszalności kobiet na badania, przy czym wiodącym czynnikiem wpływającym na zgłaszalność są na terenie Podkarpacia imienne zaproszenia wysyłane z NFZ. Istnieje wyraźny związek pomiędzy zgłoszeniami wysłanymi jeszcze w roku 27, a zgłaszalnością kobiet w pierwszych miesiącach 28 roku. Wnioski. Badania wskazują na potrzebę intensyfikacji działań pracowników ochrony zdrowia w zakresie podnoszenia świadomości kobiet na temat potrzeby regularności wykonywania badań skriningowych. Słowa kluczowe: czynniki środowiskowe, badania skriningowe, rak szyjki macicy Introduction. Cervical cancer is the second most frequent female malignant disease in Poland. It is estimated to affect almost 4 women, and 2 die because of it. Since 26 in Poland there has been a possibility of free screening cytology examinations within the National Programme of Cervical Cancer Active Prophylaxis. However, the responserate among Polish women is still very unsatisfactory. In other EC countries a significant decrease in the incidence rate of cervical cancer was observed after national programmes of active prevention had been introduced. It was proven that these screening examinations may decrease the mortality rate in cervical cancer by 8%. Objective. Analysis of selected environmental factors determining the response-rate to cervical cancer screening examinations. Material and methods. The study analysed and compared the data obtained in 27 and 28 from the Regional Coordination Centre of the National Programme of Cervical Cancer Active Prophylaxis in Rzeszow. Results. Results showed an increase in the response-rate among women in the Subcarpathian region. However, personal invitations sent by the NFZ were the leading factor responsible for this increase. There was a clear relation between the invitations sent in 27 and the number of women coming to examinations in the first months of 28. Conclusions. Presented results show that the interventions of health care professionals must be intensified in order to broaden women s health awareness regarding the regularity of screening examinations. Key words: environmental factors, screening tests, cervical cancer Probl Hig Epidemiol 28, 89(4): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Dr n. med. Edyta Barnaś Tuszyma 425, Tuszyma tel , ebarnas@interia.eu Wstęp Rak szyjki macicy ze względu na częstotliwość występowania w Polsce stanowi poważny problem w kontekście zdrowia publicznego. Statystyki polskie od lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku plasują ten nowotwór na 5 miejscu wśród nowotworów złośliwych, stanowi on 4,5% zgonów nowotworowych [1]. Polska należy do krajów o średniej zachorowalności na ten nowotwór, ale jest jednym z przodujących krajów europejskich ze względu na wysoką liczbę zgonów

2 Barnaś E i wsp. Czynniki wpływające na zgłaszalność kobiet z Podkarpacia na badania cytologiczne w ramach i niski wskaźnik przeżyć pięcioletnich. Wskaźnik ten wyniósł 48,2% i był najniższy wśród 16 krajów europejskich biorących udział w badaniu Eurocare [2]. Wzrost zachorowań na nowotwór szyjki macicy notuje się od 2 roku życia, szczyt zachorowań przypada na przedział wiekowy rok życia kobiety. Ze względu na długi okres rozwoju zmian poprzedzających powstanie raka inwazyjnego, istnieje możliwość wczesnego wykrycia zmian, poprzez skrining cytologiczny i podjęcia stosownego leczenia. Przykłady krajów skandynawskich pokazują, że ukształtowanie świadomości prozdrowotnej kobiet, wyrażającej się regularnym uczestnictwem w badaniach, może obniżyć zachorowalność na ten nowotwór nawet o 8% [3]. W Polsce od 26 roku istnieje możliwość bezpłatnego udziału kobiet w badaniach cytologicznych w ramach Ogólnopolskiego Programu Aktywnej Profilaktyki Raka Szyjki Macicy. Zgłaszalność kobiet polskich na badania nadal jest na niezadowalającym poziomie, w roku 27 wyniosła 21,27% [4]. Cel pracy Analiza wybranych czynników (wiek, miejsce zamieszkania, źródło informacji o badaniu oraz dostępność do badań) warunkujących zgłaszanie się na badania profilaktyczne w kierunku raka szyjki macicy. Materiał i metody Badania przeprowadzono w ramach Ogólnopolskiego Programu Profilaktyki Raka Szyjki Macicy, który jest skierowany do kobiet z przedziału wiekowego lat. Dane zostały zebrane przez Wojewódzki Ośrodek Koordynujący Program Profilaktyki Raka Szyjki Macicy w Rzeszowie, z 16 powiatów położonych na terenie województwa podkarpackiego. Analiza dotyczyła czynników, takich jak wiek, miejsce zamieszkania, źródło informacji o badaniu oraz dostępność do badań. Korelacja tych czynników wpływała na uczestnictwo kobiet w bezpłatnych badaniach profilaktycznych w kierunku raka szyjki macicy. Analizowane dane dotyczą okresu całego 27 r. i pierwszych pięciu miesięcy roku 28. Wyniki Najwięcej kobiet, które uczestniczyły w badaniu, było w grupie wiekowej lat; najmniej było kobiet z przedziału wiekowego rok życia (tab. I). Uwzględniając wskaźnik udziału na 1 tysięcy kobiet (tj. liczba uczestniczących w badaniu na 1 tys. kobiet) zauważamy trend zwiększania udziału w badaniach w wraz z wiekiem kobiet. Zależność ta pokazuje, że im młodsza uczestniczka badania tym, mniejsza zgłaszalność na badanie cytologiczne; Tabela I. Grupy wiekowe badanych kobiet Table I. The age groups of women subjects woj. podkarpackie Grupa wiekowa N % /Subcarpathian voivodeship /Age group N 1/ w 2/ , , , , , , , ogółem , / Liczba kobiet w danej grupie wiekowej w woj. podkarpackim The number of women in a specified age group in Subcarpathian voivodeship 2/ Wskaźnik pozwalający porównać powszechność badań w wyodrębnionych grupach wiekowych liczba uczestniczących w badaniach na 1 tys. kobiet The rate allowing the comparison of attendance in given age groups the number of females taking the test vs. 1 women wskaźnik udziału wynosił 32. Natomiast im starsza kobieta, tym większy udział w bezpłatnych badaniach; najwyższy wskaźnik udziału zaobserwowano w grupie najstarszych kobiet z przedziału wiekowego lat (ryc. 1). liczba kobiet/number of women Wiek (w latach) / Age (years) Liczba kobiet 35 Wskaźnik udziału na 1 tys. kobiet Ryc. 1. Uczestnictwo w badaniach cytologicznych w poszczególnych grupach wiekowych Fig 1. Attendance vs. age groups Głównymi źródłami informacji zachęcającej do uczestnictwa w badaniach skriningowych były indywidualne zaproszenia, które zainteresowane otrzymywały drogą pocztową; na nie odpowiedziało pozytywnie 997 badanych. Drugim w kolejności źródłem informacji o potrzebie wykonania cytologii była informacja płynąca od lekarza specjalisty-ginekologa; na to źródło wiedzy o badaniu wskazało 5566 ankietowanych. Najmniejsze znaczenie przypisały badane informacji płynącej z NFZ w formie SMS-a. To źródło zmotywowało do uczestnictwa w programie 15 badanych (ryc. 2)

3 484 Probl Hig Epidemiol 28, 89(4): Ryc. 2. Liczba wykonanych badań cytologicznych w 27 r. z podziałem na źródło informacji o badaniu Fig 2. The number of cytological tests in 27 vs. the source of information of tests Analizując liczbę pobranych cytologii w poszczególnych miesiącach 27 roku, widać wyraźną przewagę w liczbie pobrań w II połowie roku. Najwięcej badań cytologicznych pobrano w listopadzie; były to 2254 cytologie. Podobną ilość pobrano miesiącu wakacyjnym w lipcu 2253 cytologie. Natomiast najmniejsza ilość badań została wykonana w styczniu 27 r. i wyniosła 78 pobranych badań cytologicznych (ryc. 3) lekarz POZ/GP liczba pobrań number of sample /specialist lek. specjalista położna/midwife, piel.środowiskowa /environmental nurse liczba pobrań/the numbers of tests Styczeń/January Maj/May Wrzesień/September Ryc. 3. Wykonanie w programie profilaktyki raka szyjki macicy za rok 27 Fig 3. Realization of the cervical cancer prevention programme in 27 Analizując objęcie populacji badaniami cytologicznymi w roku 27 w kontekście całego kraju, zauważamy, iż województwo podkarpackie było na przedostatnim miejscu wśród 16 województw, osiągając zgłaszalność w liczbie 216 kobiet, co stanowiło 8,17% ogółu populacji zakwalifikowanej do badania. Na ostatnim miejscu w skali kraju znajdowało się województwo wielkopolskie z wynikiem 6,63%, natomiast na pierwszym miejscu było województwo zachodniopomorskie z wynikiem 25,6% ogółu populacji (tab. II). 456 media/media /SMS invitation zaproszenie SMS zaproszenie imienne /personal invitation inne źródła /other sources 182 Tabela II. Objęcie populacji ogólnopolskim programem profilaktyki raka szyjki macicy; podział wg województw Table II. National cervical cancer prevention programme in numbers vs. voivodeships Objęcie populacji programem profilaktyki raka szyjki macicy w roku 27 wg województw /Population included in the cervical cancer prevention programme in 27 vs. voivodeships Nazwa województwa /Name of voivodeship Liczba wykonanych badań w okresie: /Test performed between and Procent objęcia populacji [%] /Percentage of population [%] dolnośląskie/lower silesian ,25 kujawsko-pomorskie/kuyavian-pomeranian ,62 lubelskie/lublin ,8 lubuskie/lubusz ,93 łódzkie/łódź ,66 małopolskie/lesser poland ,86 mazowieckie/masovian ,71 opolskie/opole ,56 podkarpackie/subcarpathian 216 8,17 podlaskie/podlasie ,37 pomorskie/pomeranian ,13 śląskie/silesian ,66 świętokrzyskie/swietokrzyskie ,27 warmińsko-mazurskie/warmian-masurian ,41 wielkopolskie/greater poland 332 6,63 zachodniopomorskie/west pomeranian ,6 Razem/Total ,32 Rozpatrując sytuację z ostatnich miesięcy 28 roku zauważamy, iż od początku roku istniał trend systematycznego zwiększania się ilości pobrań cytologii w poszczególnych miesiącach. Od lutego został przekroczony pułap 3 pobrań i w miesiącu maju osiągnął najwyższą wartość 3874 pobranych cytologii (ryc. 4). Dokonując 3-letniej analizy pomiędzy poszczególnymi latami, w których realizowano założenia programu profilaktyki raka szyjki macicy, rysuje się trend do zwiększania się ilości pobieranych cytologii z każdym roku badania. Również zauważamy, iż zwiększenie się liczby świadczeniodawców (miejsc, w których można pobrać bezpłatnie cytologię) rzutuje na większą liczbę pobieranych badań w poszczególnych latach. W 26 r. 41 świadczeniodawców pobrało badań, ale już w 27 r. 55 świadczeniodawców dokonało 2 16 pobrań. W ciągu 5 miesięcy świadczeniodawców pobrało badania cytologiczne (ryc. 5).

4 Barnaś E i wsp. Czynniki wpływające na zgłaszalność kobiet z Podkarpacia na badania cytologiczne w ramach Styczeń/January Luty/February Marzec/March Kwiecień/April Maj/May Ryc. 4. Liczba pobrań w poszczególnych pięciu miesiącach 28 r. Fig 4. The number of tests performed in given five months in liczba świadczeniodawców /number of clinics 26 rok/26 year 27 rok/27 year 28 rok/28 year liczba pobrań /number of tests Ryc. 5. Zależność pomiędzy ilością świadczeniodawców, a ilością pobranych badań cytologicznych Fig 5. The relation between the number of clinics performing tests and the number of tests Dyskusja Obecnie prewencja raka szyjki macicy obejmuje profilaktykę pierwotną i wtórną. Pierwotna jest realizowana poprzez edukację ukierunkowaną na unikanie ekspozycji na wirusa HPV oraz poprzez propagowanie szczepień przeciwko HPV. Wtórna zaś obejmuje skrining cytologiczny, test na obecność HPV lub kombinację obu tych metod [5]. W Polsce od 25 roku jest realizowany Ogólnopolski Populacyjny Program Profilaktyki Raka Szyjki Macicy, mający na celu do roku 214 obniżyć zachorowalność i umieralność na nowotwór szyjki macicy o 5%. Realizacja zadań wynikających z założeń programowych odbywa się z wykorzystaniem różnego rodzaju metod i form przekazu do docelowej grupy kobiet z przedziału wiekowego lat. Analiza danych zebranych z Wojewódzkiego Ośrodka Koordynującego Program Profilaktyki, pokazuje wzrost zainteresowania ta tematyką zarówno w grupie kobiet jak i ośrodków będących świadczeniodawcami, tj. ośrodków, które poprzez podpisanie kontraktu z NFZ pobierają bezpłatne badania cytologiczne w docelowej grupie kobiet. Analiza czynników demograficznych kobiet, które uczestniczyły w badaniach profilaktycznych w 27 roku, wskazuje na zwiększone zainteresowanie pobraniem cytologii wraz z wiekiem badanych. Najliczniejszą grupą kobiet, które uczestniczyły w badaniach profilaktycznych skierowanych na wykrywanie zmian w obrębie szyjki macicy, były kobiety w wieku 5-59 lat. Warto zwrócić uwagę na fakt, że jest to zdaniem wielu autorów szczególny wiek zwiększonego wykrywania nowotworu szyjki macicy, tak więc zgłaszalność tej grupy wiekowej jest bardzo pożądana [6,7]. Analizując wskaźnik udziału na 1 tysięcy kobiet (tj. liczba uczestniczących w badaniu na 1 tys. kobiet) zauważono w roku 27 trend zwiększania udziału w badaniach w wraz z wiekiem kobiet. Zależność ta pokazuje, że im młodsza uczestniczka badania tym, mniejsza zgłaszalność na badanie cytologiczne, natomiast im starsza kobieta, tym większy udział w bezpłatnych badaniach; najwyższy wskaźnik udziału obserwujemy w grupie najstarszych kobiet z przedziału wiekowego lat. Biorąc pod uwagę fakt, że najważniejszym warunkiem efektywności skriningu cytologicznego jest masowość, to wynik najstarszej grupy wiekowej jest zjawiskiem pożądanym. Szacuje się, że przy objęciu 75% całej populacji można uzyskać 25% spadek umieralności [8]. Na podstawie przeprowadzonej analizy stwierdzono, że najważniejszym źródłem informacji na temat badania cytologicznego jest dla większości badanych imienne zaproszenie otrzymane drogą pocztową. Pokrywa się to z danymi z piśmiennictwa, gdzie zaproszenia 1-krotnie zwiększały udział kobiet w badaniu [9]. Liczba pobranych cytologii w poszczególnych miesiącach 27 roku wyraźnie zwiększa się w badanym materiale w II połowie roku. Najwięcej badań cytologicznych pobrano w listopadzie; były to 2254 cytologie. Podobną ilość pobrano miesiącu wakacyjnym w lipcu 2253 cytologie. Prawdopodobnie jest to związane z efektywną odpowiedzią kobiet na imienne zaproszenie, które zostały wysłane przez NFZ oddział podkarpacki w ilości Zważywszy na fakt, że większa część zaproszeń (prawie 3 ) została dotarła do kobiet w czasie od marca do maja 27 r., stąd zauważalne zwiększone uczestnictwo w badaniach w miesiącach letnich, od czerwca do sierpnia. Pozostałe zaproszenia zostały wysłane w miesiącu listopadzie, co również przełożyło się na zwiększony udział w programie w ostatnich miesiącach roku. Obecnie w 28 r. NFZ zaplanował przesyłkę zaproszeń w miesiącu maju, zostało na ten cel

5 486 Probl Hig Epidemiol 28, 89(4): przeznaczone niecałe 15 zaproszeń. Niemniej jednak nadal decydującą rolę w zgłaszalności kobiet odgrywają zaproszenia, które według badanych są najważniejszym motywatorem skłaniającym do pobrania badania cytologicznego. Niestety, podsumowanie 27 roku w skali kraju pokazuje, że województwo podkarpackie jest na przedostatnim miejscu w ilości rozmazów cytologicznych pobranych w ciągu całego roku. Przekłada się to na niekorzystne statystyki związane z utrzymującym się od lat 9-tych 12,2% wskaźnikiem zachorowania na nowotwór szyjki macicy na Podkarpaciu i liczbą zgonów na ten nowotwór rzędu 4,6% - co przewyższa wskaźniki ogólnokrajowe [1]. W analizowanym materiale zaobserwowano pozytywny trend związany ze zwiększaniem się ilości pobrań w poszczególnych latach, w związku ze zwiększającą się liczbą świadczeniodawców. Można oczekiwać, że 28 rok na Podkarpaciu zostaniem ukończony z wynikiem przewyższającym wartość 3 pobrań, na co wskazuje fakt, że w tym samym okresie czasu w 27 r. udało się pobrać o 2169 rozmazów cytologicznych mniej. Dodatkowym czynnikiem skłaniającym do takiej analizy jest fakt, że w obecnym roku nie zostały jeszcze wysłane imienne zaproszenia, które udowodniły swoją efektywność w postaci zwiększania udziału kobiet w badaniu. Wnioski 1. Zgłaszalność kobiet z Podkarpacia na bezpłatne badania cytologiczne jest niezadowalająca. 2. Świadomość onkologiczna kobiet, wyrażona w postaci uczestnictwa w badaniach cytologicznych, ukazuje wyraźny deficyt szczególnie w młodszych grupach wiekowych. 3. Najefektywniejszą metodą motywowania kobiet do udziału w badaniach są imienne zaproszenia otrzymywane przez zainteresowane drogą pocztową. 4. Zwiększenie ilości punktów pobrań cytologii warunkuje lepszą dostępność do badań, co przekłada się na wzrost ilości wykonywanych badań z roku na rok. 5. Istnieje potrzeba intensyfikacji działań pracowników ochrony zdrowia w zakresie podnoszenia świadomości kobiet na temat potrzeby regularności wykonywania badań cytologicznych. Piśmiennictwo / References 1. ***Centrum Onkologii Instytut im. Marii Skłodowskiej Curie. Zakład Epidemiologii i Prewencji Nowotworów. Krajowy Rejestr Nowotworów, Bielska-Lasota M, Inghelmann R, Van de Poll Franse et al. Trends in cervical cancer survival in Europe, : A population-based study. Gynecol Oncol 27; 15: Franco E, Schlecht N, Saslow D. The epidemiology of cervical cancer. Cancer J 23; 9: Spaczyński M, Malkowska Walczak B, Nowak Markwitz E i wsp. Centralny Ośrodek Koordynujący. Podsumowanie Populacyjnego Programu Profilaktyki Raka Szyjki Macicy za okres od [w:] Spaczyński M (red): Profilaktyka pierwotna i wtórna raka szyjki macicy, diagnostyka i leczenie. Polskie Towarzystwo Ginekologiczne, Poznań 28: Franco E, Cuzick J, Hildesheim A et al. Issues in planning cervical cancer screening in the era of HPV vaccination. Vaccine 26; 24(3): Ferlay J, Bray F, Pisani P et al. GLOBOCAN 22. Cancer incidence, mortality and prevalence worldwide. France IARC Press, Lyon Appleby P, Beral V, Berrington de Gonzalez A et al. Cervical cancer and hormonal contraceptives: collaborative reanalysis of individual data for 16,573 women with cervical cancer and 35, 59 women without cervical cancer from 24 epidemiological studies. Lancet 27; 37: Spaczyński M, Kędzia W et al. Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego. Diagnostyka, profilaktyka i wczesne wykrywanie raka szyjki macicy. Ginekologia po Dyplomie 26; Bigaard J, Hairi J, Lynge E. Cervical cancer screening in Denmark. Eur J Cancer ; 36 (17): Ciąpała T, Kuna P, Kwolek J. Nowotwory złośliwe w województwie podkarpackim w latach Podkarpackie Centrum Zdrowia Publicznego w Rzeszowie. Rzeszów 27; 64,136.