NARODOWE UGRUPOWANIA POLITYCZNE W POWIECIE UKOWSKIM W LATACH

Transkrypt

1 Teka Kom. Hist. OL PAN, 2005, 2, 5 27 NARODOWE UGRUPOWANIA POLITYCZNE W POWIECIE UKOWSKIM W LATACH Marcin Bijata Katolicki Uniwersytet Lubelski mbijata@op.pl Streszczenie. Ziemia ³ukowska od pocz¹tku swego istnienia by³a oœrodkiem dzia³alnoœci politycznej. Powiat nie by³ prê nym oœrodkiem prawicy, niemniej jej istnienie jest niezaprzeczalne. Endecja ³ukowska opiera³a siê na czterech ugrupowaniach politycznych. Od 1921 r. narodowcy skupieni byli w ZLN, a póÿniej od 1928 r. w SN. Ponadto w latach trzydziestych istnia³y dwie inne partie narodowe ONR i ZMN. W pracy przedstawiono historiê i dzia³alnoœæ ³ukowskiej endecji. Ponadto ukazano przebieg kampanii wyborczej do sejmu i senatu oraz kampanii prowadzonych podczas wyborów samorz¹dowych. Wszystko to uzupe³niaj¹ szczegó³owe wyniki wyborów. Praca przedstawia tak e sylwetki g³ównych dzia³aczy narodowy powiatu ³ukowskiego, takich jak T. Prószyñski, H. Lipiñski, F. Chojecki, czy W. Kryñski, oraz ich aktywn¹ pracê na rzecz partii. S³owa kluczowe: Lipiñski, Chojecki, Prószyñski, Kryñski, Jakoby, narodowcy, ugrupowania, powiat ³ukowski, wybory Ziemia ukowska od XIII w. by³a oœrodkiem dzia³alnoœci politycznej i takim pozosta³a do dziœ. W okresie miêdzywojennym dzia³alnoœæ polityczna podzieli³a lokalne spo³eczeñstwo na dwie bardzo wyraÿne czêœci. G³ównymi partiami by³y tu: Polskie Stronnictwo Ludowe Wyzwolenie i Zwi¹zek Ludowo- -Narodowy w latach 20. XX w., oraz Bezpartyjny Blok Wspó³pracy z Rz¹dem i Stronnictwo Ludowe w latach 30. Endecja w powiecie ³ukowskim opiera³a siê na czterech ugrupowaniach politycznych. Powiat nie by³ prê nym oœrodkiem prawicy. Endecja ³ukowska od 1921 r. skupiona by³a w szeregach ZLN, a póÿniej w Stronnictwie Narodowym. By³y to dwa g³ówne ugrupowania prawicowe powiatu. Ponadto w latach 30. powsta³y dwie inne partie narodowe Obóz Narodowo-Radykalny i Zwi¹zek M³odych Narodowców, które skupia³y wielu narodowców ze Stronnictwa Narodowego. Historia narodowej demokracji w powiecie ³ukowskim podobnie jak na pozosta³ych ziemiach polskich siêga koñca XIX w. Wówczas to w spo³eczeñstwie ujawni³y siê tendencje, jakie g³osi³ zawi¹zany m.in. przez Romana Dmowskiego ruch narodowy. Wp³ywy narodowe nie by³y jednak tak widoczne jak partii ludowych. Dzia³alnoœæ endecji opiera³a siê g³ównie na jednostkach, które w wiê-

2 6 Marcin Bijata kszym lub mniejszym stopniu zetknê³y siê z ruchem narodowym. Ponadto wp³yw na spo³eczeñstwo mia³y powo³ane przez endecjê organizacje oœwiatowe, jak Towarzystwo Oœwiaty Narodowej czy Polska Macierz Szkolna. Obie doœæ prê nie dzia³a³y na terenie powiatu. Wp³ywy endecji mo emy szacowaæ na podstawie danych odnosz¹cych siê w³aœnie do wspomnianych organizacji. W powiecie ³ukowskim w 1907 r. by³o 17 kó³ TON i 3 ko³a PMS, wszystkie znajdowa³y siê pod wp³ywem endeckich przedstawicieli. Dzia³acze oœwiatowi z PMS organizowali szko³y elementarne, biblioteki i czytelnie na wsi. W powiecie powsta³o 5 szkó³, do których uczêszcza³o 317 uczniów 1. Du e zas³ugi na polu oœwiatowym po³o yli zwi¹zani z endecj¹ Stanis³aw Lewicki i jego syn Adam, którzy w czasie wojny prowadzili tajne nauczanie. Stanis³aw Lewicki zorganizowa³ wraz ze Stanis³awem Sza³awskim póÿniejszym prezesem PMS w ukowie zebranie rodziców zainteresowanych popraw¹ nauki dzieci. Uchwalono wówczas rezolucjê, pod któr¹ podpisa³o siê tysi¹c osób. Petycjê tê wrêczono kuratorowi Szwarcowi, a identyczn¹, lecz z czterdziestoma tysi¹cami podpisów, zawieziono do Petersburga i z³o ono na rêce premiera Siergieja Wittego 2. Tajne nauczanie prowadzone przez endecjê w latach rozwija³o siê stopniowo i systematycznie w zale noœci od dojrza³oœci politycznej mieszkañców poszczególnych miejscowoœci. Program narzucony tym szko³om by³ jednolity i zale a³ od zapatrywañ spo³eczno-politycznych organizatorów. Tym samym nielegalny ruch oœwiatowy sta³ siê jednym z licznych i wa nych frontów walki ideologicznej prowadzonej zarówno przez endecjê, jak i inne ugrupowania. Taki stan rzeczy przetrwa³ do wybuchu wojny 3. Dzia³alnoœæ polityczna narodowej demokracji w ³ukowskim rozpoczê³a siê jeszcze w czasie wojny. W wyborach do pierwszej Rady Powiatowej powsta³ej 9 XII 1915 r. wybrany zosta³ Tadeusz Chwalibóg, który póÿniej zas³yn¹³ jako dzia³acz i pose³ Zwi¹zku Ludowo-Narodowego (ZLN) 4. Praca jego i ca³ej ³ukowskiej endecji ze wzglêdu na trwaj¹ca wojnê ogranicza³a siê jedynie do s³abej agitacji wœród spo³eczeñstwa i kolportowania prasy. Nie zatoczy³a wiêc zbyt szerokiego krêgu. Nieco wiêksza szansa pojawi³a siê z chwil¹ odzyskania niepodleg³oœci. Budowanie nowych struktur politycznych powiatu endecja jednak przespa³a. Szybko zorganizowa³y siê partie ludowe i socjalistyczne, 1 R. Kucha, Z okrêgów tajnego nauczania w guberni lubelskiej i siedleckiej w latach , Rocznik Lubelski, 15/1972, s O tym e zebraniu mówi Stanis³aw Kozicki w Historii Ligi Narodowej, jak równie sam Lewicki w swoich wspomnieniach pt. Pamiêtnik od roku 1897 do roku 1908 jako przyczynek do historii odrodzenia Polski, uków Zob. te J. Konefa³, Dzia³alnoœæ spo³eczno polityczna Aleksandra Zawadzkiego (Ojca Prokopa) w Królestwie Polskim , s R. Kucha, dz. cyt., s W. Szumañski, ukowska Rada Powiatowa i Rady Gminne Powiatu ukowskiego. Sprawozdanie z dzia³alnoœci za czas od listopada 1915 r. do 1 I 1917 r., Warszawa 1917, s. 2.

3 NARODOWE UGRUPOWANIA POLITYCZNE W POWIECIE UKOWSKIM... 7 endecja zaœ nadal trwa³a w marazmie. Jedynie jej nieliczni przedstawiciele od czasu do czasu próbowali przypomnieæ o istnieniu w regionie si³y narodowej. Lepsze czasy dla endecji nadesz³y w 1919 r., kiedy to dosz³o do wyborów do Sejmu Ustawodawczego oraz wyborów do Sejmiku Powiatowego i Rad Miasta. Wyznaczone na 26 stycznia 1919 r. wybory do pierwszego sejmu po odzyskaniu niepodleg³oœci mia³y byæ sprawdzianem politycznym wszystkich partii politycznych. Kampania wyborcza odby³a siê w niezwykle trudnych warunkach, spo³eczeñstwo prze ywa³o ogromny wstrz¹s, wybuch radoœci spowodowany powstaniem w³asnego pañstwa. Prawica krytykowa³a decyzjê o przeprowadzeniu wyborów, twierdz¹c, e spo³eczeñstwo jest do nich nieprzygotowane, a walka wyborcza mo e staæ siê Ÿród³em powa nych niebezpieczeñstw dla pañstwa. Ziemie polskie, na których mia³y odbyæ siê wybory, podzielono na 48 okrêgów wyborczych. Powiat ³ukowski wraz z powiatem garwoliñskim tworzy³ 19 okrêg wyborczy, do którego wesz³y trzy miasta i 21gmin. Uprawnionych do g³osowania by³o obywateli, g³osów wa nych oddano , uniewa niono 98 g³osów. Frekwencja wyborcza wynios³a 80,25%. Spoœród 14 zg³oszonych list trzy mia³y przymiotnik bezpartyjna, a dwie okreœla³y siê jako bezpartyjno-narodowe. Wynik wyborów by³ sporym zaskoczeniem, gdy to w³aœnie listy bezpartyjno-narodowe nr 1 i 5, uznane za endeckie, odnios³y sukces wyborczy zdobywaj¹c g³osów, czyli 47%. Endecy w pokonanym polu pozostawili faworyzowane i lepiej zorganizowane PSL Wyzwolenie, które zdoby³o 39% g³osów 5. Agitacji endeckiej uleg³o g³ównie ziemiañstwo zamieszkuj¹ce pó³nocne rejony powiatu, tj. gminy Celiny, Jakusze, Krasusy i Skrzyszew. Du ¹ popularnoœci¹ cieszy³a siê Narodowa Demokracja w czterech gminach ch³opskich: D¹bie, uków, Prawda i Tuchowicz oraz w miastach Stoczku i ukowie. Nieznaczn¹ przewagê mia³a endecja w gminach Go³¹bki, Miastków i Ulan. G³osy z tych gmin w g³ównej mierze z³o y³y siê na zwyciêstwo listy numer 5. 6 Zwyciêstwo endecji nie by³o tak oczywiste, jak wskazuj¹ na to wyniki wyborów. Zaskakuj¹ce jest, e mimo lokalnego zwyciêstwa w Sejmie nie znalaz³ siê aden cz³onek Narodowej Demokracji z powiatu ³ukowskiego. Niejasnoœci spowodowane by³y niemo noœci¹ oceny profilu politycznego list bezpartyjnonarodowych, a okreœlenie, e zosta³y wystawione przez ND nie by³o w pe³ni s³uszne, wybrani pos³owie z list nr 1 i 5 nale eli bowiem do innych partii. Do 5 L. Krzywicki, Statystyka wyborów do Sejmu Ustawodawczego, Miesiêcznik Statystyczny, t. 2, Warszawa 1920, s K. Jastrzêbska, ycie polityczne ukowa i powiatu ³ukowskiego, [w:] uków i okolice w XIX ixxw., pod red. Romualda Turkowskiego, Warszawa 1989, s. 95.

4 8 Marcin Bijata koñca nie wiadomo tak e, jak dosz³o do wystawienia tych kandydatur. Istnia³ tak e pogl¹d, e lista nr 1 to lista ND, a nr 5 to lista PSL Piast, co te nie by³o s³uszne 7. Mimo tych niejasnoœci nie da siê ukryæ, e cz³onkowie ND, startowali z list bezpartyjno-narodowych i we wspomnianych okrêgach otrzymali najwiêksze poparcie. Niemniej narodowcy z ziemi ³ukowskiej w pierwszym sejmie po odzyskaniu niepodleg³oœci nie mieli swojego przedstawicielstwa. Bezpoœrednio po wyborach w Sejmie Ustawodawczym powsta³o 10 klubów poselskich. Prawica powo³a³a Klub Sejmowy Ludowo-Narodowy, który powsta³ z po³¹czenia kilku partii i posiada³ 34% ogólnego sk³adu izby. Efektem tego po³¹czenia by³o zdobycie przez ³ukowsk¹ prawicê przedstawicielstwa w parlamencie. Do klubu tego wszed³ pose³ W³adys³aw Opala z Polskiego Zjednoczenia Ludowego, który wybrany zosta³ z okrêgu ³ukowskiego. Ponadto by³ on cz³onkiem Komisji Robót Publicznych 8. Sukces wyborczy w walce parlamentarnej prze³o y³ siê na wyniki wyborów do Sejmiku Powiatowego i rad miast. Wiemy, e do pierwszego Sejmiku Powiatowego wesz³o 16 endeckich przedstawicieli, a najbardziej aktywni byli: Kazimierz Chrêpiñski z Ról, Konstanty Wysokiñski z Grochówki, Józef Kurowski z Kurowa, Franciszek Jasiñski z êcznowoli, Antoni Grzelak z Natalina i Andrzej Cybula z Ernestynowa 9. W radach miast ogó³em znalaz³o siê oœmiu endeków, szeœciu zasiad³o w radzie ³ukowskiej wybranej 31 sierpnia 1919 r., a byli to Edward Moœcicki, Marcin Mikonowicz, Konstanty Wiórkowski, W³adys³aw Peryt, Seweryn Wasak i Edmund Szerard, dwóch zaœ w radzie Stoczka Adam i W³adys³aw Lewandowscy. Natomiast na temat rady w Kocku dysponujemy danymi z 25 VII 1925 r., ale nie by³o wœród jej cz³onków przedstawicieli endecji 10. Jedn¹ z partii wy³onionych z Klubu Sejmowego Ludowo-Narodowego by³ Zwi¹zek Ludowo-Narodowy zatwierdzony ostatecznie na zjeÿdzie w dniu 27 paÿdziernika 1919 r Taki pogl¹d sugeruje J. Jachymek, Oblicze spo³eczno-polityczne wsi lubelskiej , Lublin 1975, s W³adys³aw Opala nauczyciel, kierownik czteroklasowej szko³y w elechowie powiat garwoliñski. Absolwent Politechniki Lwowskiej, cz³onek Rady Okrêgowej, sekretarz Polskiej Macierzy Szkolnej, prezes Zrzeszenia Nauczycieli Szkó³ Powszechnych. Od sierpnia 1919 r. cz³onek Narodowego Zjednoczenia Ludowego. Zob. T. Rzepecki, Sejm Rzeczypospolitej Polskiej w 1919 r., Poznañ 1920, s Sejmik wybrano w styczniu, sk³ada³ siê z 48 cz³onków. Pierwsze posiedzenie odby³o siê 22 II 1919 r. Wojewódzkie Archiwum Pañstwowe w Lublinie (WAPL), Starostwo Powiatowe ukowskie (SP ), sygn. 918, Wybory organów powiatowego samorz¹du w 1919 r., k Ogó³em Rada Miasta ukowa liczy³a 24 cz³onków, a Kocka i Stoczka po 12. WAPL SP, sygn. 1204, Ugrupowania polityczne i ich wp³ywy w powiecie ³ukowskim , k R. Wapiñski, Narodowa Demokracja , Wroc³aw 1980, s. 205; E. Maj, Zwi¹zek Ludowo- Narodowy Studium z dziejów myœli politycznej, Lublin 2000, s

5 NARODOWE UGRUPOWANIA POLITYCZNE W POWIECIE UKOWSKIM... 9 W powiecie ³ukowskim ZLN zorganizowano doœæ póÿno, pierwsze ko³o powsta³o w styczniu 1921 r. Jego za³o ycielami i jednoczeœnie cz³onkami utworzonego Zarz¹du Powiatowego byli prezes Antoni Golba z Zalesia, sekretarz Stefan K³oczewski pracownik magistratu w ukowie, oraz Kazimierz B³ociszewski w³aœciciel maj¹tku Strzy ew, Boles³aw Chawalibóg w³aœciciel maj¹tku Mys³ów, Edmund Uszyñski rejent z ukowa, Kazimierz Chrêpiñski z Ról, W³adys³aw Kie³czykowski z Lipniaka, Antoni Próchniewicz z Jezior i W³adys³aw Orze³owski z koloni Otylin. Zwi¹zek rozpocz¹³ intensywn¹ dzia³alnoœæ, zw³aszcza werbunkow¹. Jego zwolennicy rekrutowali siê z inteligencji miejskiej, zamo niejszych ch³opów i ziemiañstwa osiad³ego w pó³nocno-wschodniej czêœci powiatu 12. Nowo powsta³a partia prawicy szybko zyskiwa³a poparcie spo³eczeñstwa, a jej narodowe has³a spotka³y siê z pozytywnym odzewem. ZLN ju po pó³rocznej dzia³alnoœci liczy³ w samym tylko ukowie 50 cz³onków. Nie by³o wówczas lepszej formy oddzia³ywania na ludnoœæ ni wiece, tak¹ te formê obrali narodowcy. Na wiecach oprócz werbunku nowych cz³onków krytykowano rz¹d, sejm, zajmowano siê polityk¹ krajow¹ i zagraniczn¹, domagano siê zmian, które mia³yby broniæ polskoœci przed nap³ywem obcych elementów. Pierwszy wiec, o których dziœ wiemy, cz³onkowie tutejszej endecji zwo³ali 28 sierpnia 1921 r. w Miastkowie. Wiec przygotowa³ nieznany z imienia delegat ZLN Przyjemski. Ograniczono siê na nim do krytyki dzia³añ rz¹du Wincentego Witosa. Podobny charakter mia³ wiec w ukowie zorganizowany trzy miesi¹ce póÿniej. Przyby³o wówczas oko³o tysi¹ca osób 13. W 1922 r. ZLN rozpocz¹³ ostr¹ kampaniê wyborcz¹ w zwi¹zku z wyborami do Sejmu i Senatu, a wszystkie dzia³ania podporz¹dkowane by³y jednemu celowi zwyciêstwu w wyborach. Narodowcy byli zdecydowanie lepiej przygotowani do wyborów ni w 1919 r. Istnia³a ju komórka organizacyjna ZLN, a ponadto ju w kwietniu 1922 r. rozpoczêto kampaniê wyborcz¹. W dniu 17 kwietnia 1922 r. odby³o siê w Wojcieszkowie zebranie polityczne zwo³ane przez Mieczys³awa Liwskiego, instruktora ZLN, w celach agitacyjnych w zwi¹zku z zaplanowanymi wyborami parlamentarnymi. Efekt tej pierwszej akcji przedwyborczej by³ znikomy, gdy przyby³o zaledwie trzydziestu cz³onków ZLN. By³ to jednak pierwszy sygna³ zapowiadaj¹cy ostr¹ walkê polityczn¹ endecji o wyborców i wp³ywy wœród miejscowej ludnoœci 14. O wiele bardziej owocne by³o zebranie, które odby³o siê w Trzebieszowie 30 sierpnia 1922 r. Przemawiali na nim cz³onkowie ZLN Zbigniew Stypu³kowski i Józef Konarowski z Lublina. Na zebraniu uchwalono rezolucjê, która choæ 12 WAPL SP, sygn. 88, Roczne sprawozdanie sytuacyjne starosty ³ukowskiego za rok 1921, k WAPL SP, sygn. 88, Miesiêczne sprawozdanie sytuacyjne (Mss) 9/1921, k. 63 i 11/1921, k WAPL SP, sygn. 89, Mss 4/1922, k. 9.

6 10 Marcin Bijata g³oœno przyjêta niczego nowego do programu ZLN nie wnosi³a. Sk³ada³a siê z czterech postulatów, w których domagano siê m.in. zamkniêcia granicy i niewpuszczania zbolszewizowanych ydów do kraju, usuniêcia ydów z urzêdów administracyjnych, politycznych i wojskowych, wprowadzenia oœwiaty, oddania pod s¹d przedstawicieli rz¹du, którzy pope³nili nadu ycia s³u bowe. Na zebraniu obecnych by³o oko³o 800 s³uchaczy. Starano siê tak e zdyskredytowaæ w oczach wyborców najwiêkszego przeciwnika endecji ksiêdza Eugeniusza Okonia i jego Ch³opskie Stronnictwo Radykalne, rozdaj¹c odezwy z nag³ówkiem precz z faryzeuszem Okoniem 15. W akcjê wyborcz¹ na rzecz endecji anga owa³o siê tak e duchowieñstwo. 8 wrzeœnia 1922 r. w Ulanie Koœcielnym odby³ siê wiec przedwyborczy zwo³any przez miejscowego ksiêdza Komorowskiego nale ¹cego do ZLN. Ks. Komorowski upomnia³ s³uchaczy, aby do obecnego Sejmu wybierali odpowiedniejszych ludzi ni poprzednio. Koñcz¹c swoje przemówienie, namawia³ s³uchaczy, których przyby³o blisko piêæ tysiêcy, do przy³¹czenia siê do endecji 16. Im bli ej wyborów, tym walka wyborcza nabiera³a tempa, organizowano wiece, zebrania, wzajemnie oskar ano siê o sytuacje panuj¹c¹ w kraju. Narodowcy nie byli tu wyj¹tkiem, a prowadzona kampania nie by³a mniej agresywna ni innych partii. Endecja do wyborów przystêpowa³a w bloku Chrzeœcijañskiego Zwi¹zku Jednoœci Narodowej i pod takim szyldem narodowcy zwo³ali ostatnie dwa wiece przedwyborcze. Odby³y siê one w Ulanie Koœcielnym (29 paÿdziernika) i w ukowie (31 paÿdziernika). Pierwszy skierowany by³ przeciwko ydom a drugi krytykowa³ socjalistów. ¹cznie na obu wiecach by³o blisko dwa tysi¹ce uczestników 17. Nadszed³ w koñcu oczekiwany dzieñ wyborów. Wyznaczono je na 5 listopada 1922 r. Tym razem powiat ³ukowski wraz z powiatem garwoliñskim i pu³awskim tworzy³y 24 okrêg wyborczy. Narodowcy startowali z listy numer 8. Lista kandydatów na pos³ów ustalona zosta³a podczas kampanii tak, e nazwiska by³y znane ju wczeœniej. Z terenu powiatu ³ukowskiego do Sejmu kandydowali, Tadeusz Prószyñski, Wac³aw Kryñski, Tadeusz Chwalibóg, Andrzej Cybula i Micha³ Kie³czykowski 18. Uprawnionych do g³osowania by³o obywateli, wa nych g³osów oddano Frekwencja wyborcza wynios³a 82,51%. Wybory zakoñczy³y siê sukcesem endecji, która zdoby³a g³osów (32,2%) wyprzedzaj¹c PSL Wyzwolenie 9640 g³osów (22,5%) i ChRS WAPL SP, sygn. 89, Mss 8/1922, k WAPL SP, sygn. 89, Mss 9/1922, k WAPL SP, sygn. 89, Mss 10/1922, k. 39, Lista kandydatów endeckich z okrêgu 24 zawiera³a 11 nazwisk, oprócz kandydatów ³ukowskich do parlamentu kandydowali; z powiatu pu³awskiego: Jan aszcz, Konrad Kotkowski, Stanis³aw Koziorowski, a z powiat garwoliñskiego: Józef Pa³ysa, Eligiusz Kasprowicz, Ignacy Banasik, Zob. Dziennik Urzêdowy Województwa Lubelskiego, R. 3/1922, Nr 13 14, s

7 NARODOWE UGRUPOWANIA POLITYCZNE W POWIECIE UKOWSKIM g³osów (21%) 19. Na ósemkê g³osowali g³ównie, inteligencja oraz w³aœciciele ziemscy zamieszkuj¹cy doœæ licznie powiat ³ukowski. Najwiêksze poparcie ZLN uzyska³ w gminach Jakusze, Celiny Skrzyszew i Trzebieszów. Na prawicê g³osowa³o tak e najwiêcej mieszkañców Stoczka i ukowa. W gminach Go³¹bki, uków oraz w mieœcie Kocku nast¹pi³ wyraÿny spadek zwolenników ZLN w porównywaniu z 1919 r. Sukces wyborczy prawicy by³ bezsporny. Z szeregów endecji z powiatu ³ukowskiego do parlamentu wybrano Tadeusza Prószyñskiego 20 i Wac³awa Kryñskiego 21. Pos³owie ci nie dotrwali jednak do koñca kadencji sejmu, gdy obaj zmarli: Kryñski w 1924, a Prószyñski w 1925 r. Powiat ³ukowski nie pozosta³ jednak bez przedstawicielstwa w sejmie, na miejsce zmar³ych pos³ów powo³ano Tadeusza Chwaliboga 22 i Konrada Kotkowskiego 23. Jednoczeœnie z kampani¹ do sejmu prowadzono kampaniê do senatu. Podobnie by³o podczas wszystkich wyborów parlamentarnych w okresie miêdzywojennym, wyj¹tkiem by³y tylko wybory w 1930 r. Wyniki wyborów do senatu nie by³y zaskoczeniem i zakoñczy³y siê zdecydowanym zwyciêstwem ND. Lista endecka numer 8 zdoby³a g³osy o po³owê wiêcej od PSL Wyzwolenie. Narodowcy podobnie jak do sejmu tak i do senatu byli pierwsz¹ si³¹ polityczn¹ powiatu T. Rzepecki, W. Rzepecki, Sejm i Senat , Poznañ 1923, s Tadeusz Prószyñski ur. 17 VIII 1873 r. Uczy³ siê w szkole Górskiego w Warszawie i w szkole realnej w owiczu. W 1895 r. za dzia³alnoœæ oœwiatow¹ prowadzon¹ w okolicy Pu³aw zosta³ aresztowany i osadzony w X pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Po 17 miesi¹cach skazany na wygnanie do Archangielska. W 1990 r. powróci³ do Warszawy i rozpocz¹³ pracê w Gazecie Œwi¹tecznej, by³ wiceprezesem Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy. W Sejmie by³ przewodnicz¹cym Komisji do walki z dro yzn¹. Zmar³ 12 I 1925 r. Tam e, s Wac³aw Kryñski ur. 4 XII 1879 r. By³ cz³onkiem tajnej akademickiej organizacji narodowej na Politechnice Warszawskiej, od 1904 r. cz³onek ND. Za wydanie w P³ocku w G³osie Polskim kwestionariusza w sprawie nadu yæ administracji wydalony zosta³ z kraju. Z wygnania powróci³ wskutek amnestii w 1913 r. By³ redaktorem G³osu Lubelskiego. W Sejmie zasiada³ w Komisji Morskiej. By³ cz³onkiem Zarz¹du G³ównego ZLN i Rady Naczelnej tego stronnictwa. Zmar³ 11 I 1924 r. Zob. J. Zieliñski, Kryñski Wac³aw, w: Polski s³ownik biograficzny pod red. E. Rostworowskiego, t. 17, Wroc³aw 1972, s Tadeusz Chwalibóg ur r. Ukoñczy³ Instytut Rolniczy w Pu³awach. W 1905 r. wst¹pi³ do ND i nale a³ do organizacji tego stronnictwa na okrêg piotrkowski. W latach by³ cz³onkiem Rady Powiatowej w ukowie, od 1916 r. cz³onkiem Sejmiku Powiatowego. Œlubowanie poselskie z³o y³ 20 I 1925 r. Pracowa³ w Komisji Rolnej. Zob. H. Moœcicki, W. Dzwonkowski, Parlament Rzeczypospolitej, Warszawa 1928, s Konrad Kotkowski ur. w 1880 r. W wieku 20 lat wst¹pi³ do ND. Wraz ze Stanis³awem Kozickim przemyca³ bibu³ê. 5 IV 1903 r. aresztowany przez andarmów rosyjskich na Dworcu Kowelskim (dziœ Gdañskim), gdy wióz³ ze sob¹ Polaka. Dwa lata przesiedzia³ na Pawiaku, a nastêpnie w 1905 r. skazany na osiedlenie siê w g³êbi Rosji. Zbieg³ po szeœciu tygodniach i uda³ siê do Warszawy, a póÿniej Krakowa, sk¹d na kilka miesiêcy wyjecha³ do Badenii. W 1921 r. powróci³ i obj¹³ posadê w Instytucie Gospodarstwa Wiejskiego w Pu³awach. W Sejmie bra³ udzia³ w pracach Komisji Ochrony Pracy i Komisji Rolnej. Tam e, s Dziennik Urzêdowy Województwa Lubelskiego, R. 3/1922, Nr 16, s. 290.

8 12 Marcin Bijata Nowa rzeczywistoœæ polityczna zmieni³a oblicze ³ukowskiej endecji, widoczne to by³o w oddzia³ywaniu na spo³eczeñstwo. Od 1923 r. wiece ZLN zmieni³y charakter, po raz pierwszy uczestniczyli w nich pos³owie z Ziemi ukowskiej. Ponadto narodowcy dziêki prasie, zw³aszcza tej przywo onej z Warszawy ( Gazeta Warszawska ), i rozprowadzanej wœród miejscowej ludnoœci zyskiwali wielu zwolenników. Lata to czas bezsprzecznej dominacji politycznej endecji w powiecie ³ukowskim. Dobra praca organizacyjna i odpowiednia agitacja wp³ywa³y na szybkie powstawanie nowych kó³ ZLN oraz na rosn¹c¹ liczbê endeckich cz³onków. Szerok¹ dzia³alnoœæ na rzecz ZLN w powiecie ³ukowskim prowadzi³ Hieronim Lipiñski, który od 1921 r. by³ w jego szeregach. Zas³yn¹³ on jako dobry organizator zgromadzeñ narodowych. Bardziej aktywn¹ pracê na rzecz ZLN rozpocz¹³ w 1923 r., kiedy to zorganizowa³ dwa wiece narodowców, na które ogó³em przyby³o cztery tysi¹ce osób. 22 czerwca zorganizowa³ wiec w Trzebieszowie, a dzieñ póÿniej w Wojcieszkowie. Na obu obwinia³ rz¹d za upadek polskiej gospodarki. Obwinia³ tak e ydów i partie lewicowe, które wed³ug niego nie dbaj¹ o narodowy charakter pañstwa 25. Od 1924 r. Lipiñski niezmordowany agitator i organizator endecki bra³ udzia³ w niemal e ka dym zgromadzeniu w powiecie. W 1925 r. bra³ udzia³ we wszystkich szeœciu wiecach przygotowanych przez ZLN 26. Równie Lipiñski jako pierwszy zauwa y³, e narodowcy z Ziemi ukowskiej trac¹ swoje wp³ywy. Apelowa³ o budowanie przysz³ych struktur partyjnych. Jego apele lekcewa one by³y jednak przez kierownictwo miejscowego ZLN. Nic w tym dziwnego, skoro 1925 r. by³ rokiem najwiêkszego wp³ywu narodowców w powiecie. W Zwi¹zku zarejestrowano wówczas wielu nowych cz³onków, powiêkszaj¹c tym samym szeregi endecji, np. w samym okrêgowym sekretariacie ZLN w ukowie zrzeszonych by³o blisko dwa tysi¹ce osób. Powsta³y tak e nowe prê nie dzia³aj¹ce ko³a w Trzebieszowie, Ulanie i Celinach 27. Obawy Lipiñskiego szybko jednak sprawdzi³y siê, ju w nastêpnym roku widoczny by³ spadek notowañ endecji. Kierownictwo miejscowego ZLN w tym w³aœnie celu zwo³a³o 10 marca 1926 r. zjazd do ukowa. By³ on prób¹ ratowania spadaj¹cego poparcia dla ZLN. Wp³ywy endecji w porównaniu z 1922 r. spad³y o 5% i wynosi³y obecnie 25%, a tendencja spadkowa nadal utrzymywa³a siê. By³y jednak e nadal gminy, gdzie narodowcy cieszyli siê 100% poparciem i to w³aœnie myli³o kierownictwo ZLN. Do takich gmin nale a³y: Jakuszyce, Krasusy i Skrzyszew. Ponadto znacz¹ce poparcie endecja mia³a w ukowie 70%, Stoczku 25 WAPL SP, sygn. 90, Mss 6/1923, k Odby³y siê one w: Woli Gu³owskiej 5 VII, Ulanie 12 VII, Zarzecu ukowskim 12 VII, Woli Gu³owskiej 8 IX, Zofiborze 4 X i ukowie 17 XII. WAPL SP, sygn. 92, Mss za rok WAPL SP, sygn. 256, Wykaz stowarzyszeñ i zwi¹zków w powiecie ³ukowskim, k. 51.

9 NARODOWE UGRUPOWANIA POLITYCZNE W POWIECIE UKOWSKIM % oraz w gminach Prawda 75% i Tuchowiczu 70%. Znikome poparcie ZLN mia³ w Jarczewie 10%, Gu³owie 6% i Serokomli 3% 28. Sytuacjê jeszcze bardziej skomplikowa³y wydarzenia majowe. Przewrót majowy, przyjêty przez spo³eczeñstwo ³ukowskie z optymizmem, zaniepokoi³ sfery endeckie. Urzêdnicy pañstwowi wywodz¹cy siê z tego ugrupowania przewrót przyjêli z pewnymi obawami. Wkrótce okaza³o siê, e obawy by³y s³uszne. Wielu endeków zmieni³o nawet swoje polityczne przekonania, np. burmistrz ukowa Antoni Stilkr sta³ siê sympatykiem Zwi¹zku Naprawy Rzeczypospolitej, a potem Bezpartyjnego Bloku Wspó³pracy z Rz¹dem (BBWR) 29. Nieprzychylny nastrój spo³eczeñstwa wobec endecji próbowali zmieniæ zarówno pos³owie Tadeusz Chwalibóg i Konrad Kotkowski, jak i aktywni dzia³acze ³ukowskiego ZLN. Aleksander Zawadzki, Hieronim Lipiñski, Józef Desko, Konstanty Wórkowski i inni mniej aktywni cz³onkowie robili co mogli, agituj¹c na rzecz endecji, która traci³a na znaczeniu. Ludnoœæ powiatu coraz bardziej odchodzi³a od kursu prawego, a narodowcy przez swoj¹ naiwnoœæ ju w nied³ugim czasie boleœnie mieli siê o tym przekonaæ. Mimo coraz wiêkszej niechêci spo³eczeñstwa powiatu ³ukowskiego wobec narodowców, mieli oni nadal przewagê we w³adzach powiatowych, miejskich i gminnych. W styczniu 1927 r. ZLN mia³ 18 przedstawicieli w sejmiku powiatowym oraz wiêkszoœæ w radach miasta ukowa i Stoczka. Cz³onkowie sejmiku powiatowego w piêciu gminach powiatu (Celiny, Jakusze, Krasusy, Skrzyszew, Tuchowicz) wywodzili siê tylko z narodowej demokracji 30. Rok 1927 up³yn¹³ w powiecie pod znakiem wyborów samorz¹dowych, które zaplanowano na po³owê roku. Mia³y one zorientowaæ w³adze w uk³adzie si³ politycznych przed planowanymi wyborami do parlamentu. Przeprowadzono je w oœmiu najbardziej proendeckich gminach. Wynik nie by³ zaskoczeniem. Na 96 mandatów endecja zdoby³a 41, PSL Wyzwolenie 21, a PSL Piast Zwyciêstwo endecji by³o jednak w¹tpliwe, gdy wybory przeprowadzono tylko w gminach przyjaznych narodowcom. By³o to celowe posuniêcie sanacji, 28 Zestawienie takie sporz¹dzono na polecenie starosty ³ukowskiego Micha³a S³onimskiego w pierwszej po³owie 1926 r. WAPL SP, sygn. 1204, Ugrupowania polityczne i ich wp³ywy w powiecie w r., k K. Jastrzêbska, dz. cyt., s Cz³onkowie Sejmiku Powiatowego wywodz¹cy siê z endecji to: Konstanty Wiórkowski z miasta ukowa, Karol Dêbski, Stanis³aw Celiñski, Kazimierz Chrêpiñski z gminy Celiny, Konstanty Wysokiñski, Józef Kurowski z gm. Krasusy, Stanis³aw Lewicki z gm. uków, Antoni Grzelak z gm. ysobyki, Apoloniusz Su³kowski z gm. Serokomla, Julian Kurowski, Aleksander Karwowski z gm. Skrzyszew, Wawrzyniec Kurowski z gm. Trzebieszów, Jan Kopeæ, W³adys³aw Kie³czykowski z gm. Tuchowicz, Hipolit Pióro z gm. Ulan, Gustaw Szab³owski z gm. Gu³ów. WAPL SP, sygn. 1204, Wykaz imienny cz³onków Sejmiku Powiatowego w powiecie ³ukowskim wed³ug stanu z 1 I 1927 r., k WAPL Urzêdu Wojewódzkiego Lubelskiego (UWL), sygn. 87, Sk³ad polityczny rad gminnych wybranych w 1927 r. w województwie lubelskim, k. 4.

10 14 Marcin Bijata która w ten sposób ograniczyæ chcia³a wp³ywy narodowe w innych gminach powiatu. Wkrótce po wyborach samorz¹dowych przeprowadzono wybory do rad miejskich Stoczka i ukowa. W Stoczku sytuacja wygl¹da³a identycznie jak w 1919 r., gdy do rady dosta³o siê dwóch endeków. W ukowie wybory odby³y siê 3 lipca 1927 r. Z³o ono dwie listy polskie i a jedenaœcie ydowskich. Na liœcie Komitetu Gospodarki Miejskiej wyst¹pili kandydaci ZLN, Zwi¹zku Naprawy Rzeczypospolitej, Chrzeœcijañskiej Demokracji i bezpartyjni inteligenci. Lista ta zdoby³a 1433 g³osy, co da³o 6 mandatów, z czego 4 przypad³y ZLN. W wyborach zwyciê y³a Polska Partia Socjalistyczna (PPS), która na 5927 g³osów wa nych zdoby³a 1575, co da³o 6 mandatów. Frekwencja wynios³a 86%. Burmistrzem ponownie wybrano Antoniego Stilkra, który nie kandydowa³ ju jako przedstawiciel endecji 32. Kolejne wybory do Sejmu ukaza³y zmianê zapatrywañ politycznych spo³eczeñstwa ³ukowskiego, widoczne by³o zniechêcenie do ugrupowañ prawicowych, ponadto wybory odby³y siê po zamachu majowym Pi³sudskiego, co niew¹tpliwie wp³ynê³o na wynik wyborczy. Narodowcy w okresie najwiêkszego rozkwitu zapomnieli o budowaniu swoich struktur na przysz³oœæ, przestali oddzia³ywaæ na spo³eczeñstwo chocia by poprzez wiece. W momencie, gdy rozpoczê³a siê kampania, by³o ju za póÿno. Ponadto brak porozumienia, spory o miejsca na liœcie wyborczej oraz nieudolnie prowadzona kampania nie wró y³y narodowcom dobrego wyniku wyborczego. Rzeczywistoœæ to potwierdzi³a. W wyborach z 4 marca 1928 r. endecja ³ukowska skupiona w Bloku Katolicko-Narodowym ponios³a klêskê. W powiecie na obywateli uprawnionych do g³osowania, g³osowa³o osób, a na endeck¹ listê nr 24 oddano zaledwie 6763 g³osy, co da³o 13,7%, przy frekwencji 83,61%. Narodowcy w powiecie zajêli dopiero pi¹te miejsce, przegrywaj¹c nie tylko z faworyzowanym PSL Wyzwoleniem i BBWR-em, ale i z PPS i Stronnictwem Ch³opskim, szczególnie przegrana z PPS by³a dotkliwa i doœæ zaskakuj¹ca 33. Wyniki wyborów senackich niemal e pokry³y siê z wyborami sejmowymi. Zgodnie z przewidywaniami w czasie kampanii, jak i z tym, co dzia³o siê podczas wyborów do Sejmu klêskê ponios³a endecja. Lista numer 24, z której startowali narodowcy, zdoby³a 3327 g³osów, co by³o czwartym wynikiem w powiecie 34. S³aby wynik wyborów zarówno do sejmu, jak i senatu nie pozwoli³ oczywiœcie ND na wprowadzenie do parlamentu swojego kandydata. Po wyborach w spo³eczeñstwie powiatu ³ukowskiego zapanowa³a daleko id¹ca apatia, wyra aj¹ca siê ca³kowitym zastojem ycia politycznego, szczegól- 32 J. S. Majewski, uków miasto powiatowe w województwie lubelskim, uków 1930, s T. Rzepecki, K. Rzepecki, Sejm i Senat Rzeczypospolitej Polskiej , Poznañ 1928, s WAPL SP, sygn. 107, Tygodniowe Sprawozdanie Sytuacyjne Wojewody Lubelskiego z 17 III 1928 r. Wyniki wyborów do Senatu na terenie powiatu ³ukowskiego, k. 293.

11 NARODOWE UGRUPOWANIA POLITYCZNE W POWIECIE UKOWSKIM nie widoczna wœród cz³onków ZLN, którzy zaprzestali dzia³alnoœci. Struktura ZLN praktycznie uleg³a rozk³adowi, wycofali siê nawet najbardziej znani cz³onkowie, jak chocia by Hieronim Lipiñski. Pog³êbiaj¹cy siê kryzys endecji zaniepokoi³ kierownictwo. Szukano przyczyn takiego stanu, czêsto nawet wzajemnie siê obwiniaj¹c. Próbowano tak e znaleÿæ jakieœ wyjœcie z kryzysu. Ostatecznie dopiero na jesieni 1928 r. dosz³o do konsolidacji partii. Upadek ZLN w powiecie ³ukowskim by³ wynikiem braku rozbudowanej sieci kó³. Narodowcy zwyciê aj¹c w wyborach 1922 r., zupe³nie zaprzestali dzia³añ na polu organizacyjnym. Skupili siê g³ównie na w³adzy, zapominaj¹c o przysz³oœci, która po szeœciu latach rz¹dów prawicy zmieni³a siê diametralnie na niekorzyœæ endecji. 10 czerwca 1928 r. Rada Naczelna ZLN wysunê³a postulat konsolidacji obozu narodowego. W nastêpnych miesi¹cach w ca³ym kraju odbywa³y siê zebrania organizacyjne, na których przekszta³cano ZLN w komórki Stronnictwa Narodowego (SN). Proces organizacyjnego formowania siê SN zamkn¹³ w dniu 7 paÿdziernika 1928 r. zjazd Rady Naczelnej, na którym dokonano wyboru kierownictwa i uchwalono program. Przekszta³cenie to mia³o wy³¹cznie taktyczne znaczenie. Chodzi³o o rozszerzenie wp³ywów stronnictwa, skupiaj¹c pod jego sztandarami jak najwiêksz¹ liczbê grup politycznych i spo³ecznych. Zmiana nazwy partii mia³a u³atwiæ tê konsolidacjê. Nowa partia by³a wiêc ideowym przed³u eniem zasad ZLN. Program SN nie wnosi³ niczego nowego, opiera³ siê na tych samych za³o eniach 35. W powiecie ³ukowskim zmiana nazwy partii przesz³a niemal e bez echa. Now¹ nazwê zatwierdzono 22 wrzeœnia 1928 r. na zjeÿdzie organizacyjnym okrêgu podlaskiego w Siedlcach. W³adzê naczeln¹ reprezentowa³ tu pose³ Karol Wierczak. Na zjeÿdzie by³y delegacje oœmiu powiatów: bialskiego, garwoliñskiego, konstantynowskiego, ³ukowskiego, radzyñskiego, siedleckiego, soko³owskiego i wêgrowskiego 36. W powiecie nie istnia³ Obóz Wielkiej Polski (OWP), a do SN weszli ci sami ludzie, którzy do tej pory aktywnie dzia³ali w strukturach ZLN. W ³ukowskim zmiana nazwy nie wysz³a endecji na dobre. Wprawdzie chwilowo na skutek kryzysu gospodarczego endecja odzyska³a wp³ywy wœród spo³eczeñstwa, ale ju od koñca 1930 r. notowania narodowców zaczê³y spadaæ. Nowe wybory do sejmu zmobilizowa³y prawicê, a jej cz³onkowie rozpoczêli ponownie aktywn¹ pracê. Kampania wyborcza odby³a siê w warunkach uniemo liwiaj¹cych swobodn¹ grê polityczn¹. Terror polityczny, aresztowania legalnej antysanacyjnej opozycji, Centrolewu, uniewa nienie list kandydatów na pos³ów oraz przek³adania g³osów z urn zniekszta³ci³y wyniki wyborów. Ponadto administracja pañstwowa w³¹czy³a siê do kampanii w jeszcze wiêkszym stopniu 35 Zob. Program Stronnictwa Narodowego uchwalony przez Radê Naczeln¹ w dniu 7 X 1928 r., Warszawa 1928, s. 5; R. Wapiñski, dz. cyt., s Z. upina, Zasiêg organizacyjnych i politycznych wp³ywów endecji w województwie lubelskim w latach , Rocznik Lubelski t. 11(1968), s. 86.

12 16 Marcin Bijata ni w 1928 r. Minister S³awoj-Sk³adkowski poleci³ wrêcz starostom, by doprowadzili do triumfu idei marsza³ka Pi³sudskiego. Próbowano rozbijaæ partie opozycyjne. Endecja z ziemi ³ukowskiej w czasie kampanii wyborczej pope³ni³a ten sam b³¹d, co w 1928 r. nieudolnie, oddzia³uj¹c na spo³eczeñstwo i tocz¹c walkê o miejsca na liœcie wyborczej. Ponadto ca³¹ kampaniê rozpoczêto zbyt póÿno, bo dopiero na miesi¹c przed wyborami. Mimo to SN oraz Centrolew by³y najgroÿniejszymi rywalami rz¹dowego BBWR. Narodowcy swoj¹ listê kandydatów og³osili 1 paÿdziernika 1930 r., a na pierwszym miejscu znajdowa³o siê nazwisko Edwarda Rettingera z Lublina, kolejne miejsce zaj¹³ Hieronim Lipiñski. Taki uk³ad wywo³a³ oczywiœcie niezadowolenie ³ukowskich endeków. Bomba wybuch³a, gdy Okrêgowa Komisja Wyborcza pod przewodnictwem Micha³a Lewoncewicza uniewa ni³a endeck¹ listê numer 4 za rzekome wy³udzenie podpisów pod list¹ od nieœwiadomych wyborców. Wywo³a³o to burzê i ostry sprzeciw narodowców, ale decyzji komisji nie mogli zmieniæ, wobec tego zapowiedzieli oddanie g³osów na Chrzeœcijañska Demokracjê, jednoczeœnie rozpoczynaj¹c od tej chwili agitacjê na rzecz dziewiêtnastki 37. W kampanii na rzecz SN, a póÿniej ChD uaktywni³o siê duchowieñstwo powiatu ³ukowskiego. 2 listopada 1930 r. ks. Andrzej Mazurkiewicz proboszcz parafii pobernardyñskiej w ukowie rozdawa³ podczas nabo eñstwa karty z numerem 19 i nawo³ywa³ do g³osowania wobec uniewa nienia listy numer 4 na listê nr 19. Posun¹³ siê nawet do groÿby, zapowiadaj¹c, e jeœli ktoœ zag³osuje inaczej, to podczas spowiedzi nie otrzyma rozgrzeszenia. Na ile groÿby te osi¹gnê³y zamierzony skutek trudno orzec. Sam ks. Mazurkiewicz nie cieszy³ siê w parafii dobr¹ opini¹, a ludnoœæ narzeka³a na jego niemoralne prowadzenie siê 38. Na rzecz 19 agitowali tak e ks. proboszcz Ludwik Romanowski i wikary Czes³aw Wrzosek z parafii w Stoczku, którzy akcjê tak¹ prowadzili wœród tercjarzy i tercjarek. Nawo³ywali do g³osowania do sejmu na listê ChD, a do senatu na SN, rozdawali te numerki z cyfr¹ 19. Na terenie Trzebieszowa podobn¹ akcjê prowadzi³ ks. W¹da³owski, a w Kocku ks. Adam Danilczyk, do którego przyje d ali p³atni agitatorzy z Suchowoli z powiatu radzyñskiego. Ks. Danilczyk rozdawa³ numerki nawet podczas wizyt u chorych 39. Dzieñ wyborów przebieg³ w powiecie ³ukowskim spokojnie i w jak najlepszym porz¹dku. Mimo uniewa nienia listy narodowców i ludowców sukces wyborczy BBWR nie by³ taki, jakiego nale a³oby siê spodziewaæ. Narodowcy po uniewa nieniu listy numer 4, tak jak zapowiedzieli, oddali swoje g³osy na Katolicki Blok Ludowy, w którym skupiona by³a ChD. Na listê numer 19 oddano g³osy, co da³o 41,2%. Dziêki endecji do parlamentu dosta³ siê przedsta- 37 Gazeta Powiatu ukowskiego, nr 10(28) z 1 XI 1930 r., s WAPL SP, sygn. 204, Udzia³ w kampanii przedwyborczej duchowieñstwa, k Tam e, k. 17, 29, 34.

13 NARODOWE UGRUPOWANIA POLITYCZNE W POWIECIE UKOWSKIM wiciel chadecji z okrêgu ³ukowskiego Bogdan Bogdanowicz ze Szczyg³ów Dolnych 40. Wyniki wyborów potwierdzi³y, e BBWR mimo nak³adów na kampaniê nie zdoby³ przygniataj¹cej przewagi, zreszt¹ administracja przyzna³a sama, e blok jest w powiecie dopiero trzeci¹ si³¹ polityczn¹ po SL i SN. Uniewa nienie listy wyborczej endecji doprowadzi³o ju w kilka miesiêcy póÿniej do zupe³nego rozbicia partii narodowej. Zawiesi³y swoj¹ dzia³alnoœæ miejscowe ko³a SN, a wiêkszoœæ ich cz³onków wycofa³a siê z ycia politycznego. Na blisko rok wycofa³ siê g³ówny organizator kó³ narodowych Hieronim Lipiñski 41. W 1931 r. SN na terenie powiatu posiada³o zaledwie trzy ko³a znajduj¹ce siê w Wierzejkach, Maciejowicach i Grochówce w gminie Trzebieszów. Ko³o w Wierzejkach liczy³o 30 cz³onków, a na jego czele (jako prezes) sta³ handlarz i agent firmy Singer Feliks Chojecki. Ko³o w Maciejowicach liczy³o 30 cz³onków, a jego prezesem by³ rolnik Jan Grochowski I. Ko³em w Grochówce licz¹cym 30 cz³onków zarz¹dza³ rolnik Jan Grochowski II. Wszystkie ko³a oprócz bezpoœredniego kontaktu z zarz¹dem w Lublinie kontaktowa³y siê z dzia³aczami z Siedlec, sk¹d od czasu do czasu na teren powiatu przyje d a³ bli ej nieznany instruktor SN. Wp³ywy tych kó³ ogranicza³y siê do gminy Trzebieszów (75%), czêœciowo gminy Celiny i miasta ukowa. Pod ich wp³ywami znajdowali siê tak e cz³onkowie Ochotniczych Stra y Po arnych w Wierzejkach, Maciejowicach, Grochówce, Jakuszach, Kurowie, Têczkach, Karwowie, Dêbowicy, Wylanach, Mik³usach, Zaolszyniu, Wólce Konopnej, Celinach i Nurzynie 42.SNnie posiada³o w powiecie adnego organu prasowego. Przez cz³onków czytana by³a Gazeta Warszawska, któr¹ przywo ono z Warszawy i rozprowadzano wœród miejscowych narodowców. Ko³a nie posiada³y adnych funduszy, cz³onkowie nie p³acili adnych sk³adek, a wynika³o to z powszechnie panuj¹cej biedy 43. Taki marazm polityczny endecji trwa³ blisko rok. W 1933 r. SN nie posiada³o w powiecie w³asnej aktywnie dzia³aj¹cej organizacji partyjnej. Endecy zaczêli jednak przejawiaæ pewn¹ aktywnoœæ werbunkow¹. Akcjê tê prowadzili dr Micha³ Studziñski, lekarz szpitala œw. Tadeusza w ukowie, przemys³owiec Józef Desko oraz ks. kanonik Kazimierz Kwiatkowski, proboszcz parafii pobernardyñskiej w ukowie. Wykorzystali oni do tego celu swoje wp³ywy w organizacjach wspó³pracuj¹cych z narodowcami. Ponadto aktywnie na rzecz tej e akcji pracowa³ w³aœciciel maj¹tku w Strzy ewie Kazimierz B³ociszewski. Powsta³o wówczas nowe ko³o w Zembrach gmina Trzebieszów, które liczy³o 20 cz³onków. Nie mia³o ono jednak wybranego 40 Statystyka wyborów do Sejmu i Senatu z dnia 16 i 23 listopada 1930 r., Warszawa 1935, s WAPL SP, sygn. 1206, Stronnictwo Narodowe informacje o stanie organizacyjnym i dzia³alnoœci w latach , k Tam e, k Tam e, k. 59.

14 18 Marcin Bijata zarz¹du i w praktyce w 1933 r. nie prowadzi³o adnej dzia³alnoœci 44. Zwi¹zane to by³o ze znikomym poparciem spo³eczeñstwa. Stronnictwo Narodowe ze wzglêdu na nik³e zainteresowanie wiecami i obaw¹ przed represjami ze strony w³adz, oddzia³ywa³o na spo³eczeñstwo poprzez ulotki, które najczêœciej rozrzucano w miastach. Agitacja narodowców przynios³a mizerny skutek. Potwierdzi³y to wyniki wyborów do rad gromadzkich powiatu, które odby³y siê w paÿdzierniku 1933 r. przeprowadzono je w 17 gminach. W 224 gminach gromadzkich radnych wybrano 3038 radnych. Radnych z endecji wybrano zaledwie 75. Pochodzili oni gównie z tzw. gmin tradycyjnie endeckich; Celiny (22), Trzebieszów (21), Ulan (20). Ponadto 6 radnych pochodzi³o z gminy Bia³obrzegi, 3 z Radory a, 2 z Serokomli i 1 z Go³¹bek. Radnymi zosta³o tak e 26 sympatyków SN z gminy Trzebieszów i Ulan. Narodowcy w wyborach tych osi¹gnêli dopiero szósty wynik, co odzwierciedla³o ich s³abe wp³ywy i nik³e poparcie spo³eczeñstwa powiatu 45. Jeszcze gorzej dla endecji wypad³y grudniowe wybory na so³tysów i podso³tysów oraz wybory do rad gminnych. Wybory na so³tysów przeprowadzono 1 i 2 grudnia 1933 r. Cieszy³y siê one wysok¹ 91% frekwencj¹. Na 224 gromady w powiecie w 162 wybory odby³y siê przez aklamacjê, a w pozosta³ych 62 odby³o siê g³osowanie. Wynik narodowców by³ fatalny, tylko trzech so³tysów wywodzi³o siê ze SN, co da³o 1,5%. Niemal e identyczny by³ wynik wyborów na podso³tysów 46. Podobnym wynikiem endecji zakoñczy³y siê wybory do rad gminnych. Na 3315 uprawnionych do g³osowania w wyborach udzia³ wziê³o 2572 osób, co da³o 77% frekwencjê. By³o 29 okrêgów wyborczych, ale w 21 wybory odby³y siê przez aklamacjê. W pozosta³ych oœmiu ubiegano siê o 252 mandaty. Narodowcy zdobyli zaledwie 9 mandatów, czyli (3,5%), co by³o ich klêsk¹ 47. Wybory te potwierdzi³y zanik wp³ywów SN, efektem czego by³o zawieszenie dzia³alnoœci w pierwszej po³owie 1934 r. Sytuacja jeszcze bardziej siê skomplikowa³a, gdy w czerwcu na SN spad³y represje w zwi¹zku z zabójstwem ministra spraw wewnêtrznych Bronis³awa Pierackiego. Utworzony wówczas obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej na Polesiu skutecznie odstrasza³ narodowców od podjêcia jakiejkolwiek dzia³alnoœci 48. Z³¹ sytuacjê pogorszy³o powstanie w 1934 r. partii narodowej konkurencyjnej wobec SN. Powstanie nowej partii by³o wynikiem konfliktu pomiêdzy m³ody- 44 Tam e, k WAPL SP, sygn. 95, Sprawozdanie liczbowe o wynikach wyborów do rad gromadzkich powiatu ³ukowskiego w 1933 r., k WAPL SP, sygn. 95, Mss 12/1933, k Tam e. 48 Ministra zamordowali 15 VI 1934 r. nacjonaliœci ukraiñscy. Do obozu kierowano komunistów, terrorystów ukraiñskich i dzia³aczy narodowych. Zob. W. Roszkowski, Historia Polski , Warszawa 1992, s. 69.

15 NARODOWE UGRUPOWANIA POLITYCZNE W POWIECIE UKOWSKIM mi a starymi dzia³aczami. Dotyczy³ on metod dzia³alnoœci SN. W marcu 1934 r. w³adze SN usunê³y ze swoich szeregów czo³owe postacie wœród narodowców: Jana Mosdorfa, Mieczys³awa Prószyñskiego i Henryka Rossmana. By³a to decyzja niezbyt szczêœliwa dla stronnictwa. Wspomniana trójka nie przyjê³a tego do wiadomoœci i za³o y³a nowe narodowe ugrupowanie przyjmuj¹c nazwê Obozu Narodowo-Radykalnego (ONR). Powstanie ONR by³o wynikiem utraty wiary w dotychczasowe kierownictwo i stagnacji w dzia³alnoœci. Wyst¹pi³y ponadto ró nice programowe, m³odzi w przeciwieñstwie do starych dzia³aczy ho³dowali radykalnym has³om spo³eczno-gospodarczym. Podejmowane przez SN próby przeciwdzia³ania tendencjom roz³amowym tylko je przyspieszy³y 49. ONR zwrócony by³ przeciwko komunistom, ydom i obozowi rz¹dowemu. Stosunek do SN by³ na ogó³ poprawny aczkolwiek bardzo krytyczny. Organizatorem ONR w powiecie ³ukowskim by³ Aleksander Wierzchowski, komendant Soko³a we wsi Paszki powiat radzyñski, który pracê prowadzi³ z ramienia Szymona Szafrañskiego porucznika rezerwy z powiatu lubartowskiego. Wszystkie ko³a ONR w powiecie powsta³y w gminie Ulan. G³ównym inicjatorem powstania tych kó³ by³ Hieronim Lipiñski, który 31 maja 1934 r. za³o y³ pierwsze ko³o w Ulanie. Wybrano wówczas zarz¹d, do którego weszli jako prezes W³adys³aw Bielecki, skarbnik Aleksander Kardas, sekretarz Stanis³aw PaŸdzierski, komendant Franciszek Skubisz. Ko³o liczy³o 25 osób 50. Tego samego dnia we wsi Paskudy za³o ono drugie ko³o. Na cz³onków zapisa³o siê 70 osób. Wybrano tak e zarz¹d, którego prezesem zosta³ rolnik Dominik Piekarski, skarbnikiem Hieronim Czarnecki, sekretarzem Stanis³aw Borkowski, a komendantem Roman Borkowski. Cz³onkowie ko³a zadeklarowali wp³acanie co miesi¹c po 10 groszy na rozwój ko³a. Ponadto g³ównym jego zadaniem mia³a byæ propaganda antysemicka oraz kolportowanie prasy. Dzia³alnoœæ tego ko³a znana by³a z brutalnej postawy wobec ydów, o czym informowany by³ komendant wojewódzki policji Stanis³aw Ruciñski 51. Trzecie ko³o powsta³o we wsi Stok, a jego organizacj¹ zaj¹³ siê rolnik Józef Skrzymowski. Nie dosz³o wprawdzie do wyboru zarz¹du, ale akces do ko³a zg³osi³o 16 osób. Na skutek zatrzymania przez policjê ich przywódców ko³o to, podobnie jak dwa poprzednie, nie rozwinê³o szerokiej dzia³alnoœci. 17 czerwca na polecenie starosty przeprowadzono rewizjê w domach u Lipiñskiego, Piekarskiego i PaŸdzierskiego, a wiêc u tych, którzy mieli najwiêksze wp³ywy na terenie powiatu. Wszyscy oni zostali aresztowani. Piekarskiego i PaŸdzierskiego wkrótce zwolniono a Lipiñskiego oskar ono z artyku³u 65 KK. Nie wiadomo, jakie by³y jego 49 Roz³am w SN najlepiej uj¹³ Jerzy Drobnik, który stwierdzi³: narzêdziu znudzi³o siê byæ narzêdziem, J. Drobnik, W ogniu przemian, Poznañ 1934, s WAPL SP, sygn. 1206, SN informacje o stanie organizacyjnym i dzia³alnoœci w latach , k Tam e.

16 20 Marcin Bijata dalsze losy. Aresztowanie Lipiñskiego mia³o decyduj¹ce znaczenie dla rozwoju ONR w powiecie. Takie postêpowanie starosty sprawi³o, e ko³a nie tylko zaprzesta³y dzia³alnoœci, ale same siê rozwi¹za³y 52. Mimo niekorzystnych warunków ONR nie uleg³ ca³kowitemu rozk³adowi. S³ab¹ pracê konspiracyjn¹, skupiaj¹c¹ siê na dwóch oenerowskich mê ach zaufania Janie Brzozowskim i Romanie Bartosiaku, prowadzono do 1938 r. 53 Upadek ONR pozwoli³ ³ukowskiemu oddzia³owi SN na bardziej aktywn¹ pracê. Utworzono wówczas dwa nowe ko³a w Go³owierzchach i êcznowoli w gminie Nurzyna. Powsta³y one z inicjatywy cz³onka SN rolnika z P³udów Feliksa Chojeckiego. Na prezesów wybrano w Go³owierzchach rolnika Dionizego Ruciñskiego, a w êcznowoli Jana Jasiñskiego te rolnika 54. By³o to jednak tylko chwilowe i niewiele znacz¹ce o ywienie. Sytuacjê utrudni³a jeszcze kolejne secesja i powstanie w powiecie nowej partii narodowej. 21 lutego 1934 zarejestrowano w Poznaniu Zwi¹zek M³odych Narodowców (ZMN), który mia³ negatywne stanowisko zarówno wobec tego, co reprezentowa³a sanacja, jak i wobec dzia³alnoœci SN. 55 ZMN w powiecie ³ukowskim powsta³ w lutym 1935 r. G³ównym inicjatorem jego powstania by³ Szymon Szafrañski niedawny organizator ONR, który po jego rozwi¹zaniu zosta³ kierownikiem podlaskiego okrêgu ZMN. Prowadz¹c akcjê organizacyjn¹, Szafrañski g³osi³ has³a bojkotu handlu ydowskiego. Namawia³ jednoczeœnie ludzi do zak³adania polskich spó³dzielni. Mówi³ ponadto, e zadaniem ZMN jest ³¹czenie w sobie dawnych cz³onków zlikwidowanego ONR i OWP zgodnie z ideologi¹ Romana Dmowskiego. Pierwsze ognisko ZMN w powiecie Szafrañski zorganizowa³ 19 lutego 1935 r. w Górce Kockiej w gminie Bia³obrzegi. Zebranie to mia³o charakter werbunkowy. Nastrój ludnoœci by³ bardzo przychylny, a do nowego ugrupowania zapisa³o siê 28 osób. Kolejne powsta³o 27 lutego 1935 r. w Kocku, a w szeregi ZMN wesz³o 7 cz³onków. Ogó³em Szafrañski w okresie luty kwiecieñ zorganizowa³ w ziemi ³ukowskiej 14 ognisk z 256 cz³onkami 56. Zaznaczyæ jednak nale y, e cz³onkowie ZMN rekrutowali siê nie tylko z narodowców, lecz tak e z ludzi o lewicowych zapatrywaniach. Aktywnoœci¹ oprócz Szafrañskiego w organizowaniu ZMN wyró ni³ siê Hieronim Wysokiñski by³y cz³onek CKW PPS, który w 1933 r. 52 WAPL SP, sygn. 96, Mss 6/1934, k WAPL SP, sygn. 100, Mss 4/1938, k WAPL SP, sygn. 1206, SN informacje o stanie organizacyjnym i dzia³alnoœci w latach , k R. Wapiñski, dz. cyt., s Oprócz dwóch wspomnianych ogniska powsta³y w Adamowie 12 III (15 cz³onków), ysobykach 15 III (32), Burcu 22 III (12), Woli Gu³owskiej 22 III (15), Woli Osowiñskiej 23 III (20), Tchórzewie 24 III (20), Poizdowie 24 III (17), Talczynie 24 III (16), Woli Burzeckiej 24 III (12), Dro d ku 25 III (15), ukowie 25 III (28), Krzynówce 29 III (19). Zob. Akcja organizacyjna ZMN na terenie powiatu ³ukowskiego, WAPL SP, sygn. 97, Mss 3/1935, k. 63.

17 NARODOWE UGRUPOWANIA POLITYCZNE W POWIECIE UKOWSKIM jako lewicowiec organizacyjnie pracowa³ na rzecz prawicowych zwi¹zków zawodowych. Tam te da³ siê poznaæ jako propagator strajków. By³ on dzia³aczem ZMN w ukowie, gdzie miejscowe ognisko liczy³o 62 cz³onków, którzy nie mieli nic wspólnego ze SN, a wywodzili siê b¹dÿ byli sympatykami PPS. W mieœcie nie cieszyli siê jednak dobr¹ opini¹, ze wzglêdu na brutalne zachowanie zw³aszcza wobec ydów i sk³onnoœci do alkoholu 57. W kwietniu 1935 r. wybrano tak e Wydzia³ Powiatowy ZMN, który siedzibê mia³ w ukowie. Sk³ada³ on siê z trzech osób, prezesa i sekretarza w jednej osobie Hieronima Wysokiñskiego oraz dwóch cz³onków W³adys³awa Hejduka i Wac³awa Hejduka. Wszyscy byli bezrobotnymi i nie cieszyli siê dobra opini¹, zw³aszcza Wysokiñski, który uwa any by³ za p³atnego agitatora zmieniaj¹cego partiê w zale noœci od tego, kto mu wiêcej zap³aci 58. O ywiona akcja organizacyjna ZMN trwa³a nieca³y rok i mimo usilnych starañ nie odnios³a sukcesu. ZMN na terenie powiatu dzia³a³ s³abo. Ponadto od koñca 1935 r. systematycznie traci³ na znaczeniu, jego poparcie wœród spo³eczeñstwa by³o znikome. Najlepiej œwiadcz¹ o tym wybory parlamentarne, w których m³odzi narodowcy postanowili wzi¹æ udzia³, ale ich kampania oparta na radykalizmie i sojuszu z sanacj¹ nie zyska³a aprobaty 59. Aktywnoœæ ZMN w ci¹gu 1936 r. mala³a z tygodnia na tydzieñ. Organizacja ognisk przebiega³a wprawdzie bardzo sprawnie, ale w praktyce nic z niej nie wynika³o. W 1936 r. na terenie powiatu istnia³y 34 ogniska zrzeszaj¹ce 809 cz³onków. Najbardziej liczne by³y ogniska w ukowie 62 cz³onków oraz w Adamowie i Burcu po 54 cz³onków, najmniej zaœ liczne by³y w Turzychrogach i Sienciaszce zaledwie po 6 cz³onków. Wszystkie ogniska zaledwie po kilku miesi¹cach s³abej dzia³alnoœci uznano za martwe 60. Nie uaktywni³y siê tak e póÿniej, a cz³onkowie ZMN z czasem przeszli najprawdopodobniej do innych niekoniecznie narodowych ugrupowañ politycznych. S³abe zainteresowanie spo³eczeñstwa ZMN zmobilizowa³a do pracy miejscowe SN, zw³aszcza e zbli a³y siê wybory parlamentarne. W 1935 r. zaczêto organizowaæ nowe ko³a oraz, prowadz¹c akcjê domokr¹ n¹, agitowano na rzecz endecji. Du y wk³ad mieli tu g³ówni dzia³acze stronnictwa z Feliksem Chojeckim, braæmi Wac³awem i Konstantym Strusami i ksiêdzem wikarym Bronis³awem Wojter¹ z Trzebieszowa na czele. Ogó³em w marcu i kwietniu 1935 r. by³o w powiecie 8 kó³ SN skupiaj¹cych 327 cz³onków. Oprócz istniej¹cych kó³ w Maciejowicach (18 cz³onków), Grochówce (30), Zembrach (45), êcznowoli (57) i Go³owierzchach (35) powsta³y ko³a w Wierzejkach (22), Zakrzewie (50) 57 K. Jastrzêbska, dz. cyt., s WAPL SP, sygn. 98, Mss 3/1936, k J. Jachymek, dz. cyt., s WAPL SP, sygn. 98, Mss 3/1936, k

18 22 Marcin Bijata i Paskudach (70). SN mia³o wp³ywy w trzech gminach: Trzebieszowie, Celinach i Ulanie. Z istniej¹cych kó³ aktywnie pracowa³y tylko cztery: w Zembrach, gdzie mieœci³ siê zarz¹d powiatowy, Wierzejkach, Maciejowicach i êcznowoli 61. Dzia³ania te mia³y na celu przypomnienie spo³eczeñstwu o istnieniu w powiecie si³y narodowej. Wybory parlamentarne 1935 r. odby³y siê wed³ug nowej ordynacji wyborczej. Znosi³a ona prawo obywateli do zg³aszania kandydatur na pos³ów, przyznaj¹c je Zgromadzeniom Okrêgowym tworzonym w dwumandatowych okrêgach z przedstawicieli samorz¹du terytorialnego i organizacji spo³ecznych. Poniewa zdominowali je zwolennicy sanacji, by³o oczywiste, e na listy kandydatów dostan¹ siê osoby mi³e w³adzy. Oznacza³o to w praktyce wyeliminowanie opozycji z sejmu. Zmniejszono tak e liczbê pos³ów do Taka ordynacja uznana zosta³a przez stronnictwa opozycyjne za niedemokratyczn¹. Id¹c za Central¹, narodowcy z powiatu ³ukowskiego, podobnie jak i w ca³ym kraju postanowili zbojkotowaæ wybory, choæ pocz¹tkowo mieli zamiar w nich wyst¹piæ. Stworzono nawet listê kandydatów na pos³ów, wobec jednak postanowieñ Zarz¹du G³ównego zaniechano tego. Bojkot sprowadza³ siê do urz¹dzania zgromadzeñ i prób odci¹gniêcia ludzi od g³osowania. Zreszt¹ endecja w okrêgu ³ukowskim i tak nie mia³aby adnych szans w wyborach, gdy nie posiada³a sprawnie funkcjonuj¹cej komórki organizacyjnej, a jej dzia³alnoœæ opiera³a siê na kilku osobach, które poprzez kontakty z prê niej dzia³aj¹cymi oœrodkami poza powiatem próbowa³y wp³yn¹æ na opiniê publiczn¹. Akcjê przeciwko wyborom prowadzili tacy miejscowi dzia³acze, jak: Konstanty Strus z Trzebieszowa, Feliks Chodecki z P³udów, Miko³aj Olszewski z Dminina, W³adys³aw Szel¹gowski z Jezior, Jan i Stanis³aw Siwiakowie z Go³¹bek, Julian Domañski, W³adys³aw Wierzchowski, i Jan Rzymowski z Aleksandrowa oraz W³adys³aw B³ociszewski ze Skrzyszewa. Akcja ich polega³a na organizowaniu zgromadzeñ, na których przestrzegano ludzi przed konsekwencjami g³osowania oraz na rozdawaniu ulotek nawo³uj¹cych do bojkotu wyborów. Poczynania antywyborcze ND by³y zwalczane przez w³adze. Dosz³o nawet do tego, e osoby przeciwne wyborom zatrzymywane by³y prewencyjnie przez policjê. Warto przy tym dodaæ, e narodowcy nie przebierali w œrodkach. W okresie przedwyborczym zatrzymano osoby nale ¹ce do SN Feliksa Chojeckiego, Miko³aja Olszewskiego i Konstantego Strusa. Prowadzili oni akcjê maj¹c¹ na celu utworzenie bojówek, które mia³yby nie dopuœciæ do wyborów. Najbardziej brutalny by³ wiec zorganizowany 3 wrzeœnia 1935 r. w Zembrach, gdzie przyby³o 30 osób. Mówc¹ wiecu by³ Feliks Chojecki, który prowadz¹c 61 WAPL SP, sygn. 97, Stan organizacyjny kó³ SN w powiecie ³ukowskim na dzieñ 1 III 1935 r., k W. Roszkowski, dz. cyt., s. 74.