Podstawy islamu. Pięć dogmatów wiary

Transkrypt

1 Podstawy islamu Pięć dogmatów wiary Słowo islam znaczy po arabsku poddanie się Bogu. Aby być muzułmaninem, trzeba wierzyć w podstawowe dogmaty islamu, przekazane ludziom przez Boga za pośrednictwem proroków i wysłanników oraz wykonywać ściśle określone rytualne obowiązki. Jakie są te podstawowe dogmaty, w które trzeba wierzyć, żeby być muzułmaninem? Islam bardzo precyzyjnie odpowiada na to pytanie. Każdy muzułmanin musi wierzyć w: 1) jednego Boga, 2) aniołów, 3) księgi święte Torę, Ewangelie, Koran, 4) wysłanników i proroków od Adama po Mahometa, 5) dzień Sądu Ostatecznego a po nim raj i piekło. Wiara w jednego Boga Arabskie słowo Allah znaczy po prostu: Bóg. Według islamu jest to ten sam Bóg, który jest czczony w judaizmie i chrześcijaństwie, tylko nieco inaczej rozumiany. Allah jest jedynym Bogiem, a zaprzeczanie temu jest najcięższym grzechem. Każdy muzułmanin powtarza pięć razy dziennie modlitwę, której istotne słowa stanowią potwierdzenie tej prawdy: Nie ma bóstwa prócz Allaha. Człowiek jest winien Bogu całkowite posłuszeństwo, jest jego sługą a nie, jak w chrześcijaństwie, dzieckiem Bożym i musi wykonywać jego rozkazy. W islamie nie ma miejsca na dyskusję z wyrokami Bożymi czy też jakiekolwiek wadzenie się z Bogiem. To Bóg wyznaczył zasady rządzące światem i należy je spełniać, a nie szukać własnych rozwiązań. Bóg istnieje poza światem, nie ma żadnych określonych cech fizycznych. Inaczej niż mówi się o tym w Biblii, człowiek nie został stworzony na obraz i podobieństwo Boże. Atrybuty Boga określają jego piękne imiona jest ich sto (99 przymiotów i samo słowo Bóg ). Aniołowie Istnienie aniołów jest zapisane w Koranie. Aniołowie zostali stworzeni przez Boga ze światła i są istotami bezcielesnymi. Podobnie jak ludzie są istotami rozumnymi. Istnieją po to, by służyć Bogu. Pełnią różne funkcje w niebie i na ziemi. Strzegą murów nieba, by nie dostały się tam jakieś złe istoty jak szatani czy złe dżinny. Są również strażnikami piekła potrafią być okrutne. W czasie Dnia Sądu Ostatecznego będą trzymać tron Boży, odczytywać księgi z zapisanymi w nich ludzkimi uczynkami i wykonywać wyroki Boże. Są strażnikami sił przyrody i strzegą porządku na ziemi. Na ziemi aniołowie wspierają ludzi w trudnych sytuacjach i chronią ich a znajdują się z prawej i lewej strony lub z tyłu danej osoby. Aniołowie przekazują też ludziom Boże posłannictwo anioł Gabriel przekazał Koran Mahometowi, a Marii (Mariam) objawił, że urodzi syna, który nie będzie poczęty przez człowieka. Prócz aniołów istnieją jeszcze inne duchowe istoty: dżinny, złe duchy i upadli aniołowie. Dżinny stworzone są z ognia bez dymu. Są rozumnymi istotami, dzielą się na dobre i złe, potrafią przybierać dowolne formy cielesne, umieją bardzo ciężko pracować. Idea dżinnów jest bardzo rozwinięta w muzułmańskiej tradycji ludowej. Jednym z upadłych aniołów jest Iblis odpowiednik szatana. Został on wygnany przez Boga z raju za to, że sprzeciwił się Jego woli nie chciał się pokłonić pierwszemu człowiekowi, Adamowi. Iblis zbuntował się, gdyż uważał człowieka, stworzonego z gliny i krwi, za kogoś gorszego od siebie. Kolejnym złym czynem szatana było nakłonienie do złamania rozkazu Boga przez Ewę i Adama, czyli do zjedzenia owocu z zakazanego drzewa. Wygnany z raju Iblis wodzi ludzi na pokuszenie i stara się ich skłonić do grzechu. Iblis nie jest jedynym szatanem. Jest ich więcej, mieszkają najczęściej w miejscach, które muzułmanie uznają za nieczyste na śmietnikach, cmentarzach, w łaźniach. W walce z ludźmi posługują się chorobami i zarazami. Przed działaniami szatanów chroni kogut. Na końcu świata szatani zostaną wtrąceni do piekła wraz z grzesznikami. Święte księgi To księgi przekazane przez Boga ludziom na drodze objawienia. Koran wymienia jako teksty objawione a nie natchnione, jak w chrześcijaństwie: Pięcioksiąg, czyli Torę (często uważa się, że pod tą nazwą kryje się cały Stary Testament, z wyjątkiem Psalmów Dawidowych, które są wymienione oddzielnie), Psalmy Dawidowe, Ewangelie i sam Koran. Koran ma miejsce szczególne wśród ksiąg objawionych, gdyż jak uważają 1

2 muzułmańscy teologowie wcześniejsze księgi zawierają błędy i zniekształcenia Boskiego objawienia. W Koranie zaś objawienie ma formę ostateczną. Koran zarzuca żydom i chrześcijanom, że wypaczyli i zniekształcili boskie słowa, a przez to złamali przymierze z Bogiem. Wysłannicy Boga i prorocy Od samego początku stworzenia ludzkości Bóg przysyłał ludziom swoich posłańców. Przekazywali oni ludziom zasady wiary w Boga i ostrzegali ich przed popełnianiem grzechów, a przede wszystkim przed największym grzechem, jakim jest wielobóstwo. Posłańcy zjawiali się wśród wszystkich ludów, one jednak w większości odrzuciły słowo Boże. Pierwszym wysłannikiem był Adam, pierwszy człowiek na ziemi. Inni ważni wysłannicy Boga to Noe (Nuh), Lot (Lut), Abraham (Ibrahim), Mojżesz (Musa), Jezus (Isa) i oczywiście sam Mahomet. Działalność Bożych wysłanników odbywała się według podobnego schematu wysłannik głosi słowo Boże, przez większość jest odrzucany i wyśmiewany. Wtedy Bóg zsyła na grzeszników karę, często w postaci kataklizmu powodzi, trzęsienia ziemi itp. Z kataklizmu ratują się tylko ci, którzy uwierzyli. Dzień Sądu Ostatecznego, raj i piekło Śmierć jest czymś nieuniknionym, ale nie jest końcem ostatecznym. Jest przejściem do innego życia. Śmierć nie jest zła, jest nawet uważana za zjawisko pozytywne powrót do Boga. Człowiek jest zabierany z ziemi przez anioła śmierci, który oddziela duszę od ciała i zabiera ją do Boga. Jeśli Bóg wybaczy człowiekowi grzechy, dusza wraca do ciała, jeśli nie, wraz z innymi duszami czeka na męki piekielne. Zmartwychwstanie następuje dopiero na końcu istnienia wszechświata. Ludzie zmartwychwstaną, by udać się na Sąd Ostateczny, który jest tak samo nieunikniony jak śmierć i koniec świata. Ludzie zgromadzą się przed tronem Bożym i będą zdawać Bogu, w obecności aniołów i proroków, relację ze swych uczynków. Aniołowie otworzą księgi złych i dobrych uczynków, w których zapisywali wszystkie ludzkie działania. Na ich podstawie Bóg osądzi każdego człowieka. Wszystko to odbędzie się błyskawicznie. Innym kryterium będzie waga, na której zważy się dobroć i sprawiedliwość danego człowieka, a ostatnim probierzem będzie most nad piekłem, cienki jak włos, którym przechodzić się będzie do raju. Grzesznicy spadną z niego prosto w ogień piekielny, a dobrzy ludzi dotrą do bram raju. Islam uznaje również coś w rodzaju czyśćca tam znajdą się ludzie, których złe i dobre uczynki się równoważą. Czyściec jest tak położony, by znajdujący się w nim mogli spoglądać z uwielbieniem na raj i z przerażeniem na piekło. W czyśćcu dusze będą przebywały, dopóki nie odpokutują swoich grzechów wtedy mają szansę dostać się do nieba. Raj jest nagrodą za dobre uczynki. Przedstawiany jest jako ogród. Są w nim rzeki z najczystszą wodą, a także strumienie mleka, miodu i wina, którego spożywanie na ziemi było zabronione. Ludzie w raju noszą pięknie zdobione szaty, mogą odpoczywać na brokatowych dywanach i wyściełanych poduszkami łożach. Usługują im hurysy (mężczyznom) i piękni młodzieńcy (kobietom). Piekło to miejsce wiecznej kary dla grzeszników i potępionych na Sądzie Ostatecznym. Cechą charakterystyczną piekła jest wszechobecny i trawiący wszystko ogień i żar. Według niektórych teologów jest siedem schodzących coraz niżej kręgów piekielnych, a w każdym z nich przebywają grzesznicy skazani za inne przewiny odstępcy od wiary, cudzołożnicy, oszuści, mordercy itp. Z dna piekła wyrasta przerażające drzewo, którego owocami muszą się żywić jego mieszkańcy. Owoce te wyglądają jak głowy szatana. Grzesznicy mają na szyjach ciężkie obroże, przykuci są też łańcuchami i torturowani żelaznymi hakami. Pięć filarów wiary Każdy muzułmanin ma do wypełnienia określone obowiązki: 1) wyznanie wiary w jednego Boga (szahada), 2) modlitwę (salat), 3) post (saum), 4) jałmużnę (zakat), 5) pielgrzymkę do Mekki (hadżdż). Wyznanie wiary w jednego Boga Szahada to formuła, powtarzana w rozmaitych sytuacjach, będąca potwierdzeniem dwóch dogmatów wiary: Nie ma innego bóstwa prócz Allaha, a Mahomet jest jego wysłannikiem. Jej wypowiedzenie jest warunkiem zostania muzułmaninem. Szepcze się ją do ucha nowo narodzonemu dziecku, wypowiada w trakcie codziennych modłów, a także przy różnych czynnościach w ciągu dnia. Szahada jest elementem zdobniczym meczetów, medres, mauzoleów. Wypowiedzenie szahady lub napisanie jej na jakimś przedmiocie świadczy 2

3 o tym, że to, co się robi, chce się poświęcić Bogu. Muzułmanie, którzy polegli w walce za wiarę, nazywani są od szahady szahidami. Polegli za wiarę idą po śmierci prosto do raju, nie muszą czekać na Dzień Sądu Ostatecznego. Modlitwa Każdy muzułmanin powinien odmawiać modlitwę pięć razy dziennie o wyznaczonych porach dnia, gdyż taka liczba modlitw dziennie została przyjęta na początku misji Mahometa. Muzułmanie wierzą, że doszło do tego w taki sposób: Mahomet został zabrany przez aniołów do nieba i tam spotkał się z Bogiem. Bóg nakazał, by muzułmanie odmawiali modlitwę pięćdziesiąt razy dziennie, ale Mahometowi udało się wynegocjować z Bogiem zmniejszenie liczby modlitw do pięciu. Koran mówi tylko o trzech modlitwach i jest prawdopodobne, że liczba modlitw została zmieniona w wyniku zatargu Mahometa ze społecznością żydowską, która nie uznała Mahometa za proroka. Dla odróżnienia od żydów liczba modlitw została zwiększona z trzech do pięciu dziennie. Modlitwy odmawia się o ściśle wyznaczonych porach: przed wschodem słońca, w południe, po południu, przed zachodem słońca i w nocy. Dokładna godzina zależy od pory roku i położenia geograficznego. Dodatkowo w krajach islamskich o porach modlitwy przypomina azan, czyli wołanie muezzina z wieży minaretu. Modlitwę można odmawiać wszędzie, nie trzeba w tym celu koniecznie iść do domu modlitwy czy meczetu. Miejsce modlitwy powinno być uprzątnięte, muzułmanin modli się bez butów. Do modlitwy, w czasie której bije pokłony, używa maty czy też modlitewnego dywanika. Nie wolno odmawiać modlitwy w miejscach nieczystych, takich jak cmentarz, rzeźnia, śmietnik czy łaźnia. Modlitwa powinna być odmawiana w stanie rytualnej czystości, który osiąga się wyniku ablucji. Jeśli nie zrobiło się nic, co naruszyłoby ten stan, przed modlitwą nie trzeba dokonywać ablucji. Stan czystości naruszają: sen, utrata przytomności, dotknięcie osoby odmiennej płci, z wyjątkiem własnej żony czy męża, załatwianie potrzeb fizjologicznych lub dotykanie intymnych części ciała. W meczetach lub przed meczetami są specjalne miejsca i urządzenia do ablucji dawniej były to fontanny czy studnie, teraz są to najczęściej łazienki. Ablucji dokonuje się w ściśle określony sposób: najpierw wypowiada się intencję obmycia się, następnie wypowiada się basmalę, czyli formułę modlitewną: W imię Boga miłosiernego i litościwego, potem kolejno następuje umycie rąk i zębów, płukanie ust, wciąganie wody do nosa z prawej ręki i wydmuchiwanie jej do lewej, obmycie i otarcie twarzy od włosów do brody i od ucha do ucha, przetarcie wodą głowy i uszu z zewnątrz i wewnątrz, umycie stóp do kostek i palców u nóg, a potem wytarcie. Kiedy nie ma dostępu do wody, można myć się piaskiem lub drobnymi kamykami. Odmawianie modlitw też odbywa się w dokładnie określony sposób. Muzułmanin musi być zwrócony twarzą w stronę Mekki. Modlitwę poprzedza wypowiedzenie intencji bez niej modlitwa jest nieważna. Potem wypowiada się właściwą formułę modlitewną. Modlitwa składa się z określonej liczby rytualnych pokłonów. Każda z pięciu obowiązkowych codziennych modlitw ma nieco inny układ. Z różnych okazji odmawia się ponadto modlitwy specjalne. Podstawowe modlitwy specjalne to: modlitwa piątkowa, modlitwa dwóch świąt Święta Zakończenia Postu i Święta Ofiar, modlitwy nocne w czasie ramadanu, modlitwy podróżne, pogrzebowe, o deszcz, modlitwy w chwili niebezpieczeństwa, zaćmienia słońca i księżyca. Dla muzułmanów szczególne znaczenie ma modlitwa piątkowa, odmawiana w piątek w południe podczas wspólnych, uroczystych modłów całej gminy. Piątek jest dla muzułmanów najważniejszym dniem tygodnia i jest to dzień wolny od pracy. Post Post jest jednym z obowiązków każdego dorosłego muzułmanina. Post odbywa się w ramadanie, dziewiątym miesiącu kalendarza arabskiego. Post stanowi dla muzułmanów symbol oczyszczenia religijnego, dzięki niemu człowiek oczyszcza się z grzechów i występków. Jest w islamie okresem intensywnej religijności: w meczetach są kazania, specjalne pouczenia dla wiernych, wiele mówi się o zasadach wiary. Jest też okresem wzmożonego życia społecznego odbywają się wspólne modły, wspólne biesiady po zachodzie słońca. Więcej informacji o poście w rozdz. Święta muzułmańskie. Jałmużna Zasady obowiązkowej jałmużny są zapisane w Koranie i dodatkowo regulowane przez prawo muzułmańskie. Koran stwierdza, że ludzie biedni i prości mają prawo do części majątku bogatszych. Z drugiej strony istnieje nakaz dzielenia się nadmiarem posiadanych dóbr. Ten podatek jest płacony raz do roku przez każdego muzułmanina i wynosi 2,5 procent dochodów ponad tak zwane minimum, czyli obowiązuje dopiero po osiągnięciu pewnego pułapu zamożności. Płaci się go gotówką lub w naturze i jest przeznaczony na biednych, sieroty, wdowy i wszystkich ludzi potrzebujących wsparcia. 3

4 Pielgrzymka do Mekki (hadżdż) To obowiązek, który każdy muzułmanin powinien wypełnić przynajmniej raz w życiu. Obowiązkową pielgrzymkę odbywa się w określonym czasie w ciągu ostatnich dziesięciu dni miesiąca zu al-hidżdża. Dokładne warunki, jakie musi spełnić muzułmanin podczas pielgrzymki do Mekki, określają przepisy prawa muzułmańskiego. Na przykład: w pielgrzymkę nie powinny udawać się kobiety, które nie mają prawnego opiekuna. Pierwszym obrządkiem pielgrzymki po wejściu do Mekki jest siedmiokrotne okrążenie Al-Kaby i dotknięcie lub pocałowanie Czarnego Kamienia. Potem następuje bieg (który jest faktycznie szybkim marszem) między dwoma pagórkami, kończący się wypiciem wody ze świętego źródła Zamzam. Bieg ten odbywa się na pamiątkę poszukiwania przez Hagar wody na pustyni. Kulminacyjnym punktem pielgrzymki jest Święto Ofiar, w trakcie którego składa się ofiarę z barana, wielbłąda lub krowy dla upamiętnienia ofiary Abrahama. Osoby, które nie są w stanie osobiście odbyć pielgrzymki, mogą wysłać inną osobę w zastępstwie. Rocznie do Mekki pielgrzymuje około trzech milionów wiernych. Osoba, która odbyła pielgrzymkę, jest w swojej społeczności szczególnie szanowana i otrzymuje tytuł hadżdżi. (am) Prorok Mahomet Mahomet urodził się w 570 r. w Mekce, w plemieniu Kurajszytów. Trudnili się oni handlem ponadregionalnym, co oznaczało wysyłanie karawan do krajów ościennych. Zajmowali się też opieką nad miejscowym sanktuarium kultu pogańskiego i przybywającymi doń pielgrzymami. Sanktuarium tym była Al-Kaba. Ojciec Mahometa, Abd Allah, zmarł przed narodzeniem syna, a matka, gdy miał zaledwie sześć lat. Opiekę nad nim przejął stryj Abu Talib, ojciec Alego (późniejszego kalifa). Mahomet, gdy dorósł, zaczął pracować u bogatej wdowy Chadidży jako agent trudniący się handlem z Syrią. Wkrótce, gdy miał dwadzieścia pięć lat, został mężem starszej od siebie Chadidży w chwili ślubu z Mahometem miała ona czterdzieści lat. Ich małżeństwo było bardzo szczęśliwe, mieli kilkoro dzieci, z których wieku dorosłego dożyła jednak tylko jedna córka, Fatima. Mahomet dzięki majątkowi żony zyskał wysoką pozycję społeczną. Miał też czas na rozmyślania i co roku spędzał miesiąc na górze Hira, niedaleko Mekki. W 610 r., pewnej nocy we śnie nawiedził Mahometa archanioł Gabriel. Gabriel na rozkaz Boga nawiedzał Mahometa jeszcze wielokrotnie objawił mu w ten sposób, fragment po fragmencie, cały Koran. Mahomet początkowo był zaniepokojony tym, co go spotyka, obawiał się nawet, czy nie jest opętany. Pewien zamieszkały w Mekce chrześcijanin, któremu zwierzył się ze swoich obaw, zauważył podobieństwo między tym, co spotyka Mahometa, a objawieniami Mojżesza i doszedł do wniosku, że Mahomet jest prorokiem. Mahomet uwierzył w swoją misję. Od tego momentu spędził w Mekce jeszcze około piętnastu lat. Został też zabrany we śnie przez Gabriela w cudowną podróż, najpierw do Jerozolimy, gdzie modlił się wraz z Abrahamem, Mojżeszem i Jezusem, a potem do nieba (al-miradż). Przez lata spędzone w Mekce Mahomet pozyskał dla nowej religii wielu zwolenników. Najpierw byli to żona Chadidża, stryj Abu Talib, jego syn Ali i niewolnik Zajd, któremu Mahomet darował wolność. Przez trzy pierwsze lata nowa religia istniała tylko w kręgu rodziny Mahometa, potem Bóg, za pośrednictwem Gabriela, kazał Mahometowi głosić ją publicznie. Mahomet zaczął nawracać na monoteizm mieszkańców Mekki. Religia szybko zdobywała nowych zwolenników, zaczęto mówić o niej w całej Arabii. Mekkańczycy w większości byli politeistami, czy, jak byśmy to teraz nazwali, poganami i dopóki Mahomet nie dyskredytował ich bóstw, odnosili się do nowej religii tolerancyjnie. Gdy jednak zaczął nastawać na to, by wyrzekli się innych bogów prócz Allaha, spotkał się z otwartą wrogością części znaczących mieszkańców Mekki. Również poglądy społeczne Mahometa spotkały się z otwartą dezaprobatą ludzi bogatych w islamie wszyscy są równi, a dzielenie się swoim bogactwem z biednymi jest jednym z podstawowych obowiązków muzułmanina. Poza tym w społeczności arabskiej, która w tamtych czasach miała strukturę klanową, przyjęcie głoszonej przez Mahometa religii wiązało się z uznaniem jego wyjątkowej pozycji jako proroka i wysłannika Boga, a przez to z wywyższeniem jego plemienia. W pewnym momencie sytuacja stała się więc dla Mahometa i jego zwolenników niebezpieczna. Na dodatek zmarły dwie najbliższe mu osoby, które wspierały go i chroniły żona Chadidża i stryj Abu Talib. Mahomet w poszukiwaniu schronienia dla siebie i wyznawców głoszonej religii udał się do Jasribu (obecnie Medyna). Tam sytuacja społeczno-polityczna była inna niż w Mekce istniała władza centralna, mieszkało tam też stosunkowo dużo wyznawców religii monoteistycznych chrześcijan i żydów. Mahometowi udało się uzyskać gwarancje bezpieczeństwa dla wyznawców nowej religii, wrócił więc do Mekki i nakazał swoim zwolennikom udać się do Medyny. Sam wyruszył za nimi, gdy Bóg mu dał na to zezwolenie. Było to w 622 r., który jest uznawany za pierwszy rok ery muzułmańskiej. Odejście Mahometa z Mekki do Medyny zwane jest hidżrą (czyli wywędrowaniem). Od tego czasu mówi się o Jasribie jako o mieście proroka (arab. Madinat an-nabi, czyli Medyna). Mahomet przeżył tam następnych dziesięć lat, aż do swojej śmierci w 632 r. 4

5 Mahomet, prócz rozwijania koncepcji religijnych islamu, czym zajmował się przedtem w Mekce, zorganizował w Medynie społeczność wiernych, której stał się zwierzchnikiem. Według islamu, wszyscy, którzy wierzą w jednego Boga, należą do jednej społeczności, bez względu na przynależność klanową. Była to wówczas idea rewolucyjna dotychczas liczyła się więź plemienna i klanowa, tymczasem Mahomet jako podstawę społecznej więzi wprowadził wiarę w tego samego Boga. W Medynie założył pierwszą gminę muzułmańską, ummę. Należeli do niej również chrześcijanie i żydzi. W czasie tych dziesięciu lat, które Mahomet spędził w Medynie, zdarzały się napięcia i nieporozumienia na tle religijnym z plemionami żydowskimi, z których część nie chciała uznać, że Bóg wybrał swego ostatniego proroka spośród plemienia arabskiego, podczas gdy to żydzi uważali się za naród wybrany. Były też konflikty pomiędzy mekkańskimi wyznawcami islamu, w większości spokrewnionymi z Prorokiem, a nowymi wyznawcami, pochodzącymi spośród rdzennych mieszkańców Medyny. Były to lata nieustającej wojny z zewnętrznymi wrogami oraz ekspansji militarnej Mahometa. Zdobywał on środki na prowadzenie walki, przejmując karawany podążające z Mekki, zajmował oazy żydowskie, podporządkowywał sobie arabskie plemiona. Bitwy, jakie stoczył, były w większości wygrane. Udało mu się z czasem podbić Mekkę i symbolicznie przejąć dla islamu Al-Kabę, niszcząc znajdujące się w tej świątyni posagi pogańskich bożków, należące do politeistycznej tradycji arabskiej. Po podboju Mekki Mahomet nadal mieszkał w Medynie, ale w ostatnim roku swego życia odbył pielgrzymkę do Mekki, ustanawiając zarazem ten zwyczaj. Zmarł u szczytu kariery politycznej i religijnej. Po jego śmierci spośród najbardziej zasłużonych i bogobojnych wyznawców islamu wybrano przywódcę wspólnoty muzułmańskiej kalifa. Mahomet nawrócił Arabów na monoteizm i jednocześnie był twórcą pierwszego państwa łączącego ich wszystkich. Koran Koran to po arabsku Al-Kuran (w innej transkrypcji Al-Qur an), co znaczy recytacja, czytanie. Jest to według muzułmanów ostatnia z ksiąg objawionych, zawierająca pełnię objawienia, gdyż poprzednie księgi (według muzułmanów także objawione), jak Tora i Ewangelie, zawierają z różnych względów objawienie niepełne lub zafałszowane. Koran bowiem to słowo Boże, którego taki sam tekst, słowo w słowo, w języku arabskim, znajduje się w niebie (arab. Umm al-kitab, matka Księgi ). Uczeni teologowie sprzeczają się co do tego, czy Koran został stworzony, czy też jest równie odwieczny jak Bóg (według niektórych taka teoria nosiłaby cechy wielobóstwa). Tekst Koranu jest podstawowym źródłem prawa i zasad islamu, zawiera także historię objawienia, wizje raju, piekła i Sądu Ostatecznego, ale również legendy i opowieści przytoczone ze Starego i Nowego Testamentu, choć w zmienionej formie. Stanowi podstawę organizacji życia rodzinnego i społecznego, kształtuje stosunek muzułmanów do świata i innych ludzi. Przeplatany jest różnego rodzaju inkantacjami i wezwaniami. Niektóre twierdzenia w Koranie mogą sobie na pierwszy rzut oka przeczyć, ale, jak twierdzą wierzący muzułmanie, należy zawsze interpretować Koran jako całość wtedy wyłania się właściwy obraz. Około 610 r. (27 ramadana) archanioł Gabriel (arab. Dżibril) objawił się Mahometowi i kazał mu recytować pierwsze słowa z Koranu (96:1 5) od tej chwili objawienia te stale towarzyszyły Prorokowi. aż do śmierci w 632 roku 1. Objawiany mu przez archanioła Gabriela tekst Prorok powtarzał swoim wyznawcom. Początkowo przechowywano fragmenty Koranu w pamięci, ale już za dwóch pierwszych kalifów, Abu Bakra i Omara, zaczęto teksty zapamiętane spisywać. Pojawiły się jednak różne zapisane wersje, dlatego konieczna stała się redakcja, której dokonano ok. 650 r. za kolejnego kalifa, Osmana. Tekst początkowo był niejasny, pismo nie zawierało znaków diakrytycznych dla zapisu samogłosek, stąd pojawiały się różne możliwości interpretacji. Język Koranu nosi nazwę klasycznego języka arabskiego i pochodzi sprzed ukształtowania się normy arabskiego języka literackiego, funkcjonującego obecnie w świecie arabskim w roli języka oficjalnego. Różni się od niego w wielu aspektach, podobnie jak od dialektów, którymi Arabowie posługują się na co dzień (zob. Języki islamu). Dlatego też, żeby naprawdę móc zrozumieć wszystkie niuanse tekstu koranicznego, trzeba się tego języka nauczyć dotyczy to wszystkich muzułmanów, także samych Arabów. Koran napisany jest prozą rymowaną zwaną sadż. Panuje przekonane o wyjątkowej urodzie języka Koranu i jego stylu, m.in. ze względu na boskie pochodzenie tekstu. Rozwinęła się cała nauka na temat idżazu, czyli niemożności naśladowania stylu tej świętej księgi, który jest niedościgłym wzorem. Język Koranu stanowił też, obok poezji przedmuzułmańskiej, podstawę opracowania gramatyki języka arabskiego. Koran składa się ze 114 sur, które dzielą się na wersety (arab. aja, lm. ajaty). Sury ułożone są od najdłuższej do najkrótszej, a nie chronologicznie wyjątkiem jest pierwsza, krótka sura Al-Fatiha. Sury, które powstały wcześniej, w Mekce (jest ich 90), dotyczą przede wszystkim zasad wiary, a powstałe później, w Medynie (24), 5

6 także prawa i organizacji życia społecznego. Wynika to z odmiennej funkcji, jaką pełnił w swej społeczności Prorok przed hidżrą i po niej. Al-Fatiha (arab. otwierająca ), pierwsza sura w Koranie, jest krótka i liczy tylko siedem wersetów. Stanowi ona najważniejszą część modlitwy w islamie, tak codziennej, jak i tej na specjalne okazje (jak małżeństwo czy pogrzeb). Używa się jej w całości lub we fragmentach jako elementu zdobniczego lub w funkcjach magicznych. Inne ważne fragmenty Koranu to Werset Tronu (arab. Ajat al-kursi, 2:255), który także stanowi element ozdobny na makatach czy dywanach wieszanych na ścianie, czy Werset Światła (arab. Ajat an-nur; 24:35), odgrywający ważną rolę w filozofii muzułmańskiej. Recytowanie fragmentów Koranu po arabsku jest formą modlitwy. Koranu nie wolno było tłumaczyć na inne języki ze względu na to, że w tej jedynej formie istnieje on w niebie obecnie dopuszczalne są przekłady jako pomoc w rozumieniu tekstu arabskiego. Tekst ten w różnych miejscach świata muzułmańskiego stanowi też podstawę swego rodzaju kabalistyki, opartej na liczbie liter w całym Koranie. Sunnici i szyici Islam jest jeden, niepodzielny i muzułmanie tworzą jedną globalną wspólnotę (ummę) ludzi żyjących zgodnie z nakazami Koranu i tradycji Proroka. Istnieje jednak wśród nich wiele różnych szkół myślenia i postępowania. Najwcześniejszy podział zrodził się między muzułmanami na skutek sporu o to, kto ma po śmierci Mahometa sprawować władzę w nowej społeczności wyznawców islamu. Część z nich była zdania, że następca Proroka powinien wywodzić się z jego rodziny i dlatego popierała Alego ibn Abi Taliba, kuzyna i zięcia Mahometa. Muzułmanie ci byli nazywani partią Alego (arab. szi at Ali stąd nazwa szyici ). Dali oni początek odłamowi zwanemu szyizmem, którego przedstawiciele zamieszkują obecnie Iran (gdzie szyizm jest obowiązującym wyznaniem państwowym od XVI w. i gdzie w 1979 r. powstało na jego fundamencie teokratyczne państwo), południowy Irak, a jako mniejszość są obecni w Libanie, Syrii, Turcji, Jemenie i Pakistanie. Irańczycy przyjęli tę wersję islamu, ponieważ bliższa im była szyicka koncepcja przekazywania władzy w rodzinie. Ponieważ tylko Ali był kalifem, czwartym z Kalifów Sprawiedliwych, natomiast jego potomkowie już nie sprawowali tej funkcji, szyici byli zawsze w opozycji do panującej władzy sunnickiej i podlegali prześladowaniom. Z tego powodu rozwinęli praktykę takijji (arab. ostrożność, także arab. kitman, pers. ketman ukrywanie ), czyli ukrywania swoich właściwych przekonań religijnych i udawania, że uznają panujące wyznanie. Szczególną czcią szyici otaczają Alego i jego synów, Al-Hasana i Al-Husajna, którego dzień męczeńskiej śmierci, Aszura, jest ich najważniejszym świętem. Czczą także innych imamów, następców Alego, których uznają dwunastu (tzw. imamici, dwunastkowcy, stanowią większość, głównie w Iranie), siedmiu (ismai ilici) lub pięciu (zajdyci Jemen). Wierzą, że ostatni z owych imamów nie umarł, lecz pozostaje w ukryciu i powróci jako mahdi. Cechą charakterystyczną szyizmu jest także skłonność do mistycyzmu. Właśnie w jego łonie narodziły się różne odłamy ruchu sufich, które przez sunnitów uważane są za heretyckie (niektóre z nich posuwają się bowiem do oddawania Alemu czci boskiej). W wielu sprawach szyici są czasem mniej rygorystyczni od sunnitów, np. w kwestii przedstawiania istot żywych (perska miniatura, robienie zdjęć) czy spożywania alkoholu (niektórzy sufi osiągali kontakt z Bogiem m.in. przez upojenie alkoholowe). W szyizmie, inaczej niż w sunnizmie, istnieje zinstytucjonalizowana hierarchia duchownych, z których najważniejsi nazywani są ajatollahami. Sunnici (arab. ahl as-sunna wa al-dżama a ludzie tradycji i wspólnoty ) swoją nazwę biorą od sunny, czyli tradycji Proroka, przykładu jego życia i nauczania. Nazwa ta oznacza po prostu większościowy odłam wspólnoty islamskiej, a nie to, że tylko sunnici uznają sunnę także szyici się do niej stosują. Sunnici stanowią 90 proc. wszystkich muzułmanów. Mieszkają prawie w każdym państwie świata (polscy Tatarzy są też sunnitami). W sunnizmie rozwinęły się różne szkoły myślenia, oparte na różnych sposobach muzułmańskiego życia, skodyfikowanych przez odmienne szkoły prawne w początkach islamu. Te różne tradycje zgadzają się ze sobą w zasadniczych sprawach dogmatycznych. Główne różnice między sunnitami a szyitami nie są natury teologicznej czy dogmatycznej (choć sunnici odrzucają koncepcję imamów szyickich), ale raczej politycznej i prawnej (szyici mają własną szkołę prawną: tzw. szkołę dżafarycką). Ukształtowały się one w wyniku walk politycznych między tymi ugrupowaniami, które często oskarżają się nawzajem o herezję i niewierność zasadom islamu. Do tej pory trwa rywalizacja o przewodzenie muzułmanom na świecie, co wyraża się m.in. w konflikcie między Iranem a Arabią Saudyjską, wspierającymi muzułmańskie grupy rozproszone w krajach nieislamskich. 6

7 Dżihad Bardzo często, kiedy mowa o islamie, słyszy się słowo dżihad w znaczeniu święta wojna. Dżihad ma jednak w języku arabskim dosłowne znaczenie: dokładanie starań, podejmowanie wysiłków (ten sam rdzeń dż-h-d jest w słowie idżtihad wysiłek, tworzenie prawa czy mudżahid szyicki uczony prawnik). Terminem tym określa się w islamie wysiłki i starania na ścieżce Boga w celu ustanowienia w świecie panowania dobra i sprawiedliwości, a wykorzenienia zła i ucisku, a zatem także wszelkie działania podejmowane na rzecz szerzenia islamu. W islamie nie było nigdy pojęcia świętej czy religijnej wojny, całe życie muzułmanów jest bowiem podporządkowane Bogu. Jak formułuje to prof. J. Danecki, kopanie piłki czy jedzenie szparagów jest dla muzułmanina tak samo religijne jak odmawianie modlitwy. Istnieją dwa rodzaje dżihadu: dżihad większy i dżihad mniejszy. Jak wynika z nazwy, dżihad większy jest ważniejszy polega on na nieustannych wysiłkach podejmowanych przez każdego muzułmanina w celu wykorzenienia wszystkiego, co w jego życiu jest grzeszne lub przeciwne takiemu sposobowi życia, jakiego Bóg chce dla ludzi. Jest to zatem walka z szatanem i jego pokusami lub wszelkie działania na rzecz własnej gminy. Narzędziami tego dżihadu są serce w pierwszym przypadku, a ręce i język w drugim. Dżihad mniejszy (kital), którego narzędziem jest miecz, polega na obowiązku zbrojnej obrony samego siebie, uciskanych ludzi lub muzułmańskiego sposobu życia, jeśli jest on atakowany. Islam nie jest bowiem religią pacyfistyczną i jeśli wszystkie inne środki zostały wyczerpane, dopuszcza akcję zbrojną w słusznej sprawie. Zawsze jednak musi to być walka w samoobronie przeciw atakowi lub uciskowi, a nie we własnym interesie. Już we wczesnej epoce islamu zostały opracowane ścisłe reguły dotyczące tej walki. Otóż nie powinna być ona prowadzona na oślep, bez zastanowienia. Nie wolno atakować ani grozić kobietom, dzieciom, ludziom starszym i chorym. Zabronione jest pozbawianie wroga środków do życia nie wolno zatem zatruwać wody, niszczyć zapasów żywności, palić pól, sadów czy gajów. Niedozwolone jest atakowanie budynków poświęconych kultowi religijnemu, a także osób, które się w nich schroniły. Przy tym wszystkim należy stosować tylko konieczne minimum środków zbrojnych i siłowych. Do dżihadu mniejszego może wezwać (a nie ogłosić go) w nakreślonych powyżej ramach tylko uprawniony przywódca społeczności muzułmańskiej. Dżihad prowadzony jest wysiłkiem całej wspólnoty, nie jest to bowiem obowiązek indywidualny, lecz zbiorowy, a biorą w nim udział tylko ci, którzy są w stanie to uczynić i w sposób dla nich właściwy. Tylko jedna szkoła, charydżycka (o małym zasięgu), wysuwała koncepcję dżihadu jako bezwzględnej walki, obowiązującej każdego muzułmanina, traktowanej nawet jako szósty filar wiary. Koncepcja dżihadu nie była skodyfikowana za czasów Proroka, lecz formowała się później, stąd różne jej interpretacje. Przedstawiona powyżej definicja jest więc wprawdzie najbardziej rozpowszechniona w świecie muzułmańskim, ale nie jedyna. Utożsamienie dżihadu z kitalem, walką zbrojną, to koncepcja późniejsza. Jednak nawet dżihad mniejszy nie może być prowadzony w celu nawrócenia chrześcijan czy żydów, lecz wyłącznie niewierzących (politeistów) oraz obłudników (czyli pozornych muzułmanów, faktycznie politeistów, w swoim sercu czczących duchy, świętych i ich groby). Jednak od czasu wojen krzyżowych dżihadem bywa nazywana wojna przeciw chrześcijanom, najeżdżającym ziemie muzułmanów, a także walka przeciw mocarstwom kolonialnym. Zdarza się także, że do dżihadu wzywają muzułmanie przeciw muzułmanom, jak to miało miejsce w końcu XX w., w czasie krwawej wojny iracko-irańskiej. Tabu w islamie Muzułmanom nie wolno pić alkoholu, używać narkotyków, jeść wieprzowiny, uprawiać hazardu, stosować w biznesie lichwy (czyli pożyczać pieniędzy na procent), oddawać czci bóstwom innym niż Allah, ludziom i jakimkolwiek przedmiotom oraz używać strzał wróżbiarskich. Alkohol, narkotyki i wszelkie środki odurzające są zakazane, gdyż tak jest powiedziane w Koranie. Zakaz ten tłumaczy się w ten sposób (choć tak naprawdę Bóg nie musi się tłumaczyć ze swoich zakazów czy nakazów), że pod wpływem środków odurzających człowiek dużo łatwiej grzeszy. W przedmuzułmańskiej Arabii napoje odurzające były bardzo rozpowszechnione islam odciął się od tej tradycji. Zakazane jest również spożywanie mięsa wieprzowego i jakichkolwiek produktów, które mają z nim związek, na przykład smalcu czy też świńskiej krwi. Nawet dotyk wieprzowiny powoduje skalanie. Zakaz ten, podobnie jak w judaizmie, pojawił się prawdopodobnie ze względów zdrowotnych w tamtejszych warunkach klimatycznych wieprzowina szybko ulega zepsuciu i łatwo zagnieżdżają się w niej pasożyty. Nie wolno także muzułmanom spożywać mięsa zwierząt, które nie zostały zabite w sposób rytualny, to znaczy nie wykrwawiły się przed śmiercią (jedynym wyjątkiem jest konieczność ratowania się przed śmiercią głodową). Wielu 7

8 muzułmanów nosi nawet buty i inne skórzane części garderoby tylko ze zwierząt zabitych w trakcie uboju rytualnego. Lichwa, czyli pożyczanie pieniędzy na procent, jest w islamie zakazana. Uważa się, że lichwa ma bardzo dużo złych konsekwencji. Po pierwsze, pieniądze zdobywane są w tym przypadku bez żadnego wysiłku, pogłębiają przepaść między bogatymi a biednymi. Lichwa doprowadza do koncentracji kapitału w rękach niewielkiej grupy ludzi. Powoduje chaos w obiegu finansowym oraz nierównomierny ekonomiczny wzrost dochodów ludzi. Dalszą konsekwencją takich zachowań ekonomicznych może być przejęcie władzy przez bogaczy. Muzułmanie oczekują, że działalność handlowa czy inwestycje przyniosą korzyść obu stronom dokonującym transakcji, nie dopuszczając do uzależnienia jednej strony przez drugą. Banki muzułmańskie działają inaczej niż banki w świecie zachodnim. Nie pożyczają pieniędzy na procent, lecz są wspólnikami w inwestycjach swoich klientów. Ponoszą ryzyko straty, lecz odpowiednio do wkładu dzielą się z klientem zyskiem. Działalność banków opiera się na zasadach ideologicznych działalność i podejmowane wraz z klientem inwestycje muszą być zgodne z interesami społeczeństwa oraz z szariatem, na przykład nie mogą finansować budowy kasyna. Muzułmanom wolno korzystać z kart kredytowych w zachodnich bankach (banki muzułmańskie nie oferują takiej usługi) na mocy fatwy. Homoseksualizm uważany jest za grzech i czyn przeciw naturze, który jako taki podlega karze. Ludzie nie są według islamu homoseksualni z natury, lecz stają się tacy przez środowisko i własny wybór. W Koranie mowa jest tylko o homoseksualizmie mężczyzn przy okazji opisu wydarzeń w Sodomie, stąd homoseksualista nazywany jest luti (od imienia Lota, który piętnował zachowania homoseksualne, sura 7:80 81). Nierzadki widok na ulicy w krajach arabskich czy w Turcji mężczyzn na powitanie całujących się w usta, głaszczących się, obejmujących, chodzących z męskim przyjacielem po ulicy za rękę, wielu Europejczyków odbiera jako zachowania homoseksualne, podczas gdy w rzeczywistości nie mają one z homoseksualizmem nic wspólnego. W kulturze muzułmańskiej jest mniejszy dystans między kontaktującymi się osobami, stąd inaczej niż w kulturze zachodniej dopuszczalne jest otwarte okazywanie sobie nawzajem czułości przez mężczyzn. Kobieta i mężczyzna w islamie Według Koranu mężczyzna i kobieta są sobie równi. Ze względu na obowiązki ciążące na mężczyźnie i przyznawane mu cechy, takie jak racjonalność, łatwość podejmowania decyzji, opanowanie, stanowczość i siła fizyczna, oraz cechy przypisywane kobiecie, takie jak emocjonalność i uczuciowość, mężczyzna powinien się kobietą opiekować. Koran uznaje kobietę za istotę bezbronną i potrzebującą wsparcia, dlatego w islamie kobieta ma swego opiekuna mężczyznę. Obowiązkiem ojca, brata, a później męża jest zapewnienie kobiecie opieki, czuwanie nad jej postępowaniem i ewentualnie korygowanie niewłaściwych postaw. Opieka mężczyzny daje kobiecie poczucie bezpieczeństwa, lecz faktycznie dzieje się to kosztem wolności i możliwości samodzielnego wyboru drogi życiowej. Zgodnie z nakazem Koranu, mężczyzna, jeśli odczuwa pociąg seksualny do kobiet, powinien założyć rodzinę i starać się zapewnić jej dobrobyt. Pozamałżeńskie stosunki seksualne, nawet między ludźmi wolnego stanu, są w islamie całkowicie zakazane. Mężczyzna jest głową rodziny, podejmuje najważniejsze decyzje, zarządza pieniędzmi. Cechami uznawanymi za bardzo pożądane u mężczyzny są stanowczość, mądrość, zaradność i zdecydowanie. Swoje kobiety żonę (żony), córki, siostry, kuzynki powinien chronić i strzec, gdyż od ich nieskazitelnego, moralnego prowadzenia się zależy jego honor. Cześć kobiety może ucierpieć w kontaktach z obcymi mężczyznami, na zatłoczonej ulicy, w autobusie czy sklepie, dlatego też lepiej, by zawsze był przy niej ktoś, kto może ją ochronić, czyli mężczyzna. By nie narażać kobiet niepotrzebnie, mężczyźni zazwyczaj sami robią zakupy, załatwiają sprawy urzędowe, starają się, by ich córki nie musiały w godzinie szczytu wracać zatłoczonym autobusem z uczelni itp. Mężczyzna i kobieta mają się uzupełniać i wspierać. Mężczyzna, opiekując się kobietą, zawsze powinien myśleć o tym, co jest dla niej najlepsze. Opieka mężczyzny obejmuje również odpowiedzialność finansową kobieta nie ma obowiązku utrzymywać się sama czy też uczestniczyć finansowo w utrzymaniu rodziny. Mąż powinien zapewnić żonie nie gorszy status materialny niż ten, jakim cieszyła się w domu rodzicielskim. Nie powinien zabraniać żonie pracy zarobkowej, ale też nie powinien jej do niej przymuszać. Zarobione pieniądze są własnością kobiety i nie ma ona obowiązku włączać ich do domowego budżetu. Kobieta w islamie ma bezsporne prawo do swojego majątku, jeśli inaczej nie przewiduje umowa małżeńska; nikomu, ani ojcu, ani mężowi, nie wolno pozbawić jej jakichkolwiek dóbr materialnych. W islamie kobieta jest odpowiedzialna za rodzinę i za wychowanie dzieci (chłopcy dopiero po obrzezaniu przechodzą pod opiekę ojca). Kobieta powinna dbać o męża i dom. Zazwyczaj dom jest dla niej źródłem satysfakcji i dumy. Mąż nie jest jednak zwolniony z prac domowych, powinien żonie w miarę możliwości 8

9 pomagać w obowiązkach domowych. Mahomet, jak mówią hadisy, sam naprawiał swoją odzież i sprzątał, a każdy muzułmanin powinien brać z niego przykład. Rola kobiety nie jest ograniczona tylko do spraw domowych; islam wysoko ceni wykształcenie i mądrość; dobra żona i matka to kobieta wykształcona i inteligentna. Doceniana jest też rola kobiet w krzewieniu religii pierwszym człowiekiem, prócz Mahometa, który przyjął islam, była jego żona Chadidża. Duchowe i materialne wsparcie, jakiego udzieliła ona propagatorowi nowej religii, jest bardzo wysoko oceniane przez muzułmanów. W sprawach wiary panuje w islamie egalitaryzm, z jednym może wyjątkiem wyżej cenieni są ludzie bardzo pobożni. Pobożność otwiera bramy raju, bez względu na płeć. Wprawdzie jest osobny raj dla kobiet i osobny dla mężczyzn, ale zarówno pobożny muzułmanin, jak i pobożna muzułmanka trafią tam po śmierci. Teoria, że według islamu kobieta nie ma duszy, jest jednym z nieprawdziwych, choć szeroko rozpowszechnionych, negatywnych stereotypów na temat tej kultury. Islam, inaczej niż stara tradycja w chrześcijaństwie, nie obwinia kobiety o wygnanie pierwszych ludzi z raju. W doktrynie muzułmańskiej Adam i Ewa popełnili grzech odejścia od Boga wspólnie. Do obowiązków żony należy zaspokajanie potrzeb seksualnych męża, na tyle, by mógł prowadzić moralne życie w poczuciu stabilizacji i aby z tego związku narodziły się dzieci. Dla mężczyzny bardzo duże znaczenie ma to, by żona darzyła go szacunkiem, w przeciwnym razie małżeństwo nie odniesie sukcesu. Mężczyzna zazwyczaj stara się zdobyć autorytet i na szacunek zasłużyć. Autorytet męża może podważyć ignorowanie potrzeb lub próśb żony, toteż mężczyzna stara się je spełniać, jeśli nie przekraczają granic rozsądku. Mężczyzna powinien obdarzać żonę należytym szacunkiem, traktując ją w sposób łagodny i delikatny. Islam dopuszcza kary cielesne w stosunku do żony, ale zaleca traktować je jako ostateczność. Zastrzega się, że w żadnym razie mężczyzna nie powinien bić żony na tyle mocno, by miała ślady owego bicia na ciele. Jest jeden werset Koranu, w którym zezwala się mężowi na stosowanie kary cielesnej, aczkolwiek co jest ogromnie ważne tylko w przypadku takich zachowań, które mogą wywołać nushuz, czyli rebelię. Chodzi o aroganckie zachowanie żony wobec męża lub permanentną odmowę współżycia małżeńskiego (nie zaś wyjątkową spowodowaną złym samopoczuciem żony). Rodzina i małżeństwo Rodzina i małżeństwo mają w islamie szczególne znaczenie. Wprawdzie w XX w. w niektórych krajach muzułmańskich, na przykład w Turcji, prawo i zwyczaje zeuropeizowały się i społeczeństwo odeszło od tradycyjnego modelu rodziny muzułmańskiej, to i tak rodzina ma znaczenie centralne. W większości muzułmanie żyją w państwach, gdzie jedynym obowiązującym prawem rodzinnym jest szariat, czyli prawo oparte na źródłach religijnych, głównie na Koranie, objawionym przez Boga. Również w większości krajów muzułmańskich dozwolona jest poligynia, czyli wielożeństwo mężczyzn (choć w niektórych krajach poligynia jest zabroniona przez oficjalne prawo, na przykład w Turcji i Tunezji). Nawet tam nie jest jednak obowiązkiem muzułmanina posiadać więcej niż jedną żonę, a związki monogamiczne stanowią dużą część wszystkich małżeństw muzułmańskich. Sam prorok Mahomet przez dwadzieścia pięć lat miał tylko jedną żonę Chadidżę, która była od niego o piętnaście lat starsza. Dopiero po jej śmierci miał kilka innych żon (miał więcej niż cztery żony, co stanowi wyjątek był to tzw. przywilej Proroka). Rodzina muzułmańska jest patriarchalna władzę w niej dzierżą mężczyźni, ponieważ to mężczyzna ma obowiązek utrzymywać swoją żonę, względnie żony, i ich dzieci. Jest też patrylinearna pochodzenie dziedziczy się w linii męskiej i patrylokalna kobieta po ślubie przenosi się do domu męża. Dla większości muzułmanów bardzo ważna jest przynależność plemienna. Małżeństwa najchętniej zawiera się w obrębie własnego plemienia, a nawet wśród bliskich krewnych; w tradycyjnych rodzinach od wieków najlepiej był widziany związek między stryjecznym lub ciotecznym rodzeństwem. Tradycyjna rodzina muzułmańska jest wielopokoleniowa i wielodzietna. Głową rodziny jest mężczyzna, senior rodu. On podejmuje najważniejsze decyzje, zarządza pieniędzmi i całym rodem. Domem kieruje najstarsza kobieta matka rodu, powszechnie szanowana i słuchana. W postaci skrajnie tradycyjnej rodzina taka wchłania gospodarstwa żeniących się synów, ich dzieci chowają się razem, a żony pod okiem teściowej pracują razem w domu. Taka rodzina stara się rozwiązywać problemy wszystkich swoich członków załatwia im pracę, znajduje żonę czy męża, pomaga w trudnych sytuacjach życiowych. W zamian za to wymaga się od członków rodziny posłuszeństwa i lojalności. Zaręczyny i zawarcie małżeństwa Małżeństwo uznawane jest za obowiązek każdego mężczyzny, mającego możliwość utrzymania rodziny i odczuwającego popęd seksualny. Przez niektóre muzułmańskie szkoły prawne uchylanie się od małżeństwa 9

10 jest uznawane za grzech, tak jak uchylanie się od obowiązków religijnych. Małżeństwo jest jednak niewskazane, jeśli człowiek jest w skrajnej biedzie i nic nie wskazuje na to, że jego sytuacja może się polepszyć na tyle, że będzie go stać na zapewnienie bytu rodzinie. Małżeństwo zalecane jest również z tego powodu, iż zakazane są w islamie wszelkie stosunki pozamałżeńskie, a pozostawanie w stanie wolnym zwiększa prawdopodobieństwo cudzołóstwa, będącego bardzo ciężkim grzechem. Małżeństwo jest kontraktem, cywilną umową między dwojgiem partnerów odmiennej płci, ma jednak też znaczenie religijne. Małżeństwa czasowe (zw. muta) zostały zakazane w sunnizmie, natomiast są dozwolone wśród szyitów. Takie małżeństwa zawierało się zazwyczaj na czas podróży czy dłuższego wyjazdu. Trwały od kilku dni do kilku miesięcy. Jeśli z takiego związku narodziło się dziecko, mężczyzna miał obowiązek łożyć na jego utrzymanie. Małżeństwo tradycyjnie aranżowane jest przez rodzinę. Córce czy synowi wybiera się partnera, najchętniej należącego do tego samego plemienia. Dzieci różnych płci bardzo wcześnie izoluje się do siebie, nawet jeśli więc przyszli małżonkowie są ze sobą blisko spokrewnieni, zazwyczaj się nie znają lub spotykali się tylko we wczesnym dzieciństwie. Pierwszą wizytę składa zazwyczaj matka chłopca matce dziewczyny. Wizytę dlatego składa kobieta, że może obejrzeć i poznać dziewczynę, porozmawiać z nią. W trakcie tej wizyty stara się również dowiedzieć, jakie są oczekiwania drugiej rodziny wobec przyszłego małżonka. Jeśli dziewczyna wydaje się matce odpowiednia, wstępnie przedstawia propozycję. Rodzina dziewczyny zazwyczaj prosi o czas do namysłu. Zanim podejmie decyzję, stara się dowiedzieć jak najwięcej o kandydacie na męża i jego rodzinie. Zasięga informacji w jego miejscu pracy, wśród znajomych i sąsiadów. Zazwyczaj oczekuje się, że przyszły mąż będzie miał nie niższy status społeczny niż przyszła żona. Zbyt szybka decyzja nie jest dobrze widziana, gdyż może świadczyć o chęci pozbycia się z domu córki. Podczas pierwszej wizyty nie musi zresztą dojść do jakichkolwiek zobowiązujących rozmów po tej wizycie bez narażenia się na uszczerbek na honorze można się wycofać lub usłyszeć odmowę, jeśli na przykład dziewczyna jest już przyrzeczona komu innemu. Jeśli wstępne działania kobiet są zadowalające, na scenę wkraczają mężczyźni. Ustalają warunki kontraktu ślubnego. O rękę dziewczyny prosi się ojca lub seniora rodu i z tą prośbą występuje zazwyczaj ojciec chłopca. W takim spotkaniu mogą brać udział inni męscy krewni, zarówno ze strony chłopaka, jak i dziewczyny. Pada pytanie o warunki (które już wcześniej zostały ustalone), ojciec dziewczyny je przedstawia, a ojciec chłopca je przyjmuje. Rodzice przyszłych małżonków szczegółowo omawiają treść kontraktu ślubnego. Można w nim zawrzeć, że mężczyzna nie będzie miał więcej żon, że dzieci w przypadku rozwodu zostają z kobietą, ustala się wysokość mahru, czyli daru ślubnego ofiarowywanego kobiecie przez przyszłego małżonka. Mahr ma stanowić zabezpieczenie dla niej w przypadku ewentualnego rozwodu. Kontrakt reguluje wzajemne prawa i obowiązki współmałżonków i ich potomstwa. Następnym etapem jest podpisanie kontraktu ślubnego i wpłacenie połowy mahru przez rodzinę pana młodego. Ostatecznym potwierdzeniem zawarcia małżeństwa jest podpisanie aktu ślubnego (zazwyczaj w dniu wesela) i samo wesele, w trakcie którego panna młoda przenosi się do domu męża. Należy pamiętać, że małżeństwo w islamie jest kontraktem cywilnoprawnym między mężczyzną a kobietą, a nie sakramentem, jak w chrześcijaństwie. Wesele Wesele jest bardzo ważnym wydarzeniem, zwłaszcza w życiu kobiety przechodzi ona wtedy ze swej rodziny do rodziny swego męża. Uroczystość weselna trwa kilka dni. Pierwszy wieczór nazywa się wieczorem henny jedną dłoń panny młodej maluje się henną. Panna młoda wieczór ten spędza w domu swoich rodziców, z zaproszonymi kobietami. Z siostrą narzeczonego przewodzi tańcom. Mężczyźni z panem młodym świętują oddzielnie. Następnego dnia mężczyźni i kobiety świętują również oddzielnie, aż do wieczora gdy kobiety i mężczyźni z jednej rodziny wraz z narzeczoną udają się do domu pana młodego. Niekiedy wesele odbywa się w specjalnym budynku z osobną salą dla kobiet i osobną dla mężczyzn. Ojciec przewiązuje pannę młodą czerwoną wstążką, którą rozcina mężczyzna z rodziny pana młodego. Dziewczyna pozdrawia rodzinę narzeczonego. Potem w dalszym ciągu świętują osobno kobiety i mężczyźni, ale już w domu pana młodego. Ceremonii zaślubin przewodniczy kadi (sędzia). Po modlitwach młodzi są trzykrotnie pytani o zgodę na małżeństwo (jego warunki zostały ustalone wcześniej). Jeśli ją wyrażą w obecności świadków i podpiszą kontrakt ślubny, kadi ogłasza ich mężem i żoną. W wielu krajach, szczególnie w miastach, wesela organizowane są obecnie na wzór europejski. Rozwód Rozwód (talak) z prawnego punktu widzenia jest łatwy wystarczy, że mężczyzna trzykrotnie wyrazi takie życzenie. Jednak rozwód jest uważany w Koranie za najgorszą z dozwolonych rzeczy. Koran zezwala na rozwód tylko w ostateczności, gdy małżonkowie absolutnie nie mogą się ze sobą dogadać i ich wspólne dalsze życie jest niemożliwe. Kobieta ma również prawo do rozwodu, choć nie jest to takie łatwe jak w przypadku mężczyzny. Może się jednak rozwieść, jeśli mąż nie utrzymuje jej lub nie dotrzymał warunków kontraktu ślubnego np. ożenił się 10

11 ponownie, mimo iż w kontrakcie było zastrzeżenie, że ona ma być jedyną żoną, albo gdy okaże się, że mąż cierpi na chorobę weneryczną lub inną zakaźną chorobę stanowiącą dla kobiety źródło zagrożenia. Koran zaleca jednak udzielić kobiecie rozwód także w takiej sytuacji, gdy po prostu ona już nie chce dłużej być z mężem. Mąż nie powinien zatrzymywać żony w małżeństwie wbrew jej woli. Jeśli to mężczyzna decyduje się na rozwód, wypłaca żonie cały mahr. Ma on stanowić dla niej zabezpieczenie finansowe. Jeśli to kobieta decyduje się na rozwód, oddaje mahr opuszczanemu mężowi. Dziedziczenie Najogólniejsza zasada jest taka, że kobieta dziedziczy połowę tego, co mężczyzna. Po ojcu córka dziedziczy połowę tego, co dostaje jej brat, a jeśli nie ma brata, dostaje połowę tego, co zostawił ojciec. Żona po zmarłym mężu, o ile nie mieli dzieci, dostaje 1/4 majątku, reszta wraca do rodziny męża. Jeśli mieli dzieci, to żona dostaje 1/8 majątku. Mąż po zmarłej żonie, jeśli nie mieli dzieci, dostaje połowę, jeśli mieli, 1/4. Powodem tego, że kobieta dostaje połowę tego, co mężczyzna, jest fakt, że to na mężczyźnie ciąży obowiązek utrzymywania rodziny. Natomiast kobieta nie musi nikogo utrzymywać i może swoje pieniądze wydać bądź zainwestować, a byt i mieszkanie ma zagwarantowane przez męża. Współczesna sytuacja kobiet muzułmańskich Nie sposób w krótkim tekście opisać sytuację życiową wszystkich kobiet muzułmańskich, choćby z tego powodu, że często jedyną rzeczą, która je łączy, jest wyznawanie islamu, a dzieli je wszystko inne narodowość, język, krąg kulturowy, pochodzenie i tradycja. Do tego dochodzi pochodzenie społeczne, poziom wykształcenia, rola społeczna ale przecież nie sposób byłoby także opisać w jednym tekście sytuacji wszystkich kobiet chrześcijańskich czy choćby tylko katolickich. Nie da się porównać sytuacji polskiej Tatarki z sytuacją mieszkanki Arabii Saudyjskiej, muzułmanki z Indonezji i Turczynki. Dzieje się tak m.in. dlatego, że niektóre szkoły prawa w islamie, szczególnie szkoła malikicka, powszechna w Afryce, dopuszczają elementy prawa zwyczajowego, obecnego na danym terenie jeszcze przed przyjściem islamu. Na sytuację kobiet muzułmańskich wpływają więc także pewne czynniki, dla których nie ma podstaw w źródłach religijnych, Koranie i sunnie. Na przykład islam i szariat obarcza się winą za wyrok śmierci za cudzołóstwo dla kobiet w Nigerii tymczasem w Koranie taka sama kara przewidziana jest za cudzołóstwo i dla kobiety, i dla mężczyzny (sura 24:2). W całym Koranie nie ma jednak ani słowa o karaniu śmiercią przez kamienowanie. Przy opisywaniu sytuacji kobiet muzułmańskich nie bierze się pod uwagę, że bardzo często podobnie wygląda sytuacja kobiet w innych społecznościach patriarchalnych, w tym także chrześcijańskich, na przykład na południu Włoch czy w Ameryce Środkowej. Zarzuca się niesprawiedliwe traktowanie kobiet społeczeństwom, które z różnych przyczyn borykają się z nędzą, brakiem edukacji, niskim poziomem rozwoju społecznego a jak uczy doświadczenie, dopiero osiągnięcie określonego poziomu rozwoju sprzyja refleksji na temat sytuacji kobiet. W końcu w Europie dopiero w XX w. przyznano kobietom prawa wyborcze, a niektóre państwa (Szwajcaria) zwlekały z tym aż do lat siedemdziesiątych tego wieku. Współczesna sytuacja kobiet muzułmańskich jest zatem bardzo odmienna w różnych częściach świata islamu i nie da się napisać o niej jednoznacznie, czy jest zła, czy dobra. W niektórych miejscach z różnych względów jest lepsza, w innych znacznie gorsza. Nie wynika to tylko z podziału na społeczeństwa bogate i biedne, gdyż w bogatych krajach Zatoki kobiety mają mniej wolności niż w biednej wiosce w Syrii. Zdarzające się przypadki uciskania kobiet i odmawiania im prawa decydowania o własnym życiu, mimo że bywają uzasadniane religijnie, najczęściej są wynikiem wykorzystania islamu dla usankcjonowania patriarchalnych obyczajów. Islam dość łatwo daje się nadużywać, gdyż nie ma jednej zwierzchniej instancji orzekającej, która interpretacja jest prawdziwa. Na przykład nakaz noszenia zasłony uzasadnia się tekstem Koranu, tymczasem wśród samych teologów muzułmańskich nie ma zgodności co do tego, czy Koran w ogóle każe nosić zasłonę wszystkim kobietom, a jeśli tak, to jak wiele ma ona zasłaniać. Z drugiej strony, należy pamiętać o tym, że niewychodzące z domów kobiety, czyli według naszych standardów podporządkowane i zamknięte, mają bardzo dużo do powiedzenia w wielu sprawach, w tym rodzinnych na przykład decydują o wyborze małżonka dla dzieci. Nierzadko w domu dorosłego syna rządzi jego matka, której on słucha w wielu sprawach, także zawodowych. W sytuacji i zachowaniu kobiet w świecie islamu można jednak zauważyć pewne ogólne tendencje. Otóż podnosi się poziom ich wykształcenia, ale także następuje zwrot ku religii, wyrażający się mianowicie w częstszym noszeniu zasłony, niż to miało miejsce za czasów ich babek czy matek. Wiele młodych muzułmanek zakłada chustę i dzieje się tak nawet w tych krajach, które mają tradycję innego ubioru muzułmańskiego. Badacze nazywają to arabizacją wzorców kulturowych i uważają, że jest to wynikiem globalizacji oraz ułatwień 11

12 w komunikacji. Młode muzułmanki są przekonane, że noszenie zasłony daje im wolność i podnosi ich godność. Wyrażają także coraz śmielej inne aspiracje religijne: chęć uczestniczenia na równi z mężczyznami w modlitwach w meczecie czy pragnienie zdobywania wiedzy na temat religii i swoich praw z niej wynikających. Są dumne z tego, że są muzułmankami, i dlatego strojem oraz zachowaniem podkreślają swoją odrębność nieuleganie wpływom obcej kultury zachodniej. Polskie muzułmanki pochodzenia tatarskiego od dawna zaangażowane są w życie religijne swoich wspólnot: pani Dżemila Smajkiewicz-Murman zbudowała meczet w Gdańsku (to był jej pomysł i ona zebrała fundusze), pani Halima Szahidewicz jest przewodniczącą gminy muzułmańskiej w Białymstoku, a pani Mirosława Korycka w Bohonikach. Feminizm w islamie Wśród muzułmanek rozwija się także feminizm. Po raz pierwszy ruch ten pojawił się w Egipcie w latach dwudziestych XX w. pod nazwą nisa ijja (arabskie tłumaczenie terminu feminizm) Egipt to państwo cechujące się wyższym poziomem edukacji. Od tej pory feminizm jest stale obecny w świecie muzułmańskim. Nasilenie dyskursu feministycznego nastąpiło w krajach muzułmańskich w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Jest to ruch alternatywny w stosunku do feminizmu rozwijającego się w świecie zachodnim, podobnie jak inne ruchy feministyczne tzw. Trzeciego Świata podkreślające różnorodność kultur, w których żyją kobiety, a co za tym idzie, odmienność ich problemów i sposobów ich rozwiązywania. Ruch ten stawia sobie za cel, by kobiety muzułmańskie nie były traktowane jak przedmiot badań i dyskusji, lecz stały się aktywnymi ich uczestniczkami przy uwzględnieniu wszystkich aspektów rzeczywistości, w której żyją. Jednocześnie odrzuca popularną wśród konserwatywnych myślicieli muzułmańskich tezę, że feminizm jest produktem myśli Zachodu i elementem kolonializmu intelektualnego. Feminizm w świecie islamu podobnie jak analogiczne zjawisko na Zachodzie ma różne oblicza. Zasadniczo można go podzielić na: ateistyczny (traktujący religię jako powód ucisku kobiety), sekularystyczny (do religii odnoszący się obojętnie) oraz religijny. Dwa pierwsze nurty nie różnią się zasadniczo od analogicznych ruchów zachodnich. Feminizm religijny natomiast dzieli się na muzułmański i islamski mimo, wydawałoby się, identycznego znaczenia tych terminów, różnice są znaczne. Feminizm islamski powstał później niż muzułmański i jest od niego bardziej konserwatywny nie podważa konieczności noszenia zasłony, widzi godność kobiety w jej podporządkowaniu się wszystkim nakazom prawa, przy czym jego reprezentantki domagają się udziału w modlitwach publicznych i innych ceremoniach religijnych oraz religijnego kształcenia dziewcząt; niektóre jego odłamy wchodzą w skład ruchów fundamentalistycznych. Zasadniczą cechą feminizmu muzułmańskiego jest prowadzenie dyskursu na temat kobiety i jej miejsca w społeczeństwie na podstawie tekstów religijnych, przede wszystkim Koranu, hadisów i prawa, chociaż sięga się także po argumenty z dziedziny praw człowieka czy demokracji. Podstawowa teza jest taka, że islam jako religia równości wszystkich ludzi a zatem także równości kobiet i mężczyzn i sprawiedliwości nie może być podstawą do uciskania kobiet. Prawo muzułmańskie, które ukształtowało się zasadniczo w IX w., formowało się pod silnym wpływem ówczesnych patriarchalnych tradycji i praktyk. Dlatego w odniesieniu do noszenia zasłony islam jako religia wolności nie narzuca niczego kobietom. Sytuacja kobiet w islamie, z którą mamy do czynienia obecnie, jest wynikiem niewłaściwej interpretacji, a nawet nadużywania religii przez mężczyzn w celu utrzymania patriarchatu. Jedna z najbardziej znanych feministek muzułmańskich, Fatima Mernissi, socjolog z Maroka, w swej fundamentalnej pracy The veil and the male elite, stosując tradycyjną muzułmańską metodologię teologiczną (idżtihad), dowodzi, że najbardziej wrogie kobietom hadisy są interpretowane poza kontekstem lub nie są autentyczne i zostały sfabrykowane dla utwierdzenia przedmuzułmańskiej patriarchalnej konstrukcji społeczeństwa. Dlatego też jako do źródła islamu należy zwrócić się do Koranu. Jego analizą pod kątem myśli feministycznej zajmuje się Amina Wadud (profesor islamistyki) 1 w książce Qur an and women. Nowe podejście do Koranu polega na wyłowieniu tego, co w tej Księdze jest powiedziane na temat równości kobiet i mężczyzn, na prostowaniu obiegowych poglądów na temat koranicznego podejścia do kobiet, wynikających z niewłaściwej interpretacji tekstu objawionego, a także na wyjaśnianiu tych wersetów, które odnosiły się do konkretnej sytuacji społecznej z czasów Proroka i muszą ulec reinterpretacji w nowym kontekście historycznym. Są także feministki należy do nich Aziza al-hibri (filozofka i profesor prawa) które zajmują się konkretnie prawem muzułmańskim, szariatem i jego reinterpretacją na podstawie m.in. osiągnięć pierwszych dwóch badaczek. Inny temat badań stanowi historyczny rozwój myśli prawnej i teologicznej w nurcie patriarchalnym oraz egalitarystycznym tym z kolei zajmuje się m.in. Leila Ahmed (pochodząca z Egiptu, profesor Uniwersytetu Harvarda), autorka książki Women and gender in Islam. Wymienione tu kobiety są uczonymi, teolożkami i wykładowczyniami na różnego rodzaju uczelniach. 12

13 Także w Iranie współcześnie toczą się feministyczne debaty, zwłaszcza na łamach pisma Zanan (pers. Kobiety ), założonego w 1992 r. przez Szahlę Szerkat, gdzie przez uczone kontestowana jest dominacja męskiego duchowieństwa w interpretowaniu źródeł religijnych i stanowieniu prawa. Muzułmanki na terenie Europy zajmują się reinterpretacją źródeł religijnych z własnej perspektywy i w europejskim kontekście. Głoszą na przykład pogląd, że obecnie mężczyźni nie powinni decydować o losie kobiet. Mogli to czynić wtedy, kiedy sami utrzymywali rodzinę, natomiast teraz, gdy w Europie kobiety muzułmańskie także pracują, mają one prawo współdecydować o swoim losie. Na świecie działa także obecnie wiele kobiecych czy feministycznych organizacji muzułmańskich, które jako jedno z głównych swych mediów traktują internet (np. portal maryams.net). Jak się wydaje, właśnie tego typu ruchy oparte na religii i jej źródłach, propagujące dostęp kobiet do wiedzy i praktyk religijnych, mogą skuteczniej niż napominania ludzi z Zachodu przyczynić się do poprawy sytuacji kobiet muzułmańskich. Obrzędy rodzinne Narodzenie dziecka Wspominanie dnia urodzin nie ma większego znaczenia, dopiero od niedawna zaczęto je świętować w miastach. Narodzenie dziecka ma jednak duże znaczenie społeczne i jest wydarzeniem wielkiej wagi dla rodziców, zwłaszcza narodziny syna. Urodzenie syna daje kobiecie szczególną pozycję w rodzinie, a mężczyźnie poważanie w społeczności. Z narodzinami dziecka związanych jest wiele lokalnych obrzędów, ale powszechnie przyjętym obrzędem muzułmańskim jest wyszeptanie przez ojca (ewentualnie innego mężczyznę, nigdy przez kobietę) do ucha dziecka wezwania na modlitwę (azan). Są różne wersje tej praktyki: czasem do jednego ucha szepcze się azan, a do drugiego podobną do niego ikamę zapowiedź początku modlitewnego nabożeństwa. Innym zwyczajem jest włożenie noworodkowi do ust odrobiny przeżutego przez uczonego męża daktyla lub innego pożywienia jako symbolu przekazania mu mądrości. Gdy ojcu zakomunikuje się narodziny dziecka, obdarowuje on swoją żonę prezentami. Wydaje też przyjęcie dla rodziny, krewnych i przyjaciół. Obrzęd nadania imienia Nie ma ściśle określonego czasu, kiedy trzeba nadać dziecku imię. Czasem robi się to już podczas przecinania pępowiny, czasem kilka dni później. Często nadawane są pobożne imiona, takie jak Mahomet (arab. Muhammad, pers. Mohammed, tur. Mehmet), Ahmad, Ali, Fatima oraz inne imiona występujące w rodzinie Proroka. Szyici bardzo chętnie nadają też prócz imienia Ali imię Husajn. Rodzice mogą używać przydomka z imieniem dziecka: np. ojciec Abu Ahmad ( ojciec Ahmada ), matka Umm Fatima ( matka Fatimy ). W niektórych krajach nadanie imienia nie jest specjalnie celebrowane. W wielu rodzinach w szóstym lub siódmym dniu goli się dziecku całą głowę, a włosy waży się i przeznacza równoważną im ilość srebra lub złota dla biednych. Zgodnie z tradycją w tym dniu składa się ofiarę z jagnięcia lub koźlęcia (jednorocznej owieczki lub dwuletniej kozy). Gdy urodzi się dziewczynka, ojciec składa w ofierze jedno zwierzę, a gdy chłopiec dwa. Zwierzętom nie wolno połamać kości nawet przy gotowaniu. Część mięsa zostaje ofiarowana biednym, a część przeznaczona na przyjęcie dla rodziny i krewnych. W czterdziestym dniu po połogu matka przechodzi obrzęd oczyszczenia, co jest okazją do kolejnego świętowania. Według przepisów Koranu dziecko powinno być karmione piersią dwa lata. Obrzezanie Obrzezanie praktykuje się w niemal całym świecie muzułmańskim, chociaż Koran o nim nie wspomina. Wiek, w którym dokonuje się obrzezania, jest różny zależnie od kraju i waha się między siódmym dniem a czternastym rokiem życia. Zabiegu dokonuje lekarz lub specjalnie przygotowany do takich czynności rzezak. Obrzezanie włącza chłopca do społeczności wiernych, zostaje on też tym samym uznany za mężczyznę. Jest to ważne rodzinne święto. Uroczystości związane z obrzezaniem są kosztowne, więc przyjął się zwyczaj urządzania ich wspólnie dla kilku chłopców z rodziny bliższej i dalszej. W niektórych krajach kilka dni przed uroczystością chłopcy chodzą odświętnie ubrani i dostają od rodziny prezenty. Obchody trwają dwa dni pierwszy to wieczór henny chłopcu maluje się na czerwono henną trzy palce. Ten wieczór spędza jeszcze wśród kobiet. Następnego dnia rozpoczyna się święto mężczyzn. Recytuje się Koran, odmawia modlitwę, idzie się do meczetu. Powrót z meczetu to swoista procesja przez miasto. Chłopcy, którzy mają zostać obrzezani, odróżniają się 13

14 strojem są ubierani w białe, długie koszule. Potem dokonuje się obrzędu obrzezania. Po nim jeszcze przez kilka dni chłopiec chodzi ubrany w ten strój. Wszyscy, którzy widzą tak ubranego chłopca, pozdrawiają go, dają mu słodycze i pieniądze. Obrzezanie kobiet jest praktykowane w 28 krajach Afryki. Jest to starożytny obrzęd, który sięga XX w. p.n.e. Nie jest to, jak się często twierdzi, zwyczaj muzułmański, lecz czysto afrykańska tradycja, praktykowana także przez wyznawców innych religii. Obrzezanie to ma służyć zachowaniu dziewictwa i zmniejszeniu doznań seksualnych islam zaś jest bardzo pozytywnie nastawiony do satysfakcji i przyjemności płynących z pożycia seksualnego, pod warunkiem, że odbywa się ono w ramach małżeństwa. Śmierć i pogrzeb Śmierć w świetle islamu nie jest czymś złym czy negatywnym. Jest traktowana jako przejście do drugiego życia pod bezpośrednią opiekę Boga. Nie jest też następstwem grzechu ani karą dla człowieka. Zmarłego obmywa się, recytując przy tym 36. surę Koranu. Następnie ciało owija się w biały całun i przenosi do meczetu lub na cmentarz, a pogrzeb zazwyczaj odbywa się w ciągu 24 godzin od śmierci. Ciało niosą zmieniający się żałobnicy. Zmarłego chowa się tak, by leżał na prawym boku, a twarz miał zwróconą w kierunku Mekki. Jednak w wielu krajach, zwłaszcza europejskich, muzułmanie chowają swoich zmarłych także w trumnach. Nie ma zwyczaju zdobienia grobu kwiatami ani zapalania na nim lampek. Przez czterdzieści dni rodzina zmarłego recytuje w meczecie Koran, a także rozdaje pokarm biednym i potrzebującym. Święta muzułmańskie Muzułmanie liczą czas od hidżry, czyli wywędrowania Proroka z Mekki do Medyny w 622 r. Liczą czas miesiącami księżycowymi. Rok składa się z dwunastu 29lub 30-dniowych miesięcy. Rok księżycowy jest krótszy od roku słonecznego, którym posługujemy się w świecie zachodnim, o jedenaście dni. Dzień nie rozpoczyna się rankiem, lecz z zachodem słońca. Dniem szczególnym dla muzułmanów jest piątek, ze względu na wspólnie odmawianą przez wiernych uroczystą modlitwę, której przewodzi imam. Ale piątek nie jest dniem świętym, tak jak dla chrześcijan niedziela czy szabas dla żydów, nie jest też dniem obowiązkowo wolnym od pracy pracę przerywa się na czas modlitwy. W większości krajów muzułmańskich w tym dniu jednak nie są czynne szkoły, sklepy i instytucje państwowe. Irańczycy posługują się także własnym, przedmuzułmańskim kalendarzem słonecznym, którego pierwszy dzień (1 farwardina) przypada 21 marca. Początek roku (1 muharrama) zwany jest Dniem Odpuszczenia Win. Nie jest to święto obchodzone przez wszystkich muzułmanów, ponieważ tego święta nie ustanowił Mahomet. Nie jest obchodzone w Arabii Saudyjskiej ani w krajach Zatoki Perskiej. Ci, którzy to święto obchodzą, obdarowują się w tym dniu słodyczami i opowiadają historie z życia Proroka, jego rodziny i towarzyszy. Sunnici poświęcają ten dzień głębszej refleksji religijnej. Dla szyitów jest to początek miesiąca, w którym obchodzą swoje najważniejsze święto upamiętniające śmierć imama Al-Husajna. Irańczycy zgodnie z tradycją przedmuzułmańską świętują początek roku, zw. Nouruz (pers. nowy dzień), 21 marca (pierwszy dzień wiosny). Aszura (10 muharrama) najważniejsze święto szyickie. Aszura jest kulminacją miesiąca żałoby, który rozpoczyna się pierwszego dnia roku. Aszura upamiętnia męczeńską śmierć trzeciego imama Al-Husajna, który w 680 r. został zamordowany przez wojska kalifa omajjadzkiego pod Karbalą. Z tej okazji odbywają się procesje i przedstawienia pasyjne. W czasie procesji zmierzających do grobu Al-Husajna gromady mężczyzn biczują się do krwi. Pielgrzymi płaczą i zawodzą. Organizowane są spotkania, odrębne dla kobiet i mężczyzn, podczas których rozpamiętuje się cierpienia imama. Kobiety w tym czasie ubierają się na czarno i nie noszą ozdób. Turcy obchodzą Aszurę jako święto uratowania arki Noego, która zatrzymała się na górze Ararat. W tym dniu przygotowuje się świąteczne potrawy złożone z czterdziestu składników i częstuje się nimi przyjaciół i znajomych. Większość muzułmanów uznaje, że arka Noego zatrzymała się na górze Al-Dżudi w Arabii, nie zaś na górze Ararat w Turcji. Hidżra święto upamiętnia wywędrowanie Mahometa w 622 r. z Mekki do Medyny. Noc Poczęcia Proroka na początku miesiąca radżaba muzułmanie wspominają poczęcie proroka. W tym dniu na czole Abd Allaha, ojca Mahometa, pojawiła się światłość Boska, która przeniosła się i wypełniła łono Aminy, matki Mahometa. W Turcji ta noc jest obchodzona jako noc światła w meczetach zostawia się na noc palące się lampy, które rozświetlają ich wnętrza. Urodziny Proroka narodzinom Mahometa towarzyszyły liczne cuda: ziemię rozjaśniło niezwykłe światło, rozbrzmiewały głosy z niebios, aniołowie rozpostarli swe skrzydła i zadrżały trony panujących. We wczesnym islamie tego święta nie obchodzono, narodziło się w X XI w. w Egipcie. Sunnici obchodzą je dwunastego dnia trzeciego 14

15 miesiąca roku w tym dniu wspominają zarówno narodziny, jak i śmierć Proroka. Szyici obchodzą je pięć dni później. W Turcji to święto nazywa się Świętem Światła. W meczetach zapala się lampy i świece. Organizuje się zgromadzenia, na których odprawia się modlitwy dziękczynne za Proroka i opowiada się budujące historie z jego życia. W Pakistanie święto to polega na wspominaniu Proroka na wspólnych spotkaniach i trwa cały miesiąc. Noc Wniebowstąpienia (arab. Id al-isra) święto upamiętniające nocną podróż i wniebowstąpienie Proroka (arab. al-miradż). Rozpoczyna się 27 radżaba i jest jedną z pięciu świętych nocy w islamie. Urodziny Alego szyici świętują je 13 radżaba. Noc Niewinności święto odpuszczenia grzechów, obchodzone w nocy z 14 na 15 szabana. Wierni błagają Boga, by przebaczył ludzkości wszystkie grzechy popełnione w minionym roku. Ramadan (pers., tur. ramazan) miesiąc postu (arab. saum, sijam jeden z pięciu filarów islamu), dziewiąty miesiąc księżycowego kalendarza muzułmańskiego, najświętszy w roku, ponieważ w tym czasie został objawiony Mahometowi pierwszy fragment Koranu. W ciągu tego miesiąca od wschodu do zachodu słońca dorosłym, zdrowym muzułmanom nie wolno jeść, pić, posługiwać się używkami, oddawać się podnieceniu seksualnemu. Post ten, inaczej niż post w chrześcijaństwie, nie służy pokucie czy umartwianiu się, lecz ćwiczeniu samokontroli człowieka, aby potem było mu łatwiej kontrolować swoje pragnienia. Post służy także wyrażeniu solidarności z biednymi i głodującymi, a także pogłębieniu własnej pobożności, m.in. przez lekturę Koranu i rozważania. Z postu zwolnieni są: starcy, dzieci, kobiety w ciąży i karmiące, chorzy oraz osoby w podróży. Po zachodzie słońca, oznajmianym zazwyczaj wystrzałem armatnim, wszyscy zasiadają do pierwszego posiłku zw. iftar, po którym przez całą noc muzułmanie odwiedzają się nawzajem, świętują w domu lub w miejscach publicznych (np. restauracjach). W czasie ramadanu miasta przyjmują odświętny wygląd, a wiele urzędów, szkoły czy uczelnie mają skrócony czas pracy. Ramadan kończy się świętem Id al-fitr. Noc Mocy (Przeznaczenia) (arab. Lajlat al-kadar, tur. Kadir Gecesi) należy do pięciu świętych nocy i najczęściej przypada w 27. noc ramadanu, kiedy objawionych zostało pięć pierwszych wersetów Koranu z 97. sury, pt. Przeznaczenie. Głównym elementem tego święta jest rozważanie tej właśnie sury, która wyraża podziękowanie za zesłanie Słowa Bożego. Święto Przerwania Postu (arab. Id al-fitr, pers. Eid-e Fetr, tur. Szeker Bajram) jedno z najważniejszych, obchodzone na koniec ramadanu. W tym dniu dziękuje się Bogu za przetrwanie postu i przebaczenie wszystkich grzechów. Ważnym elementem święta jest wspólna, uroczysta modlitwa w meczecie i odwiedzanie krewnych oraz przyjaciół. Każdy muzułmanin, który sam nie cierpi niedostatku, przed udaniem się na modlitwę powinien wesprzeć odpowiednim datkiem potrzebującego. W tym dniu muzułmanie składają sobie życzenia i obdarowują się prezentami, szczególnie nowymi ubraniami. Dzieci dostają słodycze (stąd turecka nazwa: şeker cukier, słodycze) i pieniądze, a na ulicach miast ustawione są dla nich wesołe miasteczka. Święto Ofiar (arab. Id al-adha, pers. Eid-e Ghorban, tur. Kurban Bajram) najważniejsze święto muzułmańskie, trwa cztery dni i jest związane z pielgrzymką do Mekki. Święto Ofiar upamiętnia ofiarę Abrahama i jego posłuszeństwo wobec Boga. Abraham według islamu miał złożyć w ofierze Bogu swego syna Izmaela, Bóg jednak, widząc oddanie Abrahama, pozwolił mu złożyć w ofierze barana zamiast dziecka. Na pamiątkę czynu Abrahama każdy ojciec rodziny składa w ofierze barana, wielbłąda lub krowę. Zwierzę musi być zabite rytualnie, następnie dzieli się mięso tak, by 1/3 oddać potrzebującym, 1/3 krewnym, a pozostałą 1/3 spożywa się na wspólnej uczcie. Tego dnia wspólnie odwiedza się meczet, recytuje Koran i rozdziela prezenty. W czasie Święta Ofiar wielu muzułmanów składa też datki pieniężne przeznaczone na pomoc biednym i fundacje charytatywne. Prawo w islamie Prawo w islamie ma szczególny charakter, gdyż jest oparte na źródle pochodzącym od Boga, jakim jest Koran ma zatem sankcję religijną. Wynika to z faktu, że nowa religia, islam, była podstawową zasadą spajającą nową społeczność, jaka kształtowała się wśród Arabów od momentu hidżry, czyli wywędrowania Mahometa z Mekki do Medyny. A zatem prawo regulujące funkcjonowanie tej społeczności także musiało mieć religijne podstawy, choć oczywiście w jego skład weszły też elementy przedmuzułmańskiej praktyki plemiennej i takież obyczaje. Źródłem tej nowej religii był Koran. Zawiera on wiele wskazówek dotyczących funkcjonowania społeczności muzułmańskiej, zwłaszcza jeśli chodzi o rodzinę czy sprawy kultu. Stanowił zatem dobre źródło przepisów prawnych w tych dziedzinach, dla innych obszarów życia społecznego był jednak źródłem niewystarczającym, stąd wzięła się praktyka opierania przepisów prawnych na autorytecie samego Mahometa. Tu z kolei źródłem były przekazy o wypowiedziach Proroka i jego zachowaniach, czyli hadisy. W ten sposób sunna, czyli tradycja Proroka, także stała się źródłem prawa muzułmańskiego. 15

16 Z oparcia prawa na źródłach religijnych wynika jego Boski charakter ostatecznym źródłem prawa jest bowiem sam Bóg, a zatem człowiekowi nie wolno tego prawa zmieniać. Jest to zatem zupełnie inna tradycja niż europejska, która opiera się na rzymskim prawie stanowionym przez ludzi. Sprawowaniem prawa w imieniu władców zajmowali się sędziowie (kadi), wykorzystujący osiągnięcia teologów, którzy byli tego prawa teoretykami. Ludzie ci gromadzili się wokół autorytetów w tej dziedzinie i stworzyli przez to kierunki tworzenia prawa zwane mazhabami (czyli drogami ). Prawo muzułmańskie, podobnie jak teologia, kształtowało się w ramach idżtihadu, wysiłku uczonych, którzy wypracowali dodatkowe, poza interpretowaniem źródeł religii, sposoby tworzenia przepisów prawnych m.in. powszechną zgodę uczonych (zw. idżma) oraz analogię (zw. kijas). Proces kształtowania prawa zakończył się zasadniczo w IX w. i wtedy mamy już do czynienia z całkowicie wyodrębnionymi, istniejącymi do dzisiaj czterema głównymi kierunkami (szkołami, mazhabami) prawa. Szkoły te noszą nazwy pochodzące od ich założycieli. Szkoła hanaficka (od Abu Hanify, VIII w.) opiera się na Koranie, sunnie oraz osobistej opinii prawników, tzw. raj. Jest najpopularniejsza, bo obejmuje jedną trzecią świata islamu Turcję, Bałkany, Żyzny Półksiężyc, częściowo Afganistan, Pakistan; nie ma jej w Afryce Północnej. Szkoła malikicka (od Malika ibn Anasa, VIII w.) opiera się tylko na tym, co spisane, a więc na Koranie i hadisach, kieruje się także interesami ummy muzułmańskiej. Przyjęta jest w Afryce Północnej, w Górnym Egipcie. Szkoła szafi icka (od Asz-Szafi ego, IX w.) opiera się na Koranie i sunnie oraz na analogii i zgodzie prawników. Mało rozpowszechniona: Dolny Egipt, Afryka Wschodnia, Azja Południowo-Wschodnia. Szkoła hanbalicka (od Ibn Hanbala, IX w.) konserwatywna, jeśli chodzi o kult, Koran i hadisy; ma mało zwolenników, zachowała się dzięki ruchowi Muhammada Ibn Abd al-wahhaba z XVIII w. Występuje w Arabii Saudyjskiej, Katarze, Zjednoczonych Emiratach Arabskich. Różnice między poszczególnymi szkołami nie są wielkie, a w sprawach zasadniczych nie różnią się one wcale, ale ich odmienność stanowi podstawę podziałów i widoczna jest w życiu codziennym. To właśnie, poza różnicami etnicznymi, sprawia, że Turcja, posługująca się szkołą hanaficką, w miarę tolerancyjną, różni się od uznającej konserwatywną szkołę hanbalicką Arabii Saudyjskiej. Rozprzestrzenianie się szkół prawa ma charakter geograficzny: w Afryce Północnej przeważa szkoła malikicka, na Bliskim Wschodzie zaś (tzw. Żyzny Półksiężyc, obejmujący m.in. Liban, Palestynę, Syrię, Jordanię) szafi icka. Wielość szkół tłumaczona jest Boską wyrozumiałością każdy muzułmanin mógł wybrać taką szkołę, która najbardziej mu odpowiadała. Przy tym zasadniczo nie uznaje się łączenia przepisów prawnych, pochodzących z różnych szkół, choć współcześnie czasem się to zdarza. Charakterystyczne dla prawa muzułmańskiego jest uznawanie za jego element lokalnych obyczajów danego regionu, a zatem nie muzułmańskich, lecz etnicznych, co także decyduje o odmiennym, etnicznym charakterze islamu w różnych miejscach na świecie. Szczególnie szkoła malikicka, rozpowszechniona w Afryce subsaharyjskiej, skłonna jest do uwzględniania elementu etnicznego. Każdy odłam szyitów ma własny, odrębny system prawny ze znacznie większą rolą prawników główny kierunek, tzw. piąta szkoła prawa muzułmańskiego, to szkoła dżafarycka. Główna odmienność szkół szyickich polega na tym, że dopuszczalne jest w nich w dalszym ciągu samodzielne tworzenie przepisów prawa (zw. idżtihad) przez wybitnych uczonych w tej dziedzinie (zw. mudżtahidami); dla sunnickich szkół w XI w. nastąpiło tzw. zatrzaśnięcie bram idżtihadu: od tej pory prawo sprawowane było w oparciu o istniejącą literaturę prawniczą, poprzez wydawanie fatw (opinii prawnych) przez muftich, którzy byli doradcami władców i sędziów. Fatwy nie mają sankcji prawnej, lecz jedynie charakter rad, które mogły, ale nie musiały, być stosowane przez kadich. Z czasów Osmanów pochodzi system hierarchii muftich, z głównym muftim danego kraju na czele. Zatrzaśnięcie bram idżtihadu było m.in. wynikiem walki o wpływ na prawo między prawnikami a rządzącymi (kalifami, imamami). Dlatego prawnicy zaczęli propagować boskość szariatu. Niektórzy uczeni odrzucają jednak tezę o zatrzaśnięciu bram idżtihadu, a współcześnie postulowany jest powrót do tworzenia nowych przepisów, czego wymaga współczesna, odmienna sytuacja polityczno-ekonomiczna muzułmanów, zarówno w ich własnych państwach, jak i na emigracji. Uczynki dzieli się w prawie muzułmańskim na pięć kategorii: obowiązkowe (wadżib lub fard, mogą być indywidualne fard ajn, jak modlitwa i post, lub zbiorowe fard kifaja, jak dżihad), zalecane (mandub, mustahabb), dozwolone, neutralne moralnie (mubah), godne unikania (makruh) oraz zabronione (haram lub mahzur). Cały system prawa muzułmańskiego nosi nazwę szariat (lub szaria, co po arabsku znaczy ścieżka ), a działalność prawników polegająca na tworzeniu tegoż systemu nazywana jest fikh (lub tafakkuh czyli 16

17 jurysprudencja; prawnik to fakih lm. fukaha). Szariat reguluje całe życie człowieka, obejmuje bowiem nie tylko sprawy dotyczące kultu, zwane ibadat, ale także te dotyczące ogółu stosunków między ludźmi, zwane mu amalat. Nie jest to bowiem prawo ściśle religijne, jak prawo kanoniczne w chrześcijaństwie. Państwo w islamie Tradycja oraz teoria państwa i władzy w islamie sięga VII w., czyli państwa stworzonego przez Mahometa w Medynie, w którym Prorok był nie tylko przywódcą religijnym, ale także władcą państwa. Zgodnie z tą tradycją władza władza duchowa połączona ze świecką pochodzi od Boga, opiera się bowiem na prawie o Boskim rodowodzie, a sprawuje ją kalif, czyli następca Proroka. Boski charyzmat władzy w państwie spływa w dół od kalifa na wszystkie pozostałe urzędy państwowe. Nie istnieje przy tym podział na funkcje czysto religijne i czysto świeckie, gdyż sprawujący urząd skupia w swym ręku oba te elementy dla dobra doczesnego i duchowego gminy. Jest to zgodne z zasadą, że prawo muzułmańskie obejmuje wszystkie dziedziny życia wiernego nie istnieje więc w islamie podział na to, co duchowe i na to, co świeckie. Teoria sprawowania władzy stanowi część szariatu, czyli prawa muzułmańskiego. Optymalną realizację obowiązków religijnych przez muzułmanina gwarantuje mu, według wielu tradycyjnych uczonych muzułmańskich, wyłącznie życie na terenie państwa muzułmańskiego, funkcjonującego w oparciu o szariat. Państwa takie nazywane są dar al-islam terytorium islamu. Kraje rządzące się innymi prawami, znajdujące się pod panowaniem niemuzułmańskim, w klasycznej teorii nosiły nazwę dar al-harb terytorium wojny, jako że w prawie muzułmańskim tereny takie znajdowały się w stanie wojny z muzułmanami względnie można było z nimi prowadzić walkę, mającą na celu rozprzestrzenienie islamu. Muzułmanie mogli przebywać poza dar al-islam jedynie czasowo. Inne koncepcje wyodrębniają także dar as-sulh, czyli terytorium pokoju, którą to nazwą określa się w prawie muzułmańskim tereny niemuzułmańskie podporządkowane władzy muzułmańskiej, względnie tereny niemuzułmańskie niebędące w stanie wojny z islamem. Inna nazwa takich obszarów to dar ad-dawa, czyli terytorium misyjne tą nazwą określane są tereny niemuzułmańskie, na których prowadzona jest działalność misyjna. Islam powinien być zatem w państwach muzułmańskich zrośnięty ze strukturami państwa. Taki stan rzeczy istnieje w jednych krajach w silniejszym stopniu, w innych w słabszym, ale prawo muzułmańskie zazwyczaj jest podstawą prawa państwowego, zwłaszcza w jego części odnoszącej się do rodziny. Taki przypadek ma miejsce na przykład w Tunezji, gdzie tylko prawo rodzinne jest oparte na islamie, a reszta prawodawstwa ukształtowana jest na sposób świecki. Uważa się przy tym, że sposób organizacji państwa, polegający na rozdzieleniu funkcji państwowych i religijnych, jest sprzeczny z istotą islamu. Należy jednak pamiętać, że koncepcje dotyczące państwa nie są wcale wśród muzułmanów jednolite. Klasyczne teorie, mówiące o jedności władzy duchowej i świeckiej, dotyczyły w dużej mierze muzułmańskiego państwa idealnego, jakiego ich autorzy pragnęliby dla wspólnoty wyznawców islamu. Takie państwo od czasów społeczności Medyny za życia Proroka już się potem nie powtórzyło: w XI w. kalif sprawował władzę duchową, świecką zaś jego wezyrowie. Obecnie zaś w państwach nazywanych muzułmańskimi funkcjonują rozmaite modele, gdzie faktyczny rozdział religii od systemu państwowego ma miejsce w różnym stopniu. Najdalej w tym rozdziale poszła Turcja, której prawodawstwo państwowe, po zniesieniu kalifatu osmańskiego w wyniku reform Atatürka, zostało oparte na wzorcach świeckich (np. prawo cywilne wzorowane jest na kodeksie szwajcarskim). Jedyną teokracją w sensie muzułmańskim, to znaczy państwem opierającym się wyłącznie na szariacie, jest obecnie Islamska Republika Iranu jednak ma ona charakter szyicki. Jak pokazuje doświadczenie, możliwe jest też funkcjonowanie islamu w ramach świeckiego państwa europejskiego. Zauważyło to wielu współczesnych myślicieli muzułmańskich, jak Smail Balić czy Tarik Ramadan. Wymaga to jednak pewnych modyfikacji w sposobie funkcjonowania islamu, dostosowania go do prawnych ram danego państwa, ale respektowanie porządku prawnego istniejącego w państwie, w którym się żyje, jest obowiązkiem muzułmanina (m.in. według szkoły hanafickiej). Dopasowanie takie nie jest więc wcale sprzeczne z duchem islamu, który cechuje zresztą znaczna elastyczność. Wprowadza się zatem współcześnie na przykład nowe pojęcia, jak dar al-ahd, czyli terytorium przymierza : muzułmanie, otrzymując wizę czy obywatelstwo danego państwa, zawierają z nim swego rodzaju pakt, który nakłada na nich obowiązek respektowania obowiązującego tam porządku prawnego. Inny termin to dar asz-szahada terytorium dawania świadectwa. Wolność religijna zagwarantowana w konstytucjach państw europejskich stwarza muzułmanom dobre warunki do praktykowania ich własnej religii, a przez oderwanie od władzy i posądzeń o uleganie jej, może dawać nawet lepsze warunki rozwoju duchowego niż w krajach pochodzenia. 17

18 Języki islamu Językiem liturgicznym islamu jest arabski język literacki, zwany też czasem klasycznym (arab. al-arabijja alfusha). Jest on językiem semickim z rodziny afroazjatyckiej, podobnie jak hebrajski czy aramejski. Język Koranu (VII w.) to starsza wersja tego języka, sprzed ukształtowania się normy literackiej w VIII w. i różni się on od języka literackiego w wielu aspektach (to ten wariant jest naprawdę klasycznym językiem arabskim). Jednak w potocznej świadomości Arabów oba te warianty językowe stanowią jeden język. Koran, jako że zgodnie z wiarą muzułmanów objawiony został w języku arabskim, nie może być jako księga liturgiczna przekładany na inne języki, i w roli modlitwy jego recytacja odbywać się może wyłącznie po arabsku. Do tego ze względu na specyfikę języka arabskiego, w tym jego wieloznaczność, tylko w wersji oryginalnej zachowana jest pełnia znaczenia Koranu. Z tego powodu, jeśli ktoś chce zostać teologiem czy prawnikiem muzułmańskim, musi nauczyć się języka koranicznego. Dotyczy to także samych Arabów, gdyż nikt dziś nie mówi tym językiem na co dzień. Arabowie w życiu codziennym używają różnych dialektów arabskich, które mają formę znacznie odmienną od języka literackiego i powstawały równolegle do niego z przedmuzułmańskich dialektów arabskich. Dialekt jest pierwszym językiem, jakiego uczy się dziecko arabskie, jest jego językiem naturalnym, w dialekcie się myśli i czuje. Dialekt w zasadzie nie ma formy pisanej. Obecnie w świecie arabskim dialekty służą zatem do wszelkiego rodzaju komunikacji ustnej, z wyjątkiem bardzo oficjalnych wystąpień, kazań w meczecie (chutby), wykładów na uczelni. W takich sytuacjach używany jest język literacki, który wykształcił się ze wspólnego przedmuzułmańskim plemionom arabskim języka poezji i inkantacji religijnych. Używa się go także w komunikacji pisanej. Dzieci, rozpoczynając naukę w szkole, zaczynają równolegle z nauką pisania naukę języka literackiego, którego przedtem w zasadzie nie znały (z wyjątkiem pewnych jego elementów ze słuchu). Wiele osób po zakończeniu nauki w szkole traci jednak umiejętność posługiwania się językiem literackim w mowie. Rozpowszechnienie znajomości języka literackiego zależy zatem również od poziomu alfabetyzacji danego społeczeństwa osoby, które nie chodziły do szkoły, w ogóle nie umieją posługiwać się tym językiem. Poziom analfabetyzmu jest jednak dość wysoki w świecie arabskim, sięga w niektórych rejonach nawet proc. i w większym zakresie dotyczy kobiet. Stopień umiejętności posługiwania się językiem literackim jest zatem różny w zależności od poziomu wykształcenia, płci, ale także w zależności od kraju. Można przyjąć, że na Bliskim Wschodzie (Maszrek) poziom znajomości literackiego arabskiego jest wyższy, a w Afryce Północnej (Maghreb) niższy (jest tu silna tendencja do posługiwania się językiem francuskim jako pozostałość po kolonialnym panowaniu Francji). W świadomości Arabów nie tylko języki literacki i koraniczny stanowią jedność, ale także dialekty, które są według nich zepsutym językiem literackim. Jednak odmienność tych wariantów jest tak znaczna, że Arab, który nie uczy się specjalnie języka koranicznego, nie jest w stanie zrozumieć w pełni tekstu Koranu, choć z grubsza wie, o czym jest dany fragment jest to owocem lekcji religii poświęconych wyjaśnianiu, recytacji i uczeniu się Koranu na pamięć. Należy również pamiętać, że część Arabów to chrześcijanie. Oni także używają na co dzień arabskich dialektów w mowie, natomiast języka literackiego w piśmie oraz w sytuacjach oficjalnych, jak kazanie w kościele (część z nich jako języka liturgicznego używa aramejskiego, m.in. w Syrii, czy koptyjskiego, w Egipcie). W arabskim języku literackim pisane były (i często są nadal) muzułmańskie teksty religijne, teologiczne, prawnicze, nawet jeśli ich autorzy nie są Arabami. Wśród wszystkich muzułmanów, których jest obecnie na świecie prawie miliard, Arabowie stanowią zaledwie 1/5 (ok mln). Istnieje zatem ogromna liczba wyznawców islamu, którzy nie mówią po arabsku. Mają oni swoje własne języki narodowe lub etniczne. Turcy posługują się współczesnym językiem tureckim, z innej niż arabski rodziny ałtajskiej, z grupy turkijskiej (jest on odmienny od tureckiego osmańskiego, który był językiem Imperium osmańskiego). Językami turkijskimi posługują się również inne narody muzułmańskie: Uzbecy, Kazachowie, Turkmeni, Azerowie, Tatarzy (tatarski i krymskotatarski; polscy Tatarzy używają języka polskiego), Ujgurzy czy Kirgizi. W Iranie językiem oficjalnym jest język perski z rodziny indoeuropejskiej, a zatem spokrewniony z językami używanymi w Europie, np. słowiańskimi (bliżej) czy romańskimi i germańskimi (dalej). Blisko spokrewnionych z perskim języków używają: Tadżycy tadżyckiego, a Afgańczycy dari (języki te mają wspólne korzenie). W Afganistanie używany jest przez Pasztunów inny język z tej rodziny, zwany paszto, Kurdowie zaś mają swój indoeuropejski język kurdyjski. Pakistańczycy używają języka urdu z tej samej rodziny językowej. Urdu w Indiach jest identyfikowany jako język muzułmanów, ponadto muzułmanie posługują się na subkontynencie indyjskim też kaszmiri, bengalskim (w Bangladeszu) i pendżabi (także w Pakistanie). 18

19 Muzułmanie z Afryki subsaharyjskiej posługują się dwoma językami ponadlokalnymi: hausa w Zachodniej Afryce i suahili we Wschodniej oba z rodziny afroazjatyckiej, tej samej co arabski. Poza tym każdy lud czy plemię używa dodatkowo swojego własnego języka czy dialektu. Istnieje także etniczna mniejszość w Chinach, zwana Hui (ponad 8,5 mln), w większości muzułmańska, posługująca się jednym z dialektów chińskich. Znajomość arabskiego bywa różna u muzułmańskich ludów niearabskich, zatem w kazaniach przeważnie używany jest któryś z języków miejscowych. Zdarzają się także obecnie dwujęzyczne wydania Koranu, gdzie obok tekstu arabskiego jest tłumaczenie na język używany w danym kraju, jako pomoc w studiowaniu tej Księgi. Charakterystyczną cechą języków, którymi posługują się muzułmanie, jest obecność w nich zapożyczeń z języka arabskiego. Dotyczą one przede wszystkim spraw religijnych, ale nie tylko. W języku perskim np. odsetek takich wyrazów waha się między 40 a 60 procent, w zależności od stylu wypowiedzi. Nie należy także zapominać o muzułmanach żyjących w Europie, których językiem ojczystym jest polski, litewski, rosyjski, albański czy fiński, w przypadku autochtonów, lub angielski, niemiecki, francuski, hiszpański itd. w przypadku imigrantów. Wraz z rozprzestrzenianiem się religii i cywilizacji muzułmańskiej ludy niearabskie przejmowały także pismo arabskie i zaczęły używać go nie tylko do pisania po arabsku, ale i w językach rodzimych. Działo się tak nawet w przypadku języków, dla których pismo pochodzenia semickiego, jakim jest alfabet arabski, nie było wygodnym rozwiązaniem. Przykładem może być tu język perski (indoeuropejski) czy języki tureckie. Alfabetem arabskim zapisywany był turecki osmański, ale od lat 20. ubiegłego wieku w wyniku reform Atatürka wprowadzono alfabet łaciński do zapisywania współczesnego języka tureckiego. W Pakistanie muzułmanie używają alfabetu arabskiego w językach urdu, pendżabi i kaszmiri. W Azji Centralnej historia pisma jest znacznie bardziej skomplikowana w republikach radzieckich wprowadzono przymusowo używanie cyrylicy do zapisu tamtejszych języków i odrzucono obowiązujący dotąd alfabet arabski. Po upadku ZSRR w części nowo powstałych państw powraca się do alfabetu arabskiego, w innych rozpoczęto stosowanie alfabetu łacińskiego na wzór Turcji. Inne narody muzułmańskie czasem używają własnych, lokalnych alfabetów. Muzułmanie na świecie Liczbę muzułmanów na świecie szacuje się na 0,9 1 mld. Nie ma dokładnych danych, gdyż w wielu z państw muzułmańskich nie przeprowadza się spisów ludności. Wyznawcy islamu stanowią zatem według tych szacunków 17% ludzkości, a przybywa ich ok. 3 proc. rocznie. Liczbę wszystkich Arabów na świecie szacuje się z kolei 225 mln osób, z czego muzułmanie stanowią z kolei ok. 96 proc., co daje 216 mln arabskich wyznawców islamu. Stanowią oni proc. wszystkich muzułmanów na świecie. Następną pod względem liczebności grupą etniczną muzułmanów są Indonezyjczycy, których jest ok. 207 mln, co stanowi proc. Współczesne państwa muzułmańskie i z większością muzułmańską 1 : Chrześcijanie w państwach arabskich W krajach arabskich żyją także chrześcijanie. Chrześcijaństwo jest drugą pod względem liczebności po islamie religią w świecie arabskim. Nie ma dokładnych danych na temat ich populacji, a dane szacunkowe wahają się między 14 i 20 mln, przy czym najczęściej mówi się o 17,3 mln w 2003 r., co stanowi 4 proc. ogółu ludności Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej. Tutejsi chrześcijanie należą do różnych Kościołów. W większości są to Kościoły wschodnie, jak koptyjski (ok. 40 proc. wszystkich chrześcijan), maronicki (5,2 proc.), nestoriański (4,4 proc.), syryjski (4 proc.), prawosławny, chaldejski, ale w znacznej liczbie spotkać można także rzymskich katolików (16,4 proc.), grekokatolików (4,8 proc.) oraz protestantów różnych denominacji (12 proc.). Najwięcej chrześcijan mieszka w Egipcie (7,3 mln 11 proc. ludności tego państwa), w Syrii i Libanie (po ok. 1,45 mln, co daje odpowiednio 8,5 i 39 proc.), w Sudanie (3,8 mln 10 proc.), w Iraku (1,3 mln, czyli 5 proc.). Jest to ludność miejscowa, posługująca się językiem arabskim, choć są także mniejszości etniczne, jak Ormianie. Niektórzy z nich jako języka liturgicznego używają arabskiego, inni aramejskiego bądź koptyjskiego. Jeśli chrześcijanie arabskojęzyczni mówią o Bogu, także używają słowa Allah wyraźnie widać w ten sposób wspólną tradycję monoteistyczną. Jednak nie wszyscy chrześcijanie w krajach arabskich to autochtoni. Zwłaszcza dotyczy to krajów Zatoki Perskiej, gdzie zdecydowana większość wyznawców chrześcijaństwa to przybysze w Zjednoczonych Emiratach Arabskich stanowią oni 35 proc. ogółu ludności (ok. 1,1 mln), w Omanie 15 proc. (420 tys.), w Katarze 12 proc., w Kuwejcie 10 proc. Nawet w Arabii Saudyjskiej chrześcijanie-przybysze stanowią ok. 4 proc. ogółu populacji 19

20 (880 tys.). Są to w większości imigranci z Azji, głównie z Filipin, którzy przybyli tu w poszukiwaniu pracy i nie mają obywatelstwa tego kraju. W państwach, które mają tradycję obecności chrześcijan na swoich terenach, w większości przypadków chrześcijanie cieszą się wolnością wyznania, co wynika z tradycji historycznych mają więc kościoły, klasztory i szkoły, choć zdarzają się trudności w budowaniu nowych. Inaczej sytuacja wygląda w tych państwach arabskich, w których obecność chrześcijan jest współcześnie nowym zjawiskiem. Dotyczy to zwłaszcza Arabii Saudyjskiej, która jako święta ziemia islamu stosuje specjalne zasady w odniesieniu do innowierców na jej terenie nie mogą oni mieć swoich świątyń, nie mogą modlić się publicznie i nosić symboli religijnych. Chrześcijanie żyją także w innych państwach muzułmańskich, niearabskich: w Iranie jest ich 500 tys. (0,8 proc.), w Turcji 130 tys. (0,2 proc.), w Nigerii 53 mln (40 proc.), a w Indonezji 18,8 mln (8 proc.). Nowożytne kontakty ze światem Zachodu Po wyparciu krzyżowców z Bliskiego Wschodu aż do XVII w. to wojska muzułmańskie, szczególnie osmańskie, odnosiły zwycięstwa nad armiami chrześcijańskimi. W wyniku tych walk w Europie z kolei narodziło się poczucie istnienia tzw. zagrożenia tureckiego. Dopiero załamanie się ofensywy tureckiej i początek odwrotu z terenów europejskich, jaki nastąpił w XVII w. jako rezultat m.in. wiktorii wiedeńskiej, zmieniły układ sił i, co za tym idzie, wzajemny stosunek Zachodu i świata islamu. Szczególnie ważnym momentem w historii kontaktów islamu z Zachodem była inwazja Napoleona na Egipt w 1798 r., gdy po raz pierwszy od czasów wojen krzyżowych wojska europejskie znowu pojawiły się na Bliskim Wschodzie. Od tego czasu państwa zachodnie zaczęły odgrywać coraz większą rolę polityczną w świecie muzułmańskim, podporządkowując sobie kolejne tereny jako kolonie. Wyznawcy islamu z kolei napływali do Europy w ramach studiów, podróży dyplomatycznych i misji naukowych. Okazało się przy okazji tych wydarzeń, że armie zachodnie są nowocześniejsze, lepiej uzbrojone i wyćwiczone, a tryb życia na Zachodzie i poziom tamtejszej wiedzy naukowej o wiele przewyższa to, co muzułmanie spotykali na co dzień we własnych krajach. Kontakty te wywarły wielki wpływ na świat muzułmański. Podróżujący po Europie i studiujący tam intelektualiści arabscy dostrzegali wiele pozytywnych aspektów panującego w Europie porządku i obyczajów. Przede wszystkim rzucała się w oczy siła i sprawna organizacja państwa, budząca podziw i pragnienie dorównania. Był to też sygnał, że coś niedobrego stało się z cywilizacją muzułmańską, która była słaba, słabsza od Europy. Zatem zetknięcie się z Europą zaowocowało ruchem reformatorskim, mającym na celu wzmocnienie oraz unowocześnienie świata muzułmańskiego. Ówcześni muzułmanie dostrzegali u Europejczyków dociekliwość, wolę ciągłych zmian i ulepszania tego, co zastali ale jednocześnie stałość w sprawach ważnych: dotrzymywanie umów, niezmienność przekonań politycznych, odwzajemnianie zaufania, cnoty obywatelskie. Szczególnie te pierwsze cechy były trudno zrozumiałe dla zapatrzonych w chwalebną przeszłość Arabów. Przy całym podziwie jednak obcość Europejczyków była dla niektórych muzułmanów wciąż znaczna, a ich niezrozumiałe obyczaje czy praktyki wydawały się nieść zagrożenie moralne. Islam a Zachód współcześnie Początkowy zachwyt nad zdobyczami cywilizacji europejskiej zastąpiło wkrótce, na przełomie XIX i XX w., rozczarowanie. Muzułmanie zauważyli, że przy wszystkich swych zaletach Europa rozbita jest na skonfliktowane ze sobą narody, a między europejskimi ideami a praktyką brak jest spójności. Ludzie Zachodu twierdzą niektórzy muzułmanie głoszą wolność, równość, braterstwo, ale hasła te odnoszą się tylko do nich samych, natomiast w stosunku do skolonizowanych czy słabszych narodów lub państw zasady te ulegają zawieszeniu. W polityce przedstawiciele Zachodu, dążąc do opanowania Bliskiego Wschodu i utrzymania swojej dominacji wszystkimi możliwymi sposobami, m.in. łamali dane wcześniej przyrzeczenia, jak np. obietnicę utworzenia państwa arabskiego z terytorium Palestyny i Żyznego Półksiężyca w zamian za udzielenie pomocy przez wojska arabskie w walce z Turkami w czasie I wojny światowej. Zauważa się też dwuznaczne zachowanie się mocarstw zachodnich (także USA i ZSRR) w trakcie różnych etapów konfliktu izraelsko-palestyńskiego. Mocarstwa te nierzadko używały również wyznawców islamu w swoich celach, szkoląc ich i wyposażając, a potem, gdy nie byli już potrzebni, porzucały ich na pastwę losu tak było np. w przypadku mudżahedinów, wspieranych w walce przeciw wojskom radzieckim w Afganistanie. Stosowanie podwójnej moralności o co muzułmanie oskarżają Zachód nie ogranicza się do podziału na swoich i obcych, ale także widoczne bywa w działaniach lub zaniechaniach przedstawicieli Zachodu w polityce międzynarodowej. Na przykład, z jednej strony, ganią oni wahhabizm za jego purytańskość i brak tolerancji, a z drugiej wspierają oparte na nim władze Arabii Saudyjskiej, gdyż leży to w ich gospodarczym (ropa naftowa) interesie. W mediach zachodnich potępia się opresywne traktowanie kobiet przez konserwatywne reżimy bliskowschodnie, ale nie przeszkadza to rządom tych państw w prowadzeniu wspierającej je polityki, a firmom w robieniu z nimi interesów. Inny przykład: Amerykanie z Europejczykami 20