Zarys procedury kanonizacyjnej na przykładzie procesu kanonizacyjnego

Transkrypt

1 Zarys procedury kanonizacyjnej na przykładzie procesu kanonizacyjnego bł. Jana Pawła II Papież Franciszek podczas konsystorza zwołanego 30 września 2013 r. wyznaczył 27 kwietnia 2014 r. dniem kanonizacji dwóch błogosławionych papieży Jana XXIII i Jana Pawła II 1. Nadchodząca kanonizacja papieża Polaka jest dobrą okazją, by w ogólnym zarysie przedstawić przebieg procesu kanonizacyjnego wyznawcy. Procedura kanonizacyjna jest przez Prawodawcę kościelnego regulowana specjalnym prawem papieskim, do którego odsyła w kan Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r. (KPK) 2. Źródłem tego prawa jest Konstytucja Apostolska Jana Pawła II Divinus perfectionis Magister z 25 stycznia 1983 r. 3 Na jej podstawie Kongregacja Spraw Kanonizacyjnych wydała 7 lutego 1983 r. Normy, którymi należy się kierować w procesach kanonizacyjnych na szczeblu diecezjalnym 4. W obliczu pojawiających się wątpliwości związanych ze stosowaniem prawa specjalnego Kongregacja wydała także Instrukcję Sanctorum Mater 5 akt administracyjny, który ma na celu ułatwić precyzyjne zachowanie prawa na etapie dochodzenia diecezjalnego. W kwestiach dotyczących procedury zbierania dowodów z dokumentów i z przesłuchania świadków 6 należy obok przepisów specjalnych zachować również odpowiednie normy zawarte w KPK i w Kodeksie Kanonów Kościołów Wschodnich z 1990 r. Poza wymienionymi aktami prawnymi zastosowanie mają również inne akty administracyjne, których szczegółowe omówienie wykracza poza przyjęte ramy niniejszego opracowania 8. 1 Dane dotyczące chronologii procesu kanonizacyjnego bł. Jana Pawła II zostały zaczerpnięte z informacji podanych przez Katolicką Agencję Informacyjną na stronie dostęp: 15 lutego 2014 r. 2 Kan Sprawy kanonizacji Sług Bożych rządzą się szczególną ustawą papieską. 2. W sprawach tych mają ponadto zastosowanie przepisy tego Kodeksu, ilekroć w tejże ustawie odsyła się do prawa powszechnego albo chodzi o normy, które z samej natury rzeczy dotyczą także tych spraw. 3 Acta Apostolicae Sedis (AAS) 75 (1983), s Normae servandae in inquisitionibus ab Episcopis faciendis in Causis Sanctorum, AAS 75 (1983), s (dalej: Normy) tekst polski: Kodeks Prawa Kanonicznego. Komentarz, red. nauk. P. Majer, Kraków 2011, s Ilekroć mowa jest o procedurze kanonizacyjnej przeprowadzanej w diecezji, tylekroć dotyczy to również analogicznego dochodzenia w eparchii. Ta ostatnia w katolickich Kościołach Wschodnich jest odpowiednikiem diecezji w Kościele łacińskim. 5 Instrukcja została zaaprobowana przez Benedykta XVI 22 lutego 2007 r. i opublikowana 17 maja 2007 r., AAS99 (2007), s ; Communicationes 39 (2007), s (dalej SM) tekst polski wraz z komentarzem: H. Misztal, «Sanctorum Mater». Instrukcja Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych o prowadzeniu dochodzenia diecezjalnego lub eparchialnego w sprawach kanonizacyjnych. Komentarz, wyd. II, Lublin Szerzej na ten temat: SM art i ; H. Misztal, Akta spraw i postępowania kanonizacyjnego, (w:) tenże, Duc in altum. Sprawy kanonizacyjne. Wybór pism, red. L. Fiejdasz, Lublin 2009, s ; R. Pajszczyk, Dowód ze świadków w postępowaniu kanonizacyjnym. Studium historyczno-prawne, Poznań Zob. H. Misztal, Zastosowanie norm Kodeksu Prawa Kanonicznego do postępowania w sprawach kanonizacyjnych, Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 34 (2001), s Szerzej na ten temat m.in.: H. Misztal, Prawo kanonizacyjne. Instytucje prawa materialnego. Zarys historii, 26

2 3 4/2014 Zarys procedury kanonizacyjnej... Rozpoczęcie procesu kanonizacyjnego, którego etapem pośrednim jest beatyfikacja 9, musi być poprzedzone spełnieniem kilku warunków. Pierwszym z nich jest fama sanctitatis, czyli spontaniczna opinia poważnych i uczciwych wiernych o świętości kandydata na ołtarze za jego życia, w czasie śmierci i po niej 10. Ona daje początek jego kultowi i go podtrzymuje. Sam postulator procesu, zanim zwróci się do biskupa miejsca śmierci kandydata o rozpoczęcie sprawy, musi być przekonany o jego świętości i odpowiednio to uargumentować w prośbie do Kongregacji o wydanie zgody (nihil obstat) na wszczęcie procedury 11. W odniesieniu do papieża Jana Pawła II spełnienie tego warunku nie budzi żadnych wątpliwości. Wystarczy przypomnieć opinie wiernych o jego świętości za życia, przy śmierci, jak i po niej. Rzesza trzech milionów osób, które oddały mu ostatni hołd, i osławione już transparenty wznoszone podczas jego pogrzebu w dniu 8 kwietnia 2005 r., głoszące Santo subito, domagające się jak najszybszego wyniesienia go na ołtarze, również dowodzą tego przeświadczenia wiernych (vox populi). Proces kanonizacyjny przebiega w trzech etapach: dochodzenie diecezjalne, studium w Kongregacji i dyskusje na posiedzeniach teologicznych. Przed formalnym rozpoczęciem procesu postulator powinien przygotować odpowiednie pieczęci, zredagować biografię lub przynajmniej chronologię życia 12. Następnie do jego obowiązków należy zebranie pism drukowanych kandydata na ołtarze, po czym zwrócenie się do biskupa o powołanie cenzorów publikowanych i niepublikowanych pism Sługi Bożego, a także komisji historycznej dla dokonania kwerendy pism niedrukowanych oraz innych dokumentów związanych ze sprawą. Kolejnym etapem jest złożenie przez postulatora prośby (supplex libellus) do kompetentnego biskupa o rozpoczęcie i przeprowadzenie procesu 13. Miejscem prowadzenia procesu jest z zasady diecezja, na terenie której zmarł kandydat na ołtarze 14. Biskupowi miejsca nie wolno wszcząć postępowania przed uzyskaniem opinii Konferencji Biskupów na temat słuszności jej rozpoczęcia 15. Następnie biskup kieruje do Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych zapytanie, czy ze strony Stolicy Apostolskiej nie ma jakichś przeszkód w tej materii 16. Ta, na podstawie opinii innych Kongregacji, m.in. Kongregacji Nauki Wiary, wystawia nihil obstat, jeżeli nic nie stoi na przeszkodzie do rozpoczęcia procesu. W tym samym czasie procedura, wyd. II, Lublin 2003, s Publikacja ta stanowi podstawę niniejszego opracowania. Na szczególną uwagę w dziedzinie prawa kanonizacyjnego zasługują również liczne artykuły H. Misztala zebrane w: tenże, Duc in altum. Sprawy kanonizacyjne. Wybór pism oraz publikacja Congregatio de Causis Sanctorum, Le cause dei santi. Sussidio per lo «Studium», red. V. Criscuolo, D. Ols, R. J. Sarno, ed. II, Città del Vaticano W akcie beatyfikacji papież zezwala na kult Sługi Bożego ograniczony do jakiegoś terytorium (określone państwo, region, diecezja, instytut zakonny itp.) lub określonych czynności liturgicznych. Z kolei kanonizacja jest ostatecznym aktem papieskim, poprzez który Sługa Boży, uprzednio zaliczony do grona błogosławionych, zostaje zaliczony w poczet świętych, przez co poleca się oddawać mu kult publiczny w całym Kościele. 10 SM art. 4 1; 5 1; H. Misztal, Prawo kanonizacyjne, s Por. H. Misztal, Biografia w procesie beatyfikacyjnym, Prawo Kanoniczne 25 (1982), nr 1 2, s Normy 3b i 8; SM art i 25 1; H. Misztal, Prawo kanonizacyjne, s Szerzej na temat obowiązków postulatora: E. Zarosa, Rola postulatora w sprawach kanonizacyjnych według ustawodawstwa Jana Pawła II. Prawo materialne i formalne w praktycznym zastosowaniu, Lublin Zamość Sandomierz Normy 5a; SM art Normy 11a; SM art. 41 i Normy 15c; SM art. 45 i

3 PALESTRA biskup lub na jego polecenie promotor sprawiedliwości lub inni biegli winni na podstawie zgromadzonej dokumentacji sformułować pytania do świadków. Czas, jaki powinien upłynąć od śmierci kandydata na ołtarze do momentu rozpoczęcia jego procesu beatyfikacyjnego, winien się mieścić między piątym a trzydziestym rokiem 17. Nowo wybrany papież Benedykt XVI już w niespełna półtora miesiąca od śmierci swego poprzednika na tronie Piotrowym, 9 maja 2005 r., udzielił dyspensy od tego wymogu. Pięcioletni okres dzielący moment śmierci kandydata na ołtarze od chwili rozpoczęcia jego procesu beatyfikacyjnego ma na celu upewnienie, że wraz z upływem czasu opinia świętości nie wygasła, lecz nadal się utrzymuje. W odniesieniu do osoby Jana Pawła II zachowanie tego wymogu było niepotrzebne, ponieważ nie ulegało wątpliwości, że takie przekonanie wiernych nie wygaśnie. W związku z tym dokument zawierający dyspensę od tego wymogu został uroczyście ogłoszony przez Benedykta XVI w dniu 13 maja 2005 r. w rzymskiej bazylice większej św. Jana na Lateranie. Pięć dni później wikariusz generalny dla diecezji rzymskiej kard. Camillo Ruini ogłosił edykt wzywający wiernych do nadsyłania informacji potwierdzających świętość bądź przeczących świętości Jana Pawła II. Liczna korespondencja napływająca do Watykanu wyrażała przekonanie wielu osób o uzyskaniu szczególnych łask lub nawet cudów za jego wstawiennictwem, co przeradzało się w spontaniczny kult prywatny. W ten sposób zostały spełnione wszystkie wstępne warunki wymagane prawem do rozpoczęcia procesu beatyfikacyjnego 18. Pierwsza i ostatnia sesja procesu diecezjalnego ma charakter publiczny 19. Formalne rozpoczęcie procesu beatyfikacyjnego Jana Pawła II nastąpiło w Rzymie 28 czerwca 2005 r., kiedy to zostali zaprzysiężeni członkowie trybunału 20. Postulatorem, czyli pełnomocnikiem powoda do rozpoczęcia i prowadzenia procesu, został mianowany ks. Sławomir Oder. Od tego momentu kandydata na ołtarze określa się mianem Sługi Bożego 21. Kolejne sesje (robocze) mają charakter niejawny. Postulator w obecności delegata biskupiego, promotora sprawiedliwości oraz notariusza wnosi o rozpoczęcie przesłuchań świadków. Następnie wypowiada się promotor sprawiedliwości, czy nie ma nic przeciwko przesłuchaniu zaproponowanych osób, i stawia pytania powoływanym kolejno zaprzysiężonym świadkom. Na następnym etapie procesu trybunał przyjmuje dokumenty i pisma kandydata na ołtarze, stwierdza brak kultu publicznego i powołuje pisarzy, których zadaniem jest przepisanie akt procesu 22. Postępowanie Trybunału beatyfikacyjnego w przypadku procesu wyznawcy ma za zadanie zbadanie na podstawie zeznań świadków heroiczności cnót Sługi Bożego, jego życia i opinii świętości. W procesie beatyfikacyjnym męczennika bada się, czy kandydat poniósł śmierć męczeńską z powodu nienawiści oprawcy do wiary. Z uwagi na wielość świadków wywodzących się ze środowiska krakowskiego, wadowickiego oraz lubelskiego i wynikające stąd trudności w składaniu przez nich zeznań w Rzymie, ustanowiono na wniosek postulatora Trybunał rogatoryjny w Krakowie, 17 Normy 9; SM art i art H. Misztal, Prawo kanonizacyjne, s SM art i Normy 6c. O urzędnikach dochodzenia w szczególności traktuje SM w art SM art H. Misztal, Prawo kanonizacyjne, s

4 3 4/2014 Zarys procedury kanonizacyjnej... którego pierwsze posiedzenie odbyło się na Wawelu w dniu 4 listopada 2005 r. 23 Jego przewodniczącym został mianowany bp Tadeusz Pieronek. Zadaniem tego Trybunału było świadczenie pomocy prawnej Trybunałowi rzymskiemu i przekazanie mu zgromadzonych dowodów w sprawie. Jego prace obejmujące przesłuchanie ponad stu świadków zakończyły się w katedrze wawelskiej w dniu 1 kwietnia 2006 r. Po zgromadzeniu środków dowodowych następuje publikacja akt procesu, podczas której promotor sprawiedliwości oraz postulator sprawy studiują akta sprawy i mogą zażądać przedstawienia nowych środków dowodowych 24. Jeżeli zachodzi potrzeba prowadzenia dochodzeń uzupełniających, biskup może na wniosek postulatora lub promotora sprawiedliwości powoływać biegłych, których opinie dołącza się do akt sprawy 25. Po ewentualnym uzupełnieniu dowodów i ich ponownej publikacji następuje zamknięcie postępowania dowodowego na podstawie dekretu sędziego 26. Zadaniem mianowanego pisarza jest przygotowanie transumptu, czyli autentykowanej kopii całych akt procesowych z procesu diecezjalnego i ich tłumaczenie na jeden z przyjmowanych w Kongregacji języków, jeżeli zostały sporządzone w innej wersji językowej 27. Na etapie procesu diecezjalnego dokonuje się rozpoznania i przeniesienia doczesnych szczątków Sługi Bożego. Dokonuje się tego w obecności delegata biskupa, promotora sprawiedliwości i notariusza. Na tę okoliczność powołuje się również biegłych lekarzy i robotników fizycznych niezbędnych do wykonania przewidzianych czynności. Wszyscy oni są zobowiązani do złożenia przysięgi na wierność wypełnienia zadania. W tym czasie zabezpiecza się również relikwie na wypadek beatyfikacji. Jeżeli przewidziana jest translacja, czyli przeniesienie ciała Sługi Bożego, dokonuje się tego bez rozgłosu, aby nie spowodować kultu publicznego 28. Ciało bł. Jana Pawła II zostało przeniesione z grot watykańskich już po akcie beatyfikacji dnia 3 maja 2011 r. i spoczęło pod ołtarzem kaplicy św. Sebastiana w bazylice św. Piotra w Watykanie. Wydarzeniu temu towarzyszyło wiele osób, zarówno duchownych, jak i świeckich, co jednak nie godziło w przepisy zakazujące dokonywania translacji w szerszym gronie dla uniknięcia oznak kultu publicznego, ponieważ kult ten został już dopuszczony i ustanowiony w akcie beatyfikacji. Niezależnie od procesu dotyczącego cnót Sługi Bożego prowadzi się oddzielnie proces w sprawie udowodnienia cudów za jego przyczyną (vox Dei) 29. Wymaga się udowodnienia przynajmniej jednego cudu przed beatyfikacją i jednego cudu dokonanego po beatyfikacji, a będącego conditio sine qua non kanonizacji. Proces ten na szczeblu diecezjalnym przebiega analogicznie do procesu na temat heroiczności cnót. Nie bierze się nigdy pod uwagę tzw. cudów moralnych, jak np. nagłych nawróceń, wyzwolenia z nałogów itp., ponieważ nie ma gwarancji na ich trwałość. Rozpatruje się jedynie zdarzenia nadzwyczajne w porządku fizycznym, jak np. uzdrowienia, rozmnożenie żywności itp. Oczywiście bardzo ważna w tym procesie jest opinia biegłych, np. z zakresu 23 Por. SM art Normy 27b i c; SM art H. Misztal, Akta spraw i postępowania kanonizacyjnego, s ; tenże, Prawo kanonizacyjne, s SM art ; H. Misztal, Prawo kanonizacyjne, s Por. Normy 29 31; SM art i SM Appendix art. 13; H. Misztal, Prawo kanonizacyjne, s Normy

5 PALESTRA medycyny 30. Jeden z lekarzy wchodzi w skład Trybunału i za pośrednictwem sędziego może stawiać pytania świadkom 31. Fakt zaistnienia cudu za przyczyną Sługi Bożego Jana Pawła II został potwierdzony przez Trybunał w Rzymie w dniu 23 marca 2007 r. Polegał on na niewytłumaczalnym z medycznego punktu widzenia nagłym ustąpieniu objawów będącej w zaawansowanym stadium choroby Parkinsona u francuskiej siostry zakonnej Marie Simon-Pierre Normand. Po zakończeniu obu procesów w diecezji w sprawie heroiczności cnót Sługi Bożego oraz cudu dokonanego za jego wstawiennictwem akta obu procesów przesyła się do Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych w Rzymie, w której toczą się dalsze etapy procesu kanonizacyjnego 32. Po otrzymaniu akt z diecezji sekretarz Kongregacji wpisuje je do protokołu i potwierdza ich przyjęcie. Następnie sprawdza się ważność akt procesu, a Kongres zwyczajny Kongregacji wyznacza relatora sprawy. W dalszej kolejności Kongregacja akceptuje na wniosek powoda postulatora rzymskiego, który na czas procedury w Kongregacji ma zamieszkiwać na terenie Rzymu. W przypadku procesu Jana Pawła II ustanowienie innej osoby postulatorem rzymskim od powołanej na ten urząd w fazie diecezjalnej było bezcelowe, ponieważ rezydowała ona w Rzymie. Po zakończeniu wstępnych czynności w Kongregacji następuje studium zebranego materiału i przygotowanie positio na temat heroiczności cnót Sługi Bożego oraz cudu dokonanego za jego wstawiennictwem. Za ich treść jest odpowiedzialny relator sprawy, jednak przygotowanie positio powierza się postulatorowi i wyznaczonemu współpracownikowi zewnętrznemu 33. Positio dotyczące heroiczności cnót (super virtutibus) zawiera przede wszystkim prezentację pozycji, informację dotyczącą historii sprawy, źródeł i kryteriów opracowania pozycji, profil biograficzny Sługi Bożego, dane na temat opinii świętości i jej podstawy. Najważniejsza część tego dokumentu zawiera tzw. streszczenie, obejmujące rekonstrukcję całego życia i działalności Sługi Bożego. Następnie zamieszcza się w positio opinie cenzorów teologów dotyczące pism Sługi Bożego oraz opinie innych ekspertów 34. Z kolei positio dotyczące cudu (super miraculo) zawiera dane dotyczące życia Sługi Bożego (lub błogosławionego jeśli dotyczy cudu wymaganego do kanonizacji), informację o domniemanym cudzie, jego chronologię, dekret ważności akt procesu diecezjalnego, streszczenie zawierające wszystkie akta procesu diecezjalnego, opinie biegłych, relacje ewentualnych poprzednich zebrań Konsulty i obszerną relację z Konsulty medycznej lub innej, która została powołana w danej sprawie 35. W dalszej kolejności następują dyskusje merytoryczne w Kongregacji dotyczące przedmiotu sprawy 36. Na tym etapie badania i dyskusje prowadzi się nad wydrukowanym już positio. W przypadku pozycji dotyczących heroiczności cnót (lub męczeństwa) są one przedmiotem badań historyków i teologów, pozycje o cudach są zaś poddawa- 30 Tamże, SM art Normy H. Misztal, Prawo kanonizacyjne, s H. Misztal, Akta spraw i postępowania kanonizacyjnego, s ; tenże, Prawo kanonizacyjne, s H. Misztal, Prawo kanonizacyjne, s Tamże, s

6 3 4/2014 Zarys procedury kanonizacyjnej... ne badaniom Konsulty medycznej i teologicznej 37. Dyskusja teologiczna jest złożona z dwóch faz. Pierwsza z nich przebiega podczas Konsulty teologów, a druga w trakcie zwyczajnego zebrania Kongregacji. Po zakończeniu drugiej fazy kardynał prefekt przekazuje papieżowi wnioski i ewentualne uwagi zgłoszone przez członków tego zebrania. Tym sposobem cud wymagany do beatyfikacji Jana Pawła II został zaaprobowany przez Kongregację Spraw Kanonizacyjnych w dniu 12 stycznia 2011 r. Ostatnia faza procesu beatyfikacyjnego (kanonizacyjnego) w Kongregacji polega na odczytaniu w obecności papieża dekretów o heroiczności cnót (lub udowodnieniu męczeństwa) oraz o udowodnieniu cudu i dokonuje się ich promulgacji. Jednakże ostateczna decyzja o wydaniu ewentualnego dekretu w powyższych sprawach i przyznaniu publicznego kultu pozostaje zawsze w gestii papieża. W dniu 16 listopada 2009 r. Komisja kardynałów zdecydowała o przedłożeniu papieżowi Benedyktowi XVI prośby o dokonanie aktu beatyfikacji Jana Pawła II. Trzy dni później, 19 grudnia 2009 r., papież podpisał dekret o uznaniu heroiczności cnót papieża Polaka, 14 stycznia 2011 r. podpisał zaś dekret o cudzie i wyznaczył termin beatyfikacji na dzień 1 maja 2011 r. Papież Benedykt XVI ustanowił przy tej okazji dzień 22.10, będący rocznicą inauguracji pontyfikatu Jana Pawła II, liturgicznym wspomnieniem Błogosławionego. Jego publiczny kult nie został jednak dopuszczony na terenie wszystkich diecezji, które o to się ubiegały. Rozszerzenie takiej zgody na cały świat byłoby równoznaczne z kanonizacją, a przecież tylko na jej podstawie można oddawać kult publiczny świętemu w całym Kościele. Jak już to zostało zasygnalizowane, do kanonizacji wymaga się udowodnienia kolejnego cudu w toku postępowania procesowego, jak to ma miejsce przy udowadnianiu cudu do beatyfikacji. Ważne jest, aby cud wymagany do kanonizacji miał miejsce po beatyfikacji. W przypadku bł. Jana Pawła II cud, który stał się przedmiotem procesu kanonizacyjnego, dokonał się w dniu jego beatyfikacji na Kostaryce. Floribeth Mora Diaz, cierpiąca na nieoperacyjnego tętniaka mózgu, za pośrednictwem przekazu telewizyjnego łączyła się w modlitwie z uczestnikami uroczystości beatyfikacyjnych i prosiła za wstawiennictwem Jana Pawła II o uzdrowienie ze swojej dolegliwości. Na koniec transmisji zasnęła i po obudzeniu się następnego dnia stwierdziła, że symptomy choroby ustąpiły. Papież Franciszek podpisał w dniu 5 lipca 2013 r. dekret uznający ten cud, przypisywany wstawiennictwu bł. Jana Pawła II. Dzięki temu wypełniono wszystkie warunki wymagane prawem, aby ich zwieńczeniem był akt kanonizacji bł. Jana Pawła II w niezwykle wymownym dniu w niedzielę po Wielkanocy w Święto Miłosierdzia Bożego, ustanowione przez Papieża Polaka na podstawie objawień św. s. Faustyny Kowalskiej, która przez niego była beatyfikowana i kanonizowana. Powyższy szkic niech będzie przyczynkiem do dalszych, pogłębionych studiów przybliżających dość skomplikowany proces wynoszenia na ołtarze osób uznawanych w Kościele katolickim za święte, których przykład ma wielkie i aktualne znaczenie dla życia poszczególnych wiernych, a także dla całego Kościoła powszechnego (walor eklezjalny) 38. Na uwagę zasługują również procesy kanonizacyjne dotyczące spraw dawnych 37 Tamże, s Congregatio de Causis Sanctorum, Le cause dei santi. Sussidio per lo «Studium», s ; H. Misztal, Walor papieskiego aktu kanonizacji i beatyfikacji, Studia Prawnicze KUL 29 (2007), nr 1, s

7 PALESTRA czy też tzw. kanonizacje równoznaczne 39. Beatyfikacja i kanonizacja zawsze odznaczają się społecznym oddziaływaniem i budzą entuzjazm wiary. Ogłoszenie świętym bł. Jana Pawła II papieża naszych czasów, a przez to żywo obecnego w naszej pamięci może być też impulsem do ponownego odkrycia jego bogatej myśli filozoficznej odnoszącej się także do nauk prawnych, a która znajdowała swój wyraz w jego dorocznych przemówieniach do Trybunału Roty Rzymskiej. 39 Szerzej na ten temat: H. Misztal, Kanonizacja równoznaczna, Prawo Kanoniczne 21 (1978), nr 3 4, s