Przykładowy rozdział książki: Lwów 1920

Transkrypt

1 SPIS TREŚCI Wstęp... 5 Działania odwrotowe spod Kijowa Decyzja kierownictwa bolszewickiego o działaniach na kierunku Galicji Wschodniej i jej konsekwencje Rola Stalina i Jegorowa w sabotowaniu decyzji Moskwy powierzenia Tuchaczewskiemu roli pogromcy Polski Annia Konna na szlaku od Brodów do Bugu Polski plan obrony Lwowa Konsolidacja społeczeństwa - Małopolskie Oddziały Armii Ochotniczej Walki l. Armii Konnej na podejściach do miasta Decyzja Budionnego przerwania walk o miasto i przegrupowanie na Lubelszczyznę Zagrożenie dla Lwowa ze strony wojsk Jakira i kolejnych wydzielonych sił 14. Annii... : Kontrofensywa dla wyrzucenia wojsk rosyjskich z Galicji Wschodniej Zakończenie Wykaz map Wykaz ilustracji Bibliografia l

2 WSTęP Lwów odgrywał szczególnie ważne miejsce w historii Polski. W nim schronił się król Jan II Kazimierz podczas potopu s-:.wed-:.kiego w połowie XVII wieku i złożył słynne śluby. Miasto było symbolem wiemości wobec Ojczyzny, a jednocześnie szczególnie ważnym ośrodkiem polskości i kultury narodowej. Podczas rozbiorów pełniło rolę stolicy ziem zaboru austńackiego, czyli Galicji. Mieścił się tu ważny ośrodek uniwersytecki. Miasto uważane było za bastion polskiego stanu posiadania na Kresach Wschodnich. O ile Lwów w XX wieku zamieszkiwany był głównie przez ludność polską- spis z 1910 r. wykazywał na 206 tys. mieszkańców: 105 tys. Polaków, 57 tys. Żydów i 35 tys. Ukraińców' - to jego okolice zdominowane były przez Ukraińców wypierających coraz bardziej żywioł polski ku zachodowi; według cytowanego spisu Ukraińców w Galicji Wschodniej miało być 71,1 %, zaś Polaków :..._ 14,4%. Zapowiadało to, wobec wzrostu nacjonalizmu ukraińskiego na przełomie XIX i XX wieku, spór między Polakami a Ukraińcami przy ubieganiu się o niepodległość o prawa do tego miasta jako centrum życia politycznego tych ziem. Tak się też stało, kiedy od listopada 1918 do kwietnia 1919 r. trwały walki polsko-ukraińskie o miasto. Wejście ' M. K.limecki, Polskn-ukraińslw wojflll o Lwów i Wschodnią Galicję /918--/9/9 r., Warszawa 1997, s. 20.

3 6 Lwowa w granice II Rzeczypospolitej było utrudniane przez międzynarodowe spory o kształt polskiej granicy wschodniej. Tymczasowo przyznane Połsce, zgodnie z prawem międzynarodowym znalazło akceptację mocarstw dopiero 15 marca 1923 r. w akcie uznaniajej granicy wschodniej. Lwów, jakże ważne polskie miasto kresowe, wyróżnił się zwłaszcza w ubiegłym stuleciu. W pełni zasłużył na dewizę Semper fidelis umieszczoną w jego herbie, traktowaną jako symbol niezłomnej postawy jego mieszkańców w przełomowych dla losu narodu wydarzeniach historycznych. Trzykrotnie w ciągu zaledwie dwudziestu łat pierwszej połowy XX wieku stał się symbolem walki o polskość. Pierwszy raz miało to miejsce od listopada 1918 do kwietnia 1919 roku, kiedy to ukraiński pucz w tym mieście miał przesądzić o jego przynależności do Ukraińców. Heroiczna walka podjęta wówczas przez polskich mieszkańców miasta zapobiegła tym zamiarom. Wtedy zrodziła się legenda Orląt Lwowskich - symbolu walki jego młodzieży o powrót do macierzy. Ten okres walk o Lwów jest szeroko spopularyzowany, w odróżnieniu od zmagań z lata 1920 roku. Tymczasem w sierpniu 1920 r. ludność stanęła ponownie do walki o polskość tego miasta, przy wsparciu regularnych oddziałów Wojska Polskiego (WP), tym razem uniemożliwiając sowietyzację całej dzielnicy. Na podejściach do miasta stoczono dramatyczny bój z l. Armią Konną Siemiona Michajłowicza Budionnego i do tego bój zwycięski. Odparto także kolejne próby opanowania miasta przez piechotę i jazdę bolszewickiej 14. Armii, podejmowane w trzeciej dekadzie sierpnia i na początku września 1920 roku. Przy ocenie tego sukcesu militarnego wskazać należy zarówno na wysiłek wojsk regularnych, jak i wielki udział formacji ochotniczych - Małopolskie Oddziały Armii Ochotniczej. określane też jako Małopolska Armia Ochotnicza, a także spontaniczną pomoc niezorganizowanych mieszkańców miasta. Trzeci raz do walki ludność miasta wraz z woj-

4 skiem regularnym stanęła we wrześniu 1939 r., broniąc go przed nacierającymi wojskami hitlerowskiego Wehrmachtu. Był to bój zwycięski, lecz sytuacja geostrategiczna Polski zmusiła obrońców do oddania miasta Armii Czerwonej. Z pewnością nie dopuszczano nawet myśli, że odtąd nieodwracalnie zerwane zostaną jego więzy z Polską. Lwów powszechnie uważany był za prastare polskie miasto kresowe, skupiające wiele kultur i narodowości, które było stolicą Galicji Wschodnief w czasie panowania austriackiego. Ludność tego miasta słynęła z wielkiego patriotyzmu i urniłowania dla Polski. Stąd ponownie w jego obronie stanęli wszyscy, którzy zostali wcieleni do szeregów. w tym wiele młodzieży. Ona nie na darmo zyskała określenie Orląt Lwowskich. Zadać można pytanie, kto bronił Lwowa latem 1920 r.? Byli to żołnierze formacji regularnych, ochotnicy występujący w szeregach Armii Ochotniczej, w tym wypadku jej oddziałów formowanych w Galicji Wschodniej, inne formacje ochotnicze o charakterze paramilitamym i pomocniczym, często niezorganizowani mieszkańcy dzielnicy miasta. Z formacji regularnych Wojska Polskiego byli to żołnierze wchodzący w sierpniu 1920 r. w skład Frontu Południowego, wcześniej i później 6. Armii. Z oddziałów ochotniczych były to formacje Małopolskiej Armii Ochotniczej. Boje o Lwów mieszczą się w ramach operacji ukraińskiej rozpoczętej 25 kwietnia 1920 r. od ofensywy polskiej wyprowadzającej w pierwszej dekadzie maja wojska na linię Dniepru (zajęcie Kijowa i przedmościa po wschodniej stronie tej rzeki), kontrofensywy rosyjskiego Frontu Południowo-Zachodniego doprowadzającej 5 czerwca do przełamania polskich linii obronnych i w rezultacie tego 7 1 Zastępczo używana przez stronę polską nazwa - Małopolska Wschodnia.

5 8 odwrotu Polaków na zachód trwającego do 20 sierpnia. po czym operacji zmuszających Rosjan do stopniowego wycofywania się z Galicji Wschodniej do linii Zbrucza. Niniejsza publikacja poświęconajest historii walki z nawałnicą bcjlszewicką latem 1920 roku. Po sukcesach odnoszonych pr'tez Armię Czerwoną w trakcie letniej ofensywy tego roku Ąarówno na kierunku ukraińskim. jak i białoruskim, widn\10 utraty dopiero co odzyskanej niepodległości przez Po~skę było bardzo realne, a już pewne było. iż sukces Rosjan w tej wojnie doprowadzi do sowietyzacji polskich ziem. Tymczasem dwa fronty rosyjskie działające na oddzielnych kierunkach operacyjnych: białoruskim - Front Zachodni, dowodzony przez Michaiła Nikołajowicza Tuchaczewskiego, i ukraińskim - Front Południowo-Zachodni. kierowany przez Aleksandra Iljicza Jegorowa. na początku sierpnia 1920 r. weszły na etniczne ziemie polskie z myślą o całkowitym unicestwieniu Wojska Polskiego. Chociaż ten pierwszy dowódca miał dowodzić wszystkimi wojskami operującymi w Polsce. to niesnaski w kierownictwie partii bolszewickiej. co do kierunków przeniesienia fali rewolucyjnej na bagnetach Armii Czerwonej na pozostałe kraje Europy oraz destrukcyjna postawa wobec tego postanowienia objawiana przez Jegorowa. w szczególności jego polityc-;,nego nad-;,orcy Józefa Wissarionowicza Stalina. spowodowały, że i ten drugi front odegrać miał znaczącą rolę w planie unicestwienia Polski. O ile obrona Warszawy, w mniemaniu władz polskich. miała stanowić narodowy symbol obrony przed nawałnicą bolszewicką, to w odniesieniu do dawnej Galicji takim miastem symbolem stał się Lwów. Miasto stawić miało czoło natarciu l. Armii Konnej Siemiona Michajłowicza Budionnego, następnie wyraźnie już mniejszej presji 14. Armii Michaiła Wasiljewicza Mołkoczanowa, w szczególności Grupy Jona Emanuiłowicza Jakira. Tym sposobem miasto to ponownie stało się symbolem determinacji w walce

6 o polskość i to nie tylko dawnej Galicji. ale całego narodu. Musiało potwierdzać tę determinację zaledwie w nieco ponad rok po odsunięciu groźby jego oderwania od Polski przez nacjonalistów ukraińskich. Bitwa o Lwów z lata 1920 r. prowadzona była równolegle. ale niezależnie od tej określanej jako bitwa na przedpolach Warszawy (często używane jest mylące określenie - bitwa warszawska). Obie odegrały kluczową rolę w załamaniu się planów bolszewików unicestwienia Polski. Tyle tylko. że pierwsza bitwa jest powszechnie znana - mam znaczący udział w jej spopularyzowaniu - druga zdecydowanie mniej eksponowana, o stosunkowo skromnej literaturze historycznej. Obie wymienione bitwy łączy także to. że miasta, o które prowadzone miały być działania bojowe faktycznie nie były atakowane, nie spadł na nie żaden pocisk. zaś zacięte walki prowadzone były na ich dość głębokich przedpolach. Obie też były bitwami zwycięskimi dla oręża polskiego. Warszawę i Lwów łączyły nie tylko zbieżne losy, jakie stały się ich udziałem w przełomowych chwilach wojny polsko-rosyjskiej roku. ale też i to, że wzajemnie starały się wspierać w tej heroicznej walce. Kiedy nastąpił przełom w bitwie na przedpolach stolicy i bezpośrednia groźba jej opanowania przez bolszewików, to właśnie Warszawa postanowiła wysłać swe ochotnicze bataliony na pomoc dla Lwowa, a gdy okazało się to zbędne, wobec pozytywnego dla Polaków zwrotu w bitwie o to miasto, udzieliła mu wsparcia finansowego. Lwów latem 1920 r. dwukrotnie był zagrożony zajęciem przez Rosjan. Pierwszy raz miało to miejsce od 16 do 20 sierpnia, kiedy na miasto nacierała l. Armia Konna i ponownie w ostatniej dekadzie tego miesiąca, tym razem ze strony Grupy Jakira i Grupy Primakowa. Pozostałe działania zaprezentowane w tej książce zarówno poprzedzające te wydarzenia, jak i mające miejsce po zniknięciu 9

7 10 bezpośredniej groźby zajęcia miasta przeanalizowane zostały jako ich pochodne. W polskiej historiografii wojskowej brakuje całościowego opracowania prezentującego zmagania militarne o Lwów latem 1920 roku. Co prawda w serii Historyc:;ne bitwy ukazała się książka Michała KUrneckiego Galicja Wschodnia 192()3, ale autor ten zdecydowanie większą uwagę koncentruje na prezentacji całych działań w tej dzielnicy, niż poświęca bitwie o Lwów, traktowanej jako niewielki element opisywanych wydarzeń. Inne opracowania z reguły w formie przyczynkarskiej zajmują się tym tematem na kanwie ogólnych rozważań o samej wojnie lub jej poszczególnych kampanii. Mam w tym osobisty udział". Wobec tego, że w serii Historyc::.ne bitwy zaprezentowałem większość najważniejszych bitew wojny polsko-rosyjskiej roku 5, nie mogłem pominąć i tej dotyczącej walk o Lwów. Stąd wynika inspiracja opracowania tej publikacji. Dopełni ona panoramę najważniejszym polskich bitew w analizowanej wojnie. Bazę źródłową stanowią źródła archiwalne i drukowane. jak też literatura. Ta ostatnia na pozór jest obfita. lecz po wnikliwej weryfikacji okazuje się, że jest bardzo wybiórcza. Zadanie autorowi ułatwiło zajmowanie się tematyką tej wojny od ponad 20 lat i zgromadzenie wielu informacji. także opisywanych w tej książce wydarzeniach, tle tylko. że nie podawanych w formie jednego zwartego opracowania. Źródła archiwalne to przede wszystkim bogata spuścizna z opisywanych wydarzeń znajdująca się w Centralnym Ar- ' M. Klimecki, Galicja Wsch(ldnia 1920, Warszawa L. Wyszczelski, Woj11a polsko-rosyjska 19/9-/920 roku. t. l i 2. Warszawa 2010; Idem: Kampania ukraińska /920 r(lku. Warszawa ~ L. Wyszczelski, War.1~mm 1920, Warszawa i , Moskwa 2002, Niemen /920. Warszawa \99\ i Kijów Warszawa 1999 i 2009, Wi/ , Warszawa 2009.

8 chiwum Wojskowym w Warszawie (Rembertów). Uzupełniają to niektóre dokumenty pochodzące z Rossijskowo Gosudarstwiennogo Wojennogo Archiwa w Moskwie, w szczególności wchodzącego w jego skład Centra Chranienija!stonko-Dokumentalnych Kolekcji. Wykorzystane zostały także dokumenty przechowywane w Centralnej Bibliotece Wojskowej w Warszawie. Z uwagi na charakter opracowania ta część dokumentacji źródłowej stosowana była w dokumentowaniu faktów i zdarzeń nad wyraz oszczędnie. Bardzo cenne okazały się zwłaszcza dokumenty wydane drukiem, i to zarówno polskie 6, jak i rosyjskie 7 Uzupełniają je liczne wspomnienia i pamiętniki uczestników ówczesnych zmagań. Dotyczy to uczestników obu walczących stron. Stanowiły one ważne źródło przy pisaniu tej książki. Wiele cennych informacji o wydarzeniach na tym kierunku operacyjnym zaczerpnąłem z wybranych Studiów taktycznych: historii wojen polskich Korzystałem też z informacji już wcześniej podawanych w literaturze, w tym i moich opracowań autorskich. Jak dotąd są one rozproszone i niezaprezentowane w jednej zwartej tematycznie publikacji. Nie jest to książka wyłącznie o bitwie o Lwów. Mówiąc precyzyjnie, nie było bezpośrednich walk w tym mieście, 11 ' BiMa lwowska 25 V/1-18 X Dokumenty operacyjne, cz. l 125 VII-5 VIII), Warszawa 2002, cz. II (6--20 VIII), Wars~awa 2004; BiMa lwowska i :,amojska 25 VJJ-18 X Dokumenty operacyjne, cz.lll 121 VIII-4 IX 1929), Warszawa 2009; Wybór źródeł do bitwy pod Lwowem. Ro::Jw:y, :,arząd:enia, komunikaty operacyjne, "Wojskowy Przegląd Historyczny" cz.l. 1993, nr4, cz.ii, 1994, nr 2, cz. III, 1994, nr 3. cz. IV, 1994, nr 4. ' Direklivy Gławnego Komandirowanija Krasnoj Armii ( ). Sbornik dokumientow, Moskwa 1969; Direktivy Komandirowaniaja Frontow Krasnoj Armii. Sbornik dokumientow w 4-ech tomach, t. 3, Moskwa t. 4, Moskwa 1978; Polsko-sowietskaja wojna Ranczieje nieopuhlikowannyje dokumienty i matieriały (red. l. l. Kostiuszko),t.l. Moskwa 1994.

9 12 bowiem decydujące wydarzenia militarne rozgrywały się w jego okolicy. Trudno byłoby pisać takowe opracowanie bez ukazania szerszego tła tej bitwy. Stąd zawarte zostały syntetyczne informacje o wydarzeniach na ukraińskim teatrze wojny doprowadzające wojska l. Armii Konnej i 14. Armii na przedpola Lwowa. Przedstawione zostały także spory w kierownictwie partii bolszewickiej. co do roli poszczególnych frontów w ostatecznym rozgromieniu Wojska Polskiego, co oznaczać miało wybranie kierunku dalszego eksportu rewolucji do kolejnych krajów Europy. W wypadku opisywanych wydarzeń w szczególności zaprezentowana została rola Stalina w doprowadzeniu do zaangażowaniu konnicy Budionnego w walki o Lwów. Następnie pokazany został wpływ niepowodzeń rosyjskich na tym teatrze operacyjnym, przede wszystkim zwrotu w losach wojny po klęsce Rosjan na przedpolach Warszawy. na działania operacyjne w Galicji Wschodniej prowadzone we wrześniu 1920 roku. One to łącznie zadecydowały o klęsce militarnej przeciwnika w tej wojnie. co wpłynęło w nieco mniejszym stopniu na jej polityczne rezultaty. Ostatecznie działania militarne na frontach tej wojny zakończone zostały 18 października 1920 r. o północy. Polityczne jej zakończenie stanowił pokój ryski podpisany 18 marca 1921 roku. W pracy tej zamiennie używana jest nazwa Galicja Wschodnia i Małopolska Wschodnia. Wynika to z tego. że przynależność państwowa do Polski tej dzielnicy została uznana zgodnie z prawem międzynarodowym dopiero w marcu 1923 roku. Polacy już wcześnie używali drugi~j nazwy i stąd ta dwuznaczność.

10 DZIAŁANIA ODWROTOWE SPOD KIJOWA Pierwsza faza operacji ukraińskiej Wojska Polskiego, pomimo wyjścia części wojsk nad Dniepr, zajęcia - bez walki - Kijowa i opanowania przedmościa po wschodniej stronie rzeki osłaniającego miasto, nie zakończyła się osiągnięciem przez marsz. Piłsudskiego zarówno założonego celu militarnego - znaczącego pobicia części wojsk Frontu Porudniowo-Zachodniego -jak i politycznego - objęcia przez wielkiego atamana Symona Petlurę władzy w Ukrainie powiązanej układem federacyjnym z Polską. Rozwój liczebny sił rosyjskich na tym teatrze operacyjnym już pod koniec maja 1920 r. pozwolił im na zaplanowanie i przystąpienie do kontrofensywy na froncie. Siłą ofensywną bolszewików była przerzucona na ten front l. Armia Konna. Koncepcja walki bolszewików polegała na wiązaniu dużych sił polskich na Ukrainie z jednoczesnym przeprowadzeniem decydującej ofensywy na Białorusi i w ostatecznym rachunku prowadzącym do pełnego rozgromienia Polski. O świcie 5 czerwca l. Armia Konna Budionnego po tygodniowych, bezskutecznych próbach zaatakowała pozycje polskie w rejonie Samhorodka, Oziemej i Nowofastowa. Natarcie trafiło na odcinek wyjątkowo słabo obsadzony i umocniony; teren ten pod względem inżynieryjnym nie był prlygotowany do obrony. Z uwagi na warunki terenowe