Monitoring stosunków wodnych w przekształconym krajobrazie strefy przygranicznej

Transkrypt

1 Dubicki A. et al.,2010. Monitoring stosunków wodnych w przekształconym krajobrazie strefy przygranicznej. Problemy Ekologii Krajobrazu, T. XXVI Monitoring stosunków wodnych w przekształconym krajobrazie strefy przygranicznej The water conditions monitoring in transformed landscape of Polish- German borderland 1 Alfred Dubicki, 2 Mariusz Adynkiewicz-Piragas, 3 Iwona Zdralewicz Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej Oddział we Wrocławiu 1 Alfred.Dubicki@imgw.pl, 2 Mariusz.Adynkiewicz@imgw.wroc.pl, 3 Iwona.Zdralewicz@imgw.wroc.pl Abstract. The lignite opencast exploitation has a strongly influence on the Polish-German landscape on both sides of the border. The open pit mining negatively affects almost all elements of the natural environment and among other things indeed changes the environment of surface and groundwater in the region of exploitation. On water conditions within Nysa Łużycka basin have influence also now being at work lignite open pits (Turów, Jänschwalde, Reichwalde, Nochten), and at present reclaimed Berzdorf post-exploitation pit. The influence of such type objects has a transborder character, therefore the monitoring of the water environment has been realising for many years. The need for the water conditions monitoring, which purpose is too guarantee rational water management, was indicated by Polish-German Border Water Committee. Monitoring surface water network consists of water level sites of Polish National Hydrological and Meteorological Service and sites installed especially for transboundary cooperation purposes. Groundwater level measurements are established in many piezometers and domestic wells, located along course of the river, with special regard to areas of lignite mines settings. Results obtained from monitoring measurements are exchanged and agreed with German side. Hydrology and hydrogeology experts analyse in detail trends of changes and current hydrological situation in the river basin, also precise the range of tasks and analysis necessary to further common water resources management within Nysa Łużycka basin. Słowa kluczowe: kopalnie odkrywkowe węgla brunatnego, monitoring zasobów wodnych Key words: lignite open pits, water resources monitoring Wprowadzenie Kopalnie odkrywkowe węgla brunatnego prowadzą do zmiany powierzchni ziemi oraz deformacji krajobrazu. Pierwotne warunki morfologiczne zostają zmienione na skutek powstania głębokiej i rozległej odkrywki. Często także zajmowano były tereny pod zwałowiska, tak jak w przypadku kopalni 161

2 Dubicki A. et al. Turów, gdzie obecnie już zrekultywowane zwałowisko zewnętrzne tej kopalni zajmuje powierzchnię ponad 21 km 2, jego względna wysokość wynosi 245 m, a rzędna w najwyższym miejscu to 465 m n.p.m. (Michalski 2006). Obecnie dąży się do zminimalizowania szkód powodowanych przez kopalnie m. in. poprzez odpowiednią gospodarkę terenami i rekultywację. W niemieckiej kopalni Jänschwalde, w której wydobycie węgla rozpoczęto w połowie lat 70-tych, front eksploatacji przesuwa się liniowo i objętość odkrywki jest stosunkowo niewielka w porównaniu do skali prowadzonych robót, ponieważ skała płona jest od razu składowana na przeciwległym zboczu odkrywki. Przeobrażenie powierzchni ziemi powoduje także zniszczenie lub zubożenie zbiorowisk roślinnych, zmianę infrastruktury a także likwidacje miejscowości i związane z tym przesiedlenia ludności. Powstanie bardzo głębokich odkrywek podczas eksploatacji węgla brunatnego i konieczność ich odwadniania negatywnie wpływa także na środowisko wodne w rejonie odkrywki. Aby zapobiec przesiąkaniu wód powierzchniowych do odkrywki, budowane są ekrany przeciwfiltracyjne wzdłuż Nysy Łużyckiej, które w sposób trwały uniemożliwiają łączność hydrauliczną pomiędzy wodami podziemnymi po obu stronach ścianki uszczelniającej. Wody podziemne zamiast spływać bezpośrednio do rzeki trafiają do systemu odwadniającego odkrywkę. Pomimo tego, że woda ta jest w dalszej kolejności kierowana do cieków w danej zlewni, to i tak obserwuje się ubytki wody w miejscach lokalizacji kopalń w profilu rzeki. Prowadzenie odkrywkowej działalności górniczej powoduje przekształcenie sieci hydrograficznej oraz zmiany wielkości natężenia przepływu w ciekach. W rejonie Bogatyni sieć hydrograficzna uległa przeobrażeniu polegającym na przebudowaniu lub przełożeniu koryt rzecznych cieków okalających odkrywkę. Wody powierzchniowe dopływające do kopalni i spływające ze zwałowiska zewnętrznego oraz wody z odwadniania wgłębnego są ujmowane siecią rowów, z których w dalszej kolejności woda jest kierowana do cieków, zmieniając w nich wielkości natężenia przepływu (Wilk 2003). Zmiany zachodzące w morfologii terenu i sieci rzecznej są widoczne na pierwszy rzut oka, natomiast eksploatacja całkowicie zmienia także warunki krążenia wód podziemnych, ponieważ wydobycie surowca wymaga sztucznego obniżenia zwierciadła wód podziemnych, poniżej spągu odkrywki, co powoduje powstawanie lejów depresji. Mnogość problemów związanych ze środowiskiem wodnym w zlewniach, na których terenie zlokalizowane są kopalnie węgla brunatnego, wymaga prowadzenia szczegółowego monitoringu zasobów wodnych w tych rejonach. W zlewni Nysy Łużyckiej ze względu na występowanie licznych złóż tego surowca energetycznego umiejscowionych jest 5 kopalni węgla brunatnego mających wpływ na stosunki wodne w tej zlewni: niemieckie obiekty, będące w trakcie eksploatacji Jänschwalde, Reichwalde, Nochten, rekultywowana w kierunku wodnym kopalnia Berzdorf oraz polska kopalnia Turów (rys. 1). Na rysunku 1 przedstawiono także zrekultywowaną kopalnię Olbersdorf, która obecnie nie ma większego znaczenia dla kształtowania się zasobów wodnych w zlewni oraz kopalnię Cottbus- Nord, która wprawdzie znajduje się poza zlewnią Nysy Łużyckiej, ale współtworzy wielkopowierzchniowy lej depresji wód podziemnych wraz z kopalnią Jänschwalde. Z wyżej wymienionych kopalni obszary górnicze odkrywek Turów i Berzdorf w całości są umiejscowione w zlewni Nysy Łużyckiej, natomiast eksploatacja prowadzona w pozostałych kopalniach tylko w części obciąża zasoby wodne tej zlewni. Ponadto kopalnie Turów i Berzdorf umiejscowione są w zapadliskach tektonicznych, dlatego też rozprzestrzenianie się leja depresji jest ograniczone wychodniami skał krystalicznych. Kopalnie Jänschwalde, Reichwalde i Nochten znajdują się w granicach pradolin rzecznych, wypełnionych przeważnie utworami przepuszczalnymi, co powoduje w rejonach odkrywek powstanie rozległych lejów depresji (Ilościowy 2001). 162

3 Monitoring stosunków wodnych Monitoring zasobów wodnych w rejonie odkrywek zgodnie z prawem unijnym i państwowym prowadzony i nadzorowany jest przez podmioty gospodarcze odpowiedzialne za eksploatację, raportowany następnie do urzędów odpowiedzialnych za realizację zadań z zakresu ochrony środowiska. Z uwagi na transgraniczny charakter oddziaływania tych inwestycji na zasoby wodne, niezbędna jest współpraca państw w tym zakresie. Współpraca polsko-niemiecka regulowana jest Umową między Rzeczypospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o współpracy w dziedzinie gospodarki wodnej na wodach granicznych z 1992 r. Za realizację postanowień umowy odpowiedzialni są Pełnomocnicy Rządów i Komisje Dwustronne. Wykonanie zadań w poszczególnych dziedzinach gospodarki wodnej jest realizowane przez grupy robocze, np. Grupę Roboczą W1 ds. Hydrologii i Hydrogeologii na Wodach Granicznych. Rys. 1. Lokalizacja kopalń węgla brunatnego w zlewni Nysy Łużyckiej Fig. 1. Localisation of the lignite open pits within Nysa Łużycka basin 163

4 Albertinenaue Schlagsdorf Porajów Sieniawka Rosenthal Zgorzelec Przewóz Kl. Bademeusel Sacro Gubin Monitoring wód powierzchniowych Dubicki A. et al. W ramach dwustronnej współpracy z RFN prowadzona jest codzienna wymiana danych hydrologicznometeorologicznych, organizowane są wspólne pomiary hydrometryczne, mające na celu aktualizację krzywych przepływu. Wykonywane były także specjalne zagęszczone pomiary natężenia przepływu w profilu podłużnym Nysy Łużyckiej w polskich i niemieckich przekrojach wodowskazowych, wszystkich dopływach w węzłach hydrometrycznych, istotnych punktach poboru wody i zrzutu ścieków, rozgałęzieniach koryta rzeki, kanałach, odnogach, kanałach elektrowni wodnych. Analiza uzyskanych danych pozwoliła stwierdzić na Nysie Łużyckiej, przyrost przepływu nieproporcjonalny do przyrostu zlewni oraz nawet ubytki wody. Szczególną uwagę zwracają zaburzenia przepływu w rejonach kopalń węgla brunatnego. Oddziaływanie każdej z kopalń na kształtowanie się natężenia przepływu uwidacznia się na rysunku 2. Na odcinku między przekrojami pomiarowymi Przewóz-Gubin przyrosty przepływów średnich są o ok. połowę niższe od przyrostu zlewni cząstkowych. Największe ubytki wody obserwowane były na wysokości kopalni Jänschwalde. Ubytki wody na tym odcinku są znacznie wyższe niż ilości wody wypompowywanej systemem odwadniającym wschodniej bariery kopalni, co świadczy o istnieniu także innych przyczyn niedoborów wody w rzece. Q [m 3 s -1 ] 30 Janschwalde Reichwalde Nochten 15 Turów Berzdorf km biegu rzeki km of water course Rys. 2. Kształtowanie się natężenia przepływu w profilu podłużnym Nysy Łużyckiej (IX 2002) na tle lokalizacji kopalń węgla brunatnego i przekrojów wodowskazowych Fig. 2. Discharge forming in longitude profile of Nysa Łużycka (IX 2002) at the background of lignite open pits and water level gauge stations localisation. Od roku 2003 na stosunki wodne w dorzeczu Nysy Łużyckiej ma wpływ także pobór wody z Nysy Łużyckiej do zalewania wyrobiska poeksploatacyjnego kopalni Berzdorf. Przed przystąpieniem do realizacji poboru zostały przeprowadzone szczegółowe badania nad oddziaływaniem inwestycji na środowisko, a w latach prowadzono monitoring zerowy, który to ze strony polskiej wykonywany był przez IMGW Oddział we Wrocławiu, a ze strony niemieckiej przez Dresdner Grundwasserforschungszentrum e. V. Zakres monitoringu obejmował dane klimatyczne, pomiary stanów i natężenia przepływu wód powierzchniowych, pomiary głębokości wód podziemnych pierwszego zwierciadła wód podziemnych, rejestrację bezpośrednich poborów i zrzutów wody, jakość wody, biomonitoring, pomiary kontrolne przemieszczeń pionowych reperów umieszczonych na 164

5 Monitoring stosunków wodnych wybranych domach na wysokości poboru. (Monitoring 2004). Monitoring ten jest kontynuowany do chwili obecnej, a jego wyniki przedstawiane są w raportach sporządzanych przez każdą ze stron. Stany wód powierzchniowych po polskiej stronie są mierzone na posterunkach wodowskazowych należących do standardowej sieci IMGW, a dodatkowo w roku 2004 w celu kontroli prawidłowości prowadzenia poboru zainstalowano dwa nowe wodowskazy na Nysie Łużyckiej: Osiek Łużycki (powyżej) i Koźlice (poniżej punktu poboru wody). Przerzut wody z Nysy Łużyckiej do wyrobiska Berzdorf usytuowany jest w km Strona niemiecka może pobierać wodę w ilości 50% różnicy pomiędzy przepływem aktualnym, a przepływem granicznym, wynoszącym Qgr = 13.3 m 3 s - 1. Wielkość poboru maksymalnego ograniczona zdolnością kanału doprowadzającego nie może przekroczyć 10 m 3 s -1. Pobierana także jest woda z niemieckiego dopływu Nysy Łużyckiej cieku Pließnitz. Do końca roku 2008 z Nysy Łużyckiej do wyrobiska przerzucono mln m 3 wody, z czego w roku mln m 3, w roku mln m 3. Uzupełniający pobór z niemieckiego dopływu Plieβnitz prowadzony był już od listopada 2002 i od tego momentu pobrano już 49 mln m. W poszczególnych latach ilości poborów kształtowały się następująco: mln m 3, mln m 3, mln m 3, mln m 3, mln m 3, mln m 3, mln m 3. Wykonywane przez IMGW Wrocław pomiary pozwalają stwierdzić, że strona niemiecka korzystała z wody Nysy Łużyckiej do zalewania wyrobiska Berzdorf zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami. Docelowa pojemność Jeziora Berzdorf ma wynosić ok. 350 mln m 3. W etapie projektowania inwestycji zakładano, ze napełnianie wyrobiska ma trwać 4 lata, jednakże z powodu mniejszego niż się spodziewano natężenia przepływu wody w Nysie Łużyckiej w latach okres wypełniania wyrobiska Berzdorf ulegnie wydłużeniu i obecne prognozy zakładają pełne napełnienie zbiornika do wiosny 2011 r. Poziom wody w Jeziorze Berzdorf na dzień znajdował się na rzędnej m n. Ams., objętość wody wyniosła wtedy ok. 226 mln m 3, a powierzchnia lustra wody ok. 784 ha (Beims et al. 2009). Pobór wody z Nysy Łużyckiej skutkuje zmniejszeniem przepływów i obniżeniem stanów wody na odcinku rzeki położonym poniżej punktu poboru. Przeprowadzona analiza wyników dla wodowskazu w Zgorzelcu wykazała, że średnio zwierciadło wody w rzece obniżyło się o ok. 4 cm, maksymalnie o 28 cm w marcu 2007 roku. Ponieważ pobór nie jest prowadzony przy niskich stanach, nie powoduje negatywnych zmian w korycie rzeki. Zwierciadło wody znajduje się powyżej rzędnej przepływu nienaruszalnego i przepływu granicznego (Ocena 2006). Rysunek 3 przedstawia obniżenie się wody w Nysie Łużyckiej w roku 2007, w którym to zrealizowany był największy do tej pory roczny pobór. Na zasoby wód powierzchniowych będzie miał wpływ również przerzut wody w miejscowości Steinbach, gdzie istnieje już instalacja umożliwiająca pobór wody z Nysy Łużyckiej do zlewni Szprewy. W tym miejscu pobór nieprzekraczający 2.5 m 3 s -1 może być prowadzony przy przepływie wyższym niż 17.6 m 3 s -1, z założeniem dodatkowym, że równocześnie nie może być realizowany pobór do Berzdorf. 165

6 1 sty 1 lut 1 mar 1 kwi 1 maj 1 cze 1 lip 1 sie 1 wrz 1 paź 1 lis 1 gru H [cm] Dubicki A. et al H z poborem (with intake) H bez poboru (without intake) Hśr z poborem (mean with intake) Hśr bez poboru (mean without intake) Rys. 3. Obniżenie poziomu wody H [cm] w Nysie Łużyckiej na wodowskazie w Zgorzelcu w 2007 r. Fig. 3. Reduction of the Nysa Łużycka water level at Zgorzelec gauge station in 2007 Monitoring wód podziemnych Polsko-niemieckie pomiary poziomu głębokości wód podziemnych obecnie przeprowadzane są w czterech obszarach działalności górniczej: Póżno-Zasieki-Jänschwalde, Turów, Reichwalde/Nochten i Berzdorf. Każda ze stron po swojej stronie wykonuje pomiary z częstotliwością przynajmniej raz w miesiącu, a wspólne badania prowadzone są 2 razy w roku w kwietniu i październiku. Na podstawie uzyskanych wyników każdego roku wykonywane są mapy hydroizohips, a na naradach Grupy Roboczej W1 wykonuje się analizy trendów zmian stanu wód podziemnych oraz planuje przyszłe działania mające na celu ochronę wód podziemnych (Zasady 2001). W obszarze Póżno-Zasieki-Jänschwalde ostatni przeprowadzony w kwietniu 2009 r. pomiar głębokości wód podziemnych po stronie niemieckiej objął 29 piezometrów, a po polskiej 24 piezometry i studnie (w tym 10 piezometrów ujmujących wody trzeciorzędowe). Usytuowanie odkrywki Jänschwalde bardzo blisko granicy polsko-niemieckiej spowodowało, że lej depresji utworzony wraz z kopalnią Cottbus-Nord objął także terytorium Polski. Obecnie w trzeciorzędowym piętrze wodonośnym na terytorium Polski lej depresji ma powierzchnię ok. 28 km 2 (Dubicki, Kryza 2008). Prowadzony od roku 1985 monitoring wskazuje na obniżenie zwierciadła wody w trzeciorzędowych warstwach wodonośnych: międzywęglowej i powęglowej o ponad 50 m (rys. 4). W czwartorzędowej warstwie wodonośnej, w punktach zlokalizowanych wzdłuż Nysy Łużyckiej, w których wszelkie niedobory mogą być rekompensowane dopływem wody z rzeki, wpływ odwodnienia nie jest obecnie obserwowany, a w piezometrach na wysoczyźnie uwidacznia się stałe powolne obniżanie się poziomu wody na skutek przesączania wody do odwodnionego piętra trzeciorzędowego. W piezometrze T-1 poziom wody w ciągu 25 lat obniżył się o 2,8 metra. 166

7 Rz. zw. w. p. [m n.p.m.] Groundwater level [m o.s.l.] Monitoring stosunków wodnych ΔH = 53,19 m ΔH = 48,11 m ΔH = 54,72 m T-3 (MW) T-6 (MW) T-14/1 (PW) Rys. 4. Położenie zwierciadła wód podziemnych w polskich piezmetrach trzeciorzędowych na wysokości kopalni Jänschwalde. Objaśnienia: PW warstwa wodonośna podwęglowa, MW warstwa wodonośna międzywęglowa, ΔH różnica położenia zw. wody pomiędzy pierwszym, a ostatnim pomiarem. Fig. 4. Groundwater level in Polish Tertiary observation points in the Jänschwalde open pit area. Explanations: PW undercoal aquifer, MW intercoal aquifer, ΔH groundwater level difference between first and last measurements. W niedalekiej przyszłości ma powstać nowy obiekt, diametralnie zmieniający stosunki wodne w tej okolicy. Enea S.A. oraz KWB Konin w Kleczewie S.A. powołały Przedsiębiorstwo Wydobywczo- Energetyczne Gubin, którego celem jest poszukiwanie złóż węgla brunatnego na terenie gmin Gubin i Brody, a w dalszej kolejności budowa kopalni odkrywkowej oraz elektrowni. Władze obu gmin już zgodziły się na próbne odwierty. Formalności związane z oczekiwaniem na koncesję i pozwolenia budowlane, pracami projektowymi i przygotowawczymi będą trwały przynajmniej 10 lat. Niezbędne będzie odwodnienie złoża oraz budowa ścianki uszczelniającej wzdłuż Nysy Łużyckiej. Spowoduje to powiększenie zasięgu leja depresji w piętrze trzeciorzędowym i całkowite odwodnienie warstw nadkładowych. Nysa Łużycka na pewnym odcinku będzie z dwóch stron obudowana ekranami przeciwfiltracynymi i straci kontakt hydrauliczny z terenami ją otaczającymi. Kopalnie Reichwalde i Nochten, umiejscowione na wysokości miejscowości Przewóz, są oddalone od granicy polsko-niemieckiej, a dotychczasowy kontur odkrywki nie sięgnął zlewni Nysy Łużyckiej. Jednakże wyniki monitoringu prowadzonego od 1997 roku pokazują powolne obniżanie się poziomu wody w piezometrach trzeciorzędowych na terytorium Polski, nie przekraczające 3 m. Opadanie wody prawdopodobnie ulegnie zintensyfikowaniu, ponieważ plany obu kopalń zakładają przesuwanie frontu wydobycia surowca w kierunku granicy polsko-niemieckiej. Na wahania zwierciadła wody w punktach ujmujących wody poziomu czwartorzędowego obecnie ma wpływ jedynie sytuacja meteorologicznohydrologiczna w zlewni. W kopalni Berzdorf, pomimo tego, iż eksploatacja węgla brunatnego zakończyła się w 1997 roku, odwadnianie musi być dalej prowadzone ze względu na zachowanie stateczności zboczy. W ramach działań Grupy W1 ze względów technicznych nie wyznaczono punktów pomiarowych wód podziemnych po polskiej stronie. W celu określenia wpływu procesu napełniania odkrywki wodą na stan wód podziemnych po wschodniej stronie granicy, IMGW Odział we Wrocławiu w roku 2003 wykonał trzy otwory pomiarowe w miejscowości Koźlice i następne 3 otwory w roku 2007 (regularne pomiary od 167

8 lut 03 maj 03 sie 03 lis 03 lut 04 maj 04 sie 04 lis 04 lut 05 maj 05 sie 05 lis 05 lut 06 maj 06 sie 06 lis 06 lut 07 maj 07 sie 07 lis 07 lut 08 maj 08 sie 08 lis 08 Rzędna zw. wody [m n.p.m.] Groundwater level [m o.s.l.] Dubicki A. et al. lutego 2008) w Osieku Łużyckim. Wraz z podnoszeniem się wody w wyrobisku poeksploatacyjnym spodziewano się odtwarzania zasobów wód w odprężonych głębszych warstwach wodonośnych. W poziomach wodonośnych nadkładowych taka tendencja nie jest obserwowana z powodu obecności pomiędzy odkrywką a Nysą Łużycką ścianki przeciwfiltracyjnej, której szczelność potwierdzają wyniki monitoringu po niemieckiej stronie (Auswertung 2007). W piezometrze PB-2 (Koźlice) zafiltrowanym w trzeciorzędowych piaskach ponad główną ławą węgla na głębokości odpowiadającej poziomowi drenażu wód podziemnych w kopalni Berzdorf (poziom wodonośny międzywęglowy) od grudnia 2004 roku uwidacznia się proces podnoszenia poziomu wody, potwierdzony wynikami z piezometru PB-5 (Osiek Łużycki), (rys. 5) PB-2 PB-5 Rys. 5. Podnoszenie się zwierciadła wody w piezometrach (międzywęglowy poziom wodonośny) Fig. 5. The rise of water level in observation points (intercoal aquifer) W rejonie kopalni Turów znajduje się około 300 piezometrów, z czego w ponad 90 wykonywane są pomiary głębokości występowania wód podziemnych w ramach działań podejmowanych przez Grupę Roboczą W1. Oddziaływanie kopalni na zasoby wodne po niemieckiej stronie granicy uległo ograniczeniu po wybudowaniu od strony zachodniej wyrobiska, początkowo przypory, a potem zwałowiska wewnętrznego oraz przeniesienie eksploatacji do części południowo-wschodniej. Wyniki pomiarów wskazują, że we wszystkich warstwach wodonośnych terenów przylegających do zachodniej bariery odkrywki, panują quasi stacjonarne warunki, wahania zwierciadła wody są zależne jedynie od zmian środowiska naturalnego. W warstwach wodonośnych trzeciorzędowych zwierciadło wód podziemnych nie uległo odtworzeniu. W ramach monitoringu Nysy Łużyckiej prowadzonego na potrzeby oceny wpływu napełniania odkrywki Berzdorf oprócz wybranych punktów wspólnej sieci polsko-niemieckiej głębokość występowania wód podziemnych jest mierzona w wybranych studniach gospodarskich od miejscowości Posada do Sękowic pod Gubinem. Otrzymane wyniki nie pozwalają stwierdzić oddziaływania poboru wody z Nysy Łużyckiej na zasoby wód podziemnych w zlewni tej rzeki. 168

9 Monitoring stosunków wodnych Podsumowanie Wydobycie węgla brunatnego metodą odkrywkową powoduje nie tylko zmiany w otaczającym krajobrazie, ale w sposób istotny zmienia kształtowanie się zasobów wodnych w zlewni. Na wysokości kopalń obserwowane są ubytki wody w Nysie Łużyckiej, a wokół kopalń w wodach podziemnych powstają leje depresji. Zakres i wielkość oddziaływania wymaga stałego polsko-niemieckiego monitoringu zasobów wodnych w zlewni Nysy Łużyckiej, nadzorowanego przez Grupę Roboczą W-1, działającej z ramienia Polsko-Niemieckiej Komisji ds. Wód Granicznych. Literatura Auswertung von Grundwassermessungen im gemeinsamen deutsch-polnischen Messnetz G.E.O.S. Freiberg Ingenieurgesellschaft mbh. p. 29. Beims U., Möckel R., Raimann S., 2009: Monitoring Nysy Łużyckiej. Część niemiecka. Dresdner Grundwasserforschungszentrum e. V. Drezno. p Dubicki A., Kryza J Zastosowanie metody modelowania numerycznego do oceny wpływu odwodnień górniczych na wody podziemne w rejonie kopalni Jänschwalde. Meteorologia, Hydrologia, Ochrona Środowiska kierunki badań i problemy. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Warszawa, p Ilościowy i jakościowy bilans wodnogospodarczy Nysy Łużyckiej IMGW Wrocław, p Michalski B Pożegnanie ze zwałowaniem zewnętrznym w BOT KWB Turów SA. Węgiel Brunatny nr 1/54 ( Ocena wpływu rekultywacji kopalni Berzdorf na stosunki wodne w dolinie Nysy Łużyckiej i jej sąsiedztwie IMGW Wrocław, p Monitoring Nysy Łużyckiej. Raport końcowy. Monitoring zerowy IMGW Wrocław, LMBV mbh, Hoyeswerda, p Wilk Z Hydrogeologia polskich złóż kopalin i problemy wodne górnictwa t 1. AGH Kraków, p Zasady Współpracy Grupy Roboczej W1 ds. Hydrologii i Hydrogeologii na Wodach Granicznych, 2001, Wrocław. Załącznik do protokołu z IX posiedzenia Komisji, Bad Freienwalde (RFN) czerwca 2001 roku, p