Polskie zag³êbia wêgla kamiennego przegl¹d informacji i badañ geologicznych

Transkrypt

1 Polskie zag³êbia wêgla kamiennego przegl¹d informacji i badañ geologicznych Janusz Jureczka 1, Grzegorz J. Nowak 2 A short overview of data on geological investigation of the Polish bituminous coal basins. Prz. Geol., 64: Abstract.Polishbituminous coal basins are associated exclusively with Carboniferous deposits, differing in origin and geological structure. This paper presents only a short review of papers mainly of Polish authors on the geological structure, stratigraphy of coal-bearing deposits, quality of coal, as well as selected aspects of economic geology of three Polish bituminous coal basins: the Upper Silesian Coal Basin (USCB), Lower Silesian Coal Basin (LSCB) and Lublin Coal Basin (LCB). The paper provides also an overview on the investigations made on the interpretations of the origin of Polish coal deposits over the last 20 years J. Jureczka G.J. Nowak with an emphasis on coal facies studies. The paper content is related to the conference entitled Polish Coal of the 3 rd Polish Geological Congress, which is planned in Wroc³aw in September This conference covers a broad spectrum of issues such as: geology of coal basins and coal deposits, coal-bed methane, economic geology, petrology and geochemistry of coal, as well as origin, coalification and quality of coal. Keywords: Upper Silesian Coal Basin, Lower Silesian Coal Basin and Lublin Coal Basin, studies of coal-bearing strata W Polsce wêgiel kamienny wystêpuje w trzech zag³êbiach: Górnoœl¹skim (GZW), Dolnoœl¹skim (DZW) i Lubelskim (LZW), zwi¹zanych jak inne karboñskie zag³êbia wêglowe Europy z ewolucj¹ obszarów waryscyjskiego systemu górotwórczego i obszarów do nich przyleg³ych. W skali regionalnej zag³êbia te maj¹ ró n¹ pozycjê geotektoniczn¹ (ryc. 1): DZW jest zwi¹zane ze œródgórsk¹ stref¹ wewnêtrzn¹ orogenu, stanowi¹c koñcowy, wschodni cz³on pasma kontynentalnych permo-karboñskich zag³êbi masywu czeskiego (Pešek, 2001); GZW jest po³o one w zapadlisku przedgórskim powsta³ym przez ugiêcie p³yty przedgórza w procesie jej kolizji ze stref¹ wewnêtrzn¹ orogenu (Kotas, 1985); LZW (wraz z jego przed³u eniem na obszarze Ukrainy Lwowsko-Wo³yñskim Zag³êbiem Wêglowym L-WZW), po³o one w rowie mazowiecko-wo³yñskim, nale y do zapadliska perykratonicznego zwi¹zanego ze stref¹ graniczn¹ platformy wschodnioeuropejskiej i platformy epipaleozoicznej (Porzycki, 1988). Zró nicowana pozycja geotektoniczna oraz odmienna historia geologiczna poszczególnych basenów wêglonoœnych wywar³y zasadniczy wp³yw na ich budowê geologiczn¹ oraz wykszta³cenie, zaleganie i jakoœæ wêgla. To z kolei mia³o i ma istotne znaczenie dla rozwoju eksploatacji wêgla kamiennego oraz sytuacji gospodarczej zag³êbi wêglowych. Dominuj¹c¹, historycznie ukszta³towan¹, pozycjê w tym zakresie zajmuje GZW wydobycie prowadzone od 250 lat najwiêksze i najbardziej zasobne zag³êbie wêglowe w Polsce (tab. 1) licz¹ce siê w skali europejskiej. Kluczowa rola wêgla kamiennego dla energetyki krajowej pozwala zak³adaæ dalsz¹ wieloletni¹ eksploatacjê w tym zag³êbiu, pomimo obecnej dekoniunktury i problemów ekonomicznych podmiotów wydobywczych. Równie w LZW, w którym eksploatacja wêgla kamiennego jest prowadzona stosunkowo krótko (od 1982 r.) i tylko w jednej (sukcesywnie zwiêkszaj¹cej wydobycie) kopalni, nale y za³o yæ dalszy rozwój wydobycia. Uzasadniaj¹ to znaczne, mo liwe do udostêpnienia zasoby oraz zainteresowanie polskich i zagranicznych podmiotów gospodarczych, prowadz¹cych prace rozpoznawcze w celu uruchomienia kolejnych kopalñ. Tak e w DZW najmniejszym polskim zag³êbiu mo liwe jest rozpoczêcie kolejnej karty historii eksploatacji, zakoñczonej w 2000 r., co potwierdzaj¹ ostatnie prace prowadz¹ce do reaktywacji wydobycia wêgla kamiennego w rejonie Nowej Rudy. Zasoby geologiczne i perspektywy zasobowe tego zag³êbia s¹ stosunkowo niewielkie (tab. 1), ale znaczn¹ ich czêœæ stanowi rzadko spotykany w Polsce wêgiel specjalny i antracytowy oraz antracyt. W artykule przedstawiono elementarne informacje o zag³êbiach wêglowych oraz zwrócono uwagê na niektóre badania w zakresie geologii wêgla. Na zasadzie przyk³adu, szerzej potraktowano zagadnienia genezy wêgla kamiennego, jednej z wa niejszych czêœci geologii wêglowej, zamieszczaj¹c przegl¹d dotychczasowego dorobku polskich geologów zajmuj¹cych siê t¹ tematyk¹. PODSTAWOWE INFORMACJE O ZAG ÊBIACH WÊGLOWYCH W POLSCE Górnoœl¹skie Zag³êbie Wêglowe jest po³o one w po³udniowej Polsce oraz w rejonie ostrawsko-karwiñskim w Republice Czeskiej (ryc. 2). Jego obszar wynosi ok km 2, w tym na terenie pañstwa polskiego ok km 2. Pod³o e karbonu buduj¹ utwory prekambru, kambru i dewonu. Karbon rozpoczyna siê od asocjacji wêglanowej, przechodz¹cej w morskie osady klastyczne, a nastêpnie w molasowe osady wêglonoœne (missisip i pensylwan), które s¹ podzielone na 1 Pañstwowy Instytut Geologiczny Pañstwowy Instytut Badawczy, Oddzia³ Górnoœl¹ski, ul. Królowej Jadwigi 1, Sosnowiec; janusz.jureczka@pgi.gov.pl. 2 Pañstwowy Instytut Geologiczny Pañstwowy Instytut Badawczy, Oddzia³ Dolnoœl¹ski, al. Jaworowa 19, Wroc³aw; grzegorz.nowak@pgi.gov.pl. 617

2 Ryc. 1. Pozycja geotektoniczna polskich zag³êbi wêglowych (wg Kotasa & Porzyckiego, 1984, zmodyfikowane) Fig. 1. Geotectonic position of the Polish coal basins (after Kotas & Porzycki 1984, modified) Tab. 1. Rozpoznanie z³o owe, zasoby oraz wydobycie w polskich zag³êbiach wêglowych (stan na r. wg Malon & Tymiñskiego, 2015; zasoby szacowane stan na wg Jureczki i in., 2011) Table 1.Recognition of the deposit, resources and production in the Polish coal basins (as at after Malon & Tymiñski, 2015; estimated reserves as at after Jureczka et al., 2011) Liczba udokumentowanych z³ó Zag³êbie esarnumber of deposits Coal basin ³¹cznie E N Z total DZW LSCB GZW USCB LZW LCB Razem Total 618 bilansowe balance Zasoby udokumentowane [mld t] Book reserves [billion Mg] pozabilansowe non-balance przemys³owe economic Zasoby szacowane [mld t] Perspective resources [billion Mg] prognostyczne prognostic perspektywiczne prospective Wydobycie [mln ton] Production [million Mg] ,423 0,0004 0, ,972 12,127 3,446 9,193 25,533 58, ,565 6,525 0,319 10,848 5,888 7, ,960 18,652 3,765 20,041 31,653 65,969 E z³o a zagospodarowane (eksploatowane), w tym w GZW 3 z³o a kopalñ w budowie; N z³o a niezagospodarowane; Z z³o a o eksploatacji zaniechanej E deposits in active mines, including three USCB deposits of mines under construction; N deposits in exploration fields; Z abandonem deposits

3 Ryc. 2. Mapa geologiczna GZW odkryta po karbon (wg Jureczki i in., 1995; uproszczona) Fig. 2. Geological map of the USCB Carboniferous subcrop (after Jureczka et al., 1995; simplified) cztery g³ówne jednostki litostratygraficzne, od namuru po westfal (tab. 2). Charakterystyczn¹ cech¹ osadów wêglonoœnych karbonu jest ich wyraÿna dwudzielnoœæ. Starsz¹ czêœæ profilu buduj¹ utwory wykszta³cone w warunkach sedymentacji paralicznej, z dobrze zaznaczaj¹cymi siê wp³ywami okresowych zalewów morskich. Pozosta³¹, m³odsz¹ czêœæ, tworz¹ utwory powsta³e wy³¹cznie w warunkach l¹dowych (ryc. 2 kolor ó³ty) bez wp³ywów morskich, zalegaj¹ce na utworach paralicznych z luk¹ stratygraficzn¹. Najwiêksze mi¹ szoœci utworów wêglonoœnych s¹ notowane w zachodniej czêœci zag³êbia, w kierunku wschodnim zaznacza siê wyraÿna, stopniowa jej redukcja. Sumaryczna mi¹ szoœæ utworów wêglonoœnych osi¹ga 8500 m. Nadk³ad karbonu stanowi¹ utwory triasu, neogenu (miocenu) i czwartorzêdu, rzadziej permu i jury, a w po³udniowej czêœci zag³êbia tak e w Karpatach górnej kredy i paleogenu. W Zag³êbiu Górnoœl¹skim wystêpuj¹ ró ne rodzaje wêgla kamiennego, od wêgli energetycznych, przez wêgle koksuj¹ce po wêgle specjalne i antracyt, przy czym znaczenie maj¹ tylko wêgle energetyczne i koksowe. Wêgle koksowe w zasiêgu eksploatacji (do m) wystêpuj¹ w czêœci zachodniej zag³êbia, a na ograniczonych obszarach tak e w czêœci centralnej. Na pozosta³ym obszarze s¹ dokumentowane i eksploatowane wy³¹cznie wêgle energetyczne. Nasycenie profilu karbonu pok³adami wêgla jest du e, lecz nierównomierne i zmienne lateralnie. Maksymaln¹ liczbê wk³adek i pok³adów wêgla ocenia siê na ok. 520, a sumaryczn¹ mi¹ szoœæ na ok. 340 m (tab. 3). Najbardziej zasobna jest górnoœl¹ska seria piaskowcowa, z pok³adem wêgla 510, osi¹gaj¹cym gruboœæ 24 m. Maksymalny rozwój eksploatacji wêgla kamiennego w GZW, z wydobyciem bliskim 200 mln t wêgla rocznie, przypada na lata 70. XX w. Od 1990 r. systematycznie maleje liczba kopalñ oraz wydobycie od 65 kopalñ na obszarze 1800 km 2 i wydobycia 170 mln t do 29 kopalñ na obszarze 1100 km 2 obecnie i wydobycia 60 mln t. Powa- nym utrudnieniem dla eksploatacji jest wysoki stopieñ zurbanizowania obszaru zag³êbia oraz jego infrastruktura powierzchniowa. Ze wzglêdu na coraz wiêksze g³êbokoœci eksploatacji przekraczaj¹ce m narastaj¹cym problemem jest tak e zagro enie metanem, który sam w sobie stanowi cenny surowiec energetyczny, do tej pory w niewielkim stopniu pozyskiwany, o zasobach bilansowych ok. 170 mld m 3 i ca³kowitym potencjale zasobowym 619

4 Tab. 2. Podzia³ litostratygraficzny karbonu GZW (czêœæ polska: wg Dembowskiego, 1972; ze zmianami Jureczki,1988 i Kotasa i in., 1988; czêœæ czeska wg Kumpery & Dopity, 1997; z uzupe³nieniem Jureczki, 2015a) Table 2. Lithostratigraphic division of the Carboniferous in the USCB (in Poland: after Dembowski, 1972, Jureczka, 1988; Kotas, 1988; in the Czech Republic: after Kumpera & Dopita, 1997; supplemented by Jureczka, 2015a) w skali zag³êbia ok mld m 3 (Kwarciñski, 2011; Jureczka, 2013). Dolnoœl¹skie Zag³êbie Wêglowe jest po³o- one w po³udniowo-zachodniej Polsce w rejonie Wa³brzycha i Nowej Rudy. Jego powierzchnia, licz¹c umowny obszar wystêpowania utworów karbonu, wynosi ok km 2, natomiast obszar wystêpowania pok³adów wêgla kwalifikuj¹cych siê do eksploatacji jest znacznie mniejszy i ma ok km 2. Geologicznie DZW znajduje siê w pó³nocno-zachodniej czêœci synklinorium œródsudeckiego, najwiêkszej jednostki tektonicznej Sudetów, stanowi¹cej basen wype³niony utworami od karbonu dolnego do kredy górnej (ryc. 3). Wêglonoœne ska³y karbonu (górny missisip oraz pensylwan) s¹ zgrupowane w dwóch jednostkach litostratygraficznych (formacje z Wa³brzycha i z aclerza), reprezentuj¹cych utwory od namuru do westfalu (ryc. 4). Strop karbonu, przykryty utworami permu, zalega na ró nych g³êbokoœciach w rejonie Wa³brzycha do 500 m, a w rejonie Nowej Rudy do 300 m, przy czym w obu tych rejonach utwory karbonu tworz¹ tak e wychodnie na powierzchniê terenu. W 1989 r., przed rozpoczêciem restrukturyzacji górnictwa, w DZW by³y czynne cztery kopalnie wêgla kamiennego trzy w rejonie Wa³brzycha i jedna w rejonie Nowej Rudy z dwoma polami eksploatacyjnymi (ryc. 5), które ³¹cznie obejmowa³y obszar 187 km 2, a ich wydobycie wynosi³o 2,6 mln t. G³êbokoœæ eksploatacji w rejonie Wa³brzycha siêga³a 1250 m, w rejonie Nowej Rudy 1000 m. By³y eksploatowane pok³ady wêgla wszystkich formacji utworów wêglonoœnych karbonu. Warunki eksploatacji by³y trudne i niebezpieczne, we wszystkich kopalniach stwierdzono wystêpowanie znacznych iloœci metanu i dwutlenku wêgla. Dodatkowym utrudnieniem eksploatacji Tab. 3. Wêglonoœnoœæ i wêglozasobnoœæ serii litostratygraficznych karbonu GZW Table 3.Total thickness of coal strata and number of economic coal seams in Carboniferous lithostratigraphic seriesof the USCB Serie Series Krakowska seria piaskowcowa Cracow Sandstone Series Seria mu³owcowa Mudstone Series Górnoœl¹ska seria piaskowcowa Upper Silesian Sandstone Series Seria paraliczna Paralic Series Suma Total Mi¹ szoœæ maksymalna Maximum thickness [m] Maksymalna liczba warstw wêgla Maximum number of coal strata Liczba pok³adów bilansowych Number of balance coal seams Maksymalna sumaryczna mi¹ szoœæ wêgla Maximum total thickness of coal [m] Wêglonoœnoœæ Total thickness of coal strata [%] , , , , ,98 620

5 Ryc. 3. Mapa geologiczna depresji œródsudeckiej (wg Bossowskiego & Ihnatowicza, 2006; uproszczona) Fig. 3. Geological map of the Intra-Sudetic Basin (after Bossowski & Ihantowicz, 2006; simplified) by³o silne zaanga owanie tektoniczne utworów karboñskich. Lubelskie Zag³êbie Wêglowe jest usytuowane we wschodniej czêœci Polski, w obrêbie lubelskiego basenu karboñskiego. Szacowana powierzchnia LZW w zasiêgu perspektyw z³o owych wynosi ok km 2, natomiast obszar wystêpowania pok³adów bilansowych do g³êbokoœci 1000 m ma ok km 2 (ca³y obszar wystêpowania utworów wêglonoœnych karbonu jest wiêkszy i przekracza km 2 ). Utwory karbonu zalegaj¹ niezgodnie na zró - nicowanych wiekowo ska³ach pod³o a od prekambru na pó³nocnym wschodzie do dewonu górnego w po³udniowej czêœci zag³êbia. Nadk³ad karbonu stanowi¹ g³ównie osady wêglanowe jury i kredy o mi¹ szoœci kilkuset metrów, a lokalnie tak e miocenu. Osady wêglonoœne karbonu (górny missisip i pensylwan), od wizenu górnego do westfalu C (lub westfalu D), s¹ reprezentowane przez piêæ formacji litostratygraficznych (tab. 4). Profil karbonu rozpoczynaj¹ utwory wizenu górnego okreœlane jako formacja Huczwy, zbudowane g³ównie z morskich osadów wêglanowych, z lokalnymi, na ogó³ cienkimi, przewarstwieniami wêgla. Powy ej zalegaj¹ cyklicznie powsta³e osady morsko-paraliczne (formacja Terebina), a nastêpnie paraliczne (formacja Dêblina), zbudowane g³ównie z osadów klastycznych, w mniejszym stopniu z osadów wêglanowych. Wystêpuj¹ce tu warstwy i pok³ady wêgla nie maj¹ znaczenia gospodarczego. Istotne znaczenie dla eksploatacji ma le ¹ca wy ej formacja lubelska zbudowana z osadów drobnoklastycznych z prze³awiceniami piaskowców, która reprezentuje jedyn¹ zasobn¹ czêœæ profilu utworów wêglonoœnych LZW. Sumaryczna wêglozasobnoœæ tej formacji siêga 30 m, w jej profilu wystêpuj¹ 24 bilansowe pok³ady wêgla o gruboœci nawet do 4,0 m. Pod wzglêdem jakoœci w LZW wystêpuj¹ wêgle energetyczne i koksowe, od typu 31.1 do Zawartoœæ metanu w pok³adach wêgla na ogó³ jest bardzo niska lub zerowa, w formacji lubelskiej sporadycznie osi¹ga 3 4 m 3 /t c.s.w. Wy sze wartoœci stwierdzono w po³udniowej czêœci zag³êbia, w starszych jednostkach stratygraficznych. Eksploatacja jest prowadzona tylko w jednej kopalni Bogdanka, obejmuj¹cej 621

6 Ryc. 4. Profil litostratygraficzny osadów karboñskich depresji œródsudeckiej. Objaœnienia jak na ryc. 3 Fig. 4. Lithostratigraphic section through the Carboniferous Intra-SudeticBasin. For explanation see Fig. 3 obszar ok. 77 km 2 (ryc. 6), w której jest wydobywany wêgiel energetyczny (gazowo-p³omienny, typ 32.1). PRZEGL D BADAÑ GEOLOGICZNYCH Przegl¹d badañ zosta³ zawê ony do wybranych publikacji zestawionych w grupach tematycznych, bez szerszego opisu tych badañ. Obejmuje ostatnie 20 lat, czyli okres po XIII Miêdzynarodowym Kongresie Karbonu i Permu, który siê odby³ w 1995 r. w Krakowie. Z wydarzeniem tym by³o zwi¹zane wydanie monograficznego opracowania geologii karbonu Polski (Zdanowski & akowa, 1995), w którym zestawiono ówczesny stan wiedzy o basenach i zag³êbiach wêglowych, w zakresie litostratygrafii i paleogeografii (Bossowski i in., 1995; Kotas, 1995; Porzycki & Zdanowski, 1995a), chrono- i biostratygrafii (Kmiecik, 1995; Kotasowa & Migier, 1995; Musia³ i in., 1995) oraz z³ó wêgla kamiennego (Bossowski, 1995; Jureczka & Kotas, 1995; Porzycki & Zdanowski, 1995b). W publikacjach tych podsumowano wieloletni okres badañ zag³êbi wêglowych, charakteryzuj¹cy siê du ¹ iloœci¹ wiertniczych prac rozpoznawczych, dziêki którym opracowano tak e szereg atlasów map, w tym dla GZW: geologiczny (Bu³a & Kotas, 1994), geochemiczny (Ró kowska & Ptak, 622

7 Ryc. 5. Rozmieszczenie z³ó wêgla kamiennego i antracytu oraz kopalñ w Dolnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglowym (wg Bossowskiego, 1995; uproszczone). A F nieczynne kopalnie wêgla kamiennego i antracytu Fig. 5. Location of bituminous coal and anthracite deposits, and coal mines in the Lower Silesian Coal Basin (after Bossowski, 1995; simplified). A F closed coal and anthracite mines 1995), petrograficzny (Jurczak-Drabek, 1996), geotermiczny (Karwasiecka, 1996), wêglozasobnoœci (Kwarciñski, 1999) oraz paleozoiku bloku górnoœl¹skiego (Bu³a i in., 2002a). Wykonano tak e atlas geologiczno-z³o owy obejmuj¹cy ca³y obszar GZW, ³¹cznie z czesk¹ czêœci¹ (Jureczka i in., 2005a) oraz atlasy geologiczne LZW (Zdanowski, 1999) i DZW (Bossowski & Ihnatowicz, 2006). W kolejnych latach prace wiertnicze w zag³êbiach wêglowych zosta³y mocno ograniczone do ma³ej liczby otworów z³o owych. Niewiele prac obejmowa³o ujêcie karbonu i basenów wêglonoœnych w skali ca³ej Polski z odniesieniem do innych regionów œwiata (np. Skompski, 1998, 2003; Zdanowski, 2007a). Prace ³¹cz¹ce wszystkie zag³êbia wêglowe skupia³y siê g³ównie na geologii z³o owej i dotyczy³y m.in. perspektyw zasobowych oraz ochrony i waloryzacji z³ó wêgla kamiennego (np. Jureczka & Galos, 2008, 2010; Jureczka i in., 2008, 2011; Jureczka, 2014a,) oraz metanu z pok³adów wêgla (np. Kotarba, 2001; Kotarba & Lewan, 2004; Kêdzior, 2008; Kwarciñski, 2011; Hadro & Wójcik, 2013). Na uwagê zas³uguje tak e podjêcie nowatorskich prac dotycz¹cych mo liwoœci podziemnego zgazowania wêgla w polskich z³o ach wêgla kamiennego (Nieæ, 2009; Czaplicka-Kolarz i in., 2013; Nieæ i in., 2013, 2014, 2015). Zdecydowana wiêkszoœæ prowadzonych badañ dotyczy³a poszczególnych zag³êbi wêglowych, przy czym na pierwsze miejsce wysuwa siê tu GZW zarówno w zakresie tematycznym, jak i iloœci publikowanych prac. Prowadzone by³y regionalne badania utworów starszego paleozoiku i pozycji geotektonicznej GZW oraz bloku górnoœl¹skiego (m.in.: Bu³a & Jachowicz, 1996; Bu³a i in., 1997; aba, 1999, Bu³a, 2000; Bu³a & aba, 2005). Do badañ o charakterze regionalnym nale y zaliczyæ równie badania w zakresie uwêglenia utworów karboñskich, dojrza³oœci termicznej i paleotemperatur (m.in.: Kosakowski i in., 1995; Œrodoñ, 1995; Kotas, 2001; Botor i in., 2003; Poprawa i in., 2006; Botor, 2014). Szeroko s¹ reprezentowane badania sedymentologiczne utworów wêglonoœnych, œrodowisk depozycji oraz architektury osadów (m.in.: Gradziñski & Doktor, 1996; Doktor & Gradziñski, 1999; Doktor & Kêdzior, 2002; Doktor in., 2003, Gradziñski i in., 2005; Doktor, 2007; Kêdzior i in., 2007; Kêdzior, 2016). Znaczna czêœæ prac dotyczy zagadnieñ lito- i biostratygraficznych oraz wykszta³cenia i zmiennoœci lateralnej poszczególnych jednostek litostratygraficznych karbonu (m.in.: Jureczka, 2002a, b, 2011; Oliwkiewicz-Miklasiñska, 2002; Hýlová i in., 2013; Jirásek i in., 2013a, b). Oddzieln¹ i bogato reprezentowan¹ grup¹ s¹ badania z³o owe, w tym: perspektyw zasobowych i ochrony z³ó wêgla kamiennego (m.in.: Bu³a i in., 2002b; Jureczka i in., 2005b, 2009; Jureczka & Galos, 2007); badañ metanu, zasobów tego surowca i metanowoœci kopalñ (m.in.: Kwarciñski & Hadro, 2008; Kotarba & Pluta, 2009; Patyñska, 2012) wraz z nowatorskimi pracami w zakresie przedeksploatacyjnego ujêcia metanu kierunkowymi otworami powierzchniowymi (Jureczka, 2013, 2014b, 2015b). Do grupy z³o owej mo na zaliczyæ tak e badania petrograficzne, geochemiczne i jakoœci wêgla, w tym produktów jego spalania (m.in.: Kêdzior & Jelonek, 2013; Morga i in., 2014, 2015; Jelonek & Mirkowski, 2015), a tak e podziemnego zgazowania wêgla (Cheæko i in., 2014). By³y prowadzone równie badania z pogranicza geologii z³o owej, œrodowiskowej 623

8 Tab. 4. Schemat podzia³u stratygraficznego karbonu basenu lubelskiego (litostratygrafia wg Porzyckiego & elichowskiego, 1977 vide Porzycki, 1979; stratygrafia wg Musia³ & Tabor, 1979, 1988 z uzupe³nieniem) Tab. 4. Stratigraphic scheme of the Lublin Carboniferous Basin (lithostratigraphy after Porzycki & elichowski, 1977 vide Porzycki, 1979; stratigraphy after Musia³ & Tabor, 1979, 1988, supplemented) 2010; Misiak, 2012; Gola i in., 2013) oraz podziemnego zgazowania wêgla (Sermet & Górecki 2012a, b). WDZWiloœæ wykonanych prac i badañ by³a niewielka, co zapewne w du ej czêœci wynika z zaprzestania eksploatacji i likwidacji kopalñ. Oprócz opisanych w nastêpnym rozdziale badañ zwi¹zanych z genez¹ wêgla kamiennego, nieliczne prace dotyczy³y miêdzy innymi: bazy zasobowej wêgla (Ihnatowicz & Jureczka, 2008), podziemnego zgazowania pok³adów wêgla (Sermet & Górecki, 2013), metanu z pok³adów wêgla (Kotarba & Rice, 2001), jakoœci wêgla (Parzentny, 2007) oraz warunków sedymentacji utworów karboñskich (Ihnatowicz, 2005). BADANIA GENEZY WÊGLA KAMIENNEGO i hydrogeologii dotycz¹ce mo liwoœci podziemnego sk³adowania dwutlenku wêgla (m.in. Jureczka i in., 2010, 2012a), w tym z odzyskiem metanu z pok³adów wêgla (Jureczka i in., 2012b). Na uwagê zas³uguj¹ tak e prace z zakresu wykorzystania satelitarnej interferometrii radarowej do pomiarów osiadañ pogórniczych (Graniczny i in., 2005, 2008 a, b). W LZW zakres i iloœæ prowadzonych badañ geologicznych by³y zdecydowanie mniejsze ni w GZW. W zakresie badañ podstawowych obejmowa³y one miêdzy innymi: litostratygrafiê i stratygrafiê sekwencyjn¹ karbonu (Zdanowski & Shulga, 2003; Waksmundzka, 2010), petrografiê ska³ osadowych (Koz³owska, 2004) oraz badania faunistyczne (Krzeszowska, 2014). Szerszy regionalny zasiêg mia³o monograficzne opracowanie korelacji Lubelskiego i Lwowsko-Wo³yñskiego Zag³êbia Wêglowego (Shulga & Zdanowski, 2007), a tak e badania termiczne (Karwasiecka & Wilk, 2003). Prowadzono równie badania z zakresu geologii stosowanej, w tym rozpoznanie z³ó wêgla kamiennego i boksytów oraz zasobów wêgla (Zdanowski, 2007b, 2011), jakoœci wêgla i geochemii organicznej (Zdanowski, Badania genezy wêgla w Polsce zosta³y zapocz¹tkowane we wczesnych lata 50. XX w. pierwsz¹ publikacj¹ poœwiêcon¹ warunkom powstania wêgla karboñskiego (Kulczyñski, 1952). Intensywny rozwój tych badañ rozpocz¹³ siê ponad 30 lat temu (Kmiecik & Knafel, 1983), a ich wyniki dostarczy³y nowych danych w nastêpuj¹cych aspektach: rozpoznania warunków depozycji karboñskich paleotorfowisk, okreœlenia dominuj¹cych zbiorowisk paleoflory, rekonstrukcji typów œrodowisk depozycji wêgla i ich charakterystyki oraz rozpoznania typów paleopo arów torfowisk kopalnych i okreœlenie warunków ich przebiegu. Najwiêksza liczba prac dotyczy³a petrologii wêgla, w szczególnoœci opartych na wynikach analiz macera³ów i mikrolitotypów u ytych w celu odtworzenia warunków œrodowisk depozycji wêgla. Od koñca lat 80. ub.w. powszechnie zaczêto stosowaæ wskaÿniki petrograficzne umo liwiaj¹ce rozpoznanie warunków powstawania wêgla w paleotorfowiskach. Ta tendencja jest powszechnie obserwowana w pracach poœwiêconych wêglowi z DZW i GZW. DZW, mimo e najmniejsze z krajowych zag³êbi wêgla kamiennego, doczeka³o siê jak dot¹d najwiêcej publikacji dotycz¹cych genezy wêgla. Zag³êbie to charakteryzuje siê wyj¹tkowo trudnymi warunkami geologiczno-górniczymi, niesprzyjaj¹cymi podejmowaniu tego rodzaju badañ. Nale y tu wspomnieæ o bardzo zró nicowanym stopniu uwêglenia od stosunkowo niskiego po ekstremalnie wysoki (objawiaj¹cy siê wystêpowaniem antracytów), co najczêœciej uniemo liwia przeœledzenie zró nicowania genetycznego danego pok³adu wêgla na znacznym odcinku. Oprócz zwyk³ych czynników maj¹cych wp³yw na stopieñ uwêglenia, w DZW mamy do czynienia z licznymi cia³ami magmowymi, które w sposób zarówno poœredni, jak i bezpoœredni (metamorfizm kontaktowy) wp³ywa³y na stopieñ uwêglenia wêgla wystêpuj¹cego w tym zag³êbiu. Niemniej jednak w pracach poœwiêconych genezie wêgla kamiennego z DZW obserwuje siê zastosowanie wszystkich wymienionych powy ej procedur badawczych i szerokie spektrum interpretacji uzyskanych wyników od aspektów paleoklimatycznych po wykorzystanie analizy petrograficznej i palinologicznej pok³adów wêgla, s³u ¹cych wyznaczaniu wskaÿników facjalnych oraz petrograficznych facji wêglowych, a po rekonstrukcje warunków paleoekologicznych wraz z okreœleniem charakteru paleotorfowisk (ombrotroficzne, wypuk³e i reotroficzne). Badania genezy wêgla w DZW rozpoczê³y siê z koñcem lat 80. XX w. W tym celu wykorzystywano wyniki analiz litotypów, mikrolitotypów i macera³ów oraz zastosowano petrograficzne wskaÿniki facjalne 624

9 Ryc. 6. Rozmieszczenie z³ó wêgla kamiennego w Lubelskim Zag³êbiu Wêglowym Fig. 6. Location of bituminous coal deposits in the Lublin Coal Basin TPI/GI. U ycie tych procedur badawczych umo liwi³o sprecyzowanie œrodowisk depozycji wêgla pok³adów formacji wa³brzyskiej. Zosta³y one utworzone w paleotorfowiskach typu leœnego i szuwarowego oraz w strefie otwartych wód (Mastalerz & Smyth, 1988; Mastalerz, 1992; Mastalerz & Wilks, 1992). Wiêksze zró nicowanie œrodowisk wêglotwórczych w poszczególnych czêœciach zag³êbia zosta³o wykazane dla wêgla o refleksyjnoœci 0,62 1,40% z pok³adów formacji aclerskiej. Zastosowanie wyników analiz macera³ów i mikrolitotypów oraz wskaÿników facjalnych (SF/F, VA/VB, T/F, W/D, IR, S/D, TPI/GI), a tak e interpretacji wyników badañ palinologicznych, pozwoli³o wyró niæ dwa typy œrodowisk wêglotwórczych. S¹ to: torfowisko typu leœnego z charakterystyczn¹ petrologiczn¹ facj¹ witrynitowo-fuzynitow¹, z dominacj¹ roœlinnoœci drzewiastej; torfowisko typu szuwarowego z densosporynitow¹ petrologiczn¹ facj¹ wêglow¹, gdzie dominowa³a roœlinnoœæ zielna (Nowak, 1994a, b, 1995a c, 1996, 1997a, b, 1998). Na podstawie charakterystyki petrograficznej i palinologicznej wêgla o R O 0,89 1,23% wyró niono macera³owo- -miosporowe asocjacje: wid³aków drzewiastych, mieszan¹, zieln¹ i/lub wid³aków subdrzewiastych. Dwie pierwsze reprezentuj¹ planarne torfowisko reotroficzne, natomiast trzecia jest zwi¹zana z ombrotroficznym torfowiskiem wypuk³ym (Nowak & Górecka-Nowak 1998, 1999; Górecka- -Nowak & Nowak, 1998, 1999). Analiza macera³ów wraz z interpretacj¹ danych palinologicznych pozwoli³a na identyfikacjê petrologicznych facji wêglowych: witrynitowo-fuzynitowej, densosporynitowej i wêgla zasilonego oraz wyró nienie asocjacji wid³aków drzewiastych i mieszanej (torfowisko reotroficzne, planarne torfowisko typu drzewiastego), roœlin zielnych i/lub subdrzewiastej (torfowisko ombrotroficzne wypuk³e) (Nowak, 2000, 2001; Górecka-Nowak & Nowak, 2000). Analiza palinologiczna i zastosowanie jej wyników umo liwi³y rekonstrukcjê westfalskich zespo³ów roœlinnych, ³¹cz¹c ich ogóln¹ zmiennoœæ ze zmianami klimatycznymi (zmiennoœci¹ wilgotnoœci) (Górecka-Nowak, 2002). Zaprzestanie z koñcem ubieg³ego stulecia eksploatacji wêgla kamiennego w DZW jest powodem niemal e ca³kowitego regresu w badaniach genezy wêgla kamiennego w tym zag³êbiu. Niew¹tpliwie jako prace zamykaj¹ce ten etap mo na uznaæ artyku³y poœwiêcone rozpoznaniu typów i warunków po arów paleotorfowisk z obszaru dzisiejszego DZW (Nowak & Uglik, 2013; Uglik & Nowak, 2015). Na podstawie danych pomiarów refleksyjnoœci inertynitu (g³ównie fuzynitu i semifuzynitu) zosta³y rozpoznane typy paleopo arów torfowisk oraz ich warunki temperaturowe. Zakres temperatur od 405 do 615 C wskazuje g³ównie na niskotemperaturowe po ary powierzchniowe torfowisk. Zapocz¹tkowane w latach 80. XX w. badania palinologiczne i petrograficzne wêgla (analiza mikrolitotypów) wybranych pok³adów z GZW umo liwi³y rozpoznanie niskich torfowisk strefy telmatycznej reprezentuj¹cych facje immer- 625

10 syjn¹, wynurzon¹ i mieszan¹ jako g³ównych œrodowisk depozycji wêgla badanego przez Kmiecik i Knafel (1983). Od lat 90. ub.w. zaznacza siê progres badañ genezy wêgla kamiennego (charakteryzuj¹cego siê stosunkowo niskim stopniem uwêglenia o R O witrynitu 0,36 2,04%) z GZW. Opublikowane dotychczas prace bazuj¹ g³ównie na wynikach badañ petrograficznych i palinologicznych wêgla z uwzglêdnieniem pewnych aspektów sedymentologicznych. I tak Hanak (1993) wykorzysta³a wyniki analizy mikrolitotypów wêgla o R O witrynitu 0,46 0,68%, wskazuj¹c œrodowiska odpowiadaj¹ce depozycji w strefach telmatycznej oraz podwodnej torfowiska. Zastosowanie analizy macera³ów wyznaczenie wskaÿników petrograficznych (TPI/GI, VI/GWI, Va/Vb V/I) pozwoli³o zdefiniowaæ w obrêbie równiny deltowej wilgotnego torfowiska leœnego, torfowiska szuwarowego, a na obszarze równiny aluwialnej wilgotnego torfowiska leœnego, suchego torfowiska leœnego, torfowiska mieszanego oraz torfowiska szuwarowego, w których powsta³ badany przez Gmura (1995, 1997) wêgiel z GZW. Podobn¹ metodyk¹, wykorzystuj¹c¹ wyniki analiz macera³ów i mikrolitotypów oraz wskaÿniki petrograficzne (TPI/GI, VI/GWI) w badaniach wêgla GZW, pos³u y³ siê Pokroñski (1997). Umo liwi³a ona odtworzenie paleotorfowisk niskiego, ombrotroficznego i mezotroficznego jako œrodowisk depozycji badanego przez niego wêgla. Zastosowanie wyników analiz macera³ów i mikrolitotypów to metoda, na podstawie której Jurczak-Drabek (2000) okreœli³a charakter paleotorfowisk badanego przez ni¹ wêgla jako leœny oraz szuwarowy. Doktor i Gmur (2000), Gmur i Oliwkiewicz-Miklasiñska (2000), Gmur i Kwieciñska (2002) Gmur (2004), Gmur i in. (2004) wykazali przejœcie od warunków sedymentacji klastycznej przez typ torfowiska zielnego do wilgotnego torfowiska leœnego dla badanego przez nich wêgla. Taka interpretacja depozycji badanych osadów wêglonoœnych GZW zosta³a przeprowadzona z zastosowania wyników analiz petrograficznej, palinologicznej, wskaÿników petrograficznych (TPI/GI, VI/GWI, Va/Vb, SF/F) oraz techniki tzw. ³añcuchów Markowa w analizie facjalnej. Korelacja pomiêdzy sk³adem macera³ów a okresami wysychania i zalewania torfowiska by³a mo liwa dziêki zastosowaniu wyników analizy macera³ów i wskaÿników petrograficznych (GI i TPI) (Misiak, 2001, 2006). Przegl¹d prac na temat genezy wêgla kamiennego z GZW zamyka artyku³ Jelonek i in. (2007), w którym interpretacja wyników analiz macera³ów i palinologicznej pozwoli³a stwierdziæ, e sedymentacja materii wêglotwórczej wystêpowa³a w dwóch g³ównych typach œrodowisk: wilgotnym torfowisku leœnym oraz ombrogenicznym torfowisku wypuk³ym. Mniejsze rozmiary mia³a depozycja w torfowiskach szuwarowych oraz czêœciowo podwodna depozycja. Pok³ady wêgla wystêpuj¹ce w LZW powinny staæ siê obiektem badañ genetycznych wêgla kamiennego tego zag³êbia w najbli szej przysz³oœci, przede wszystkim ze wzglêdu na stosunkowo s³abe dotychczasowe rozpoznanie ich pochodzenia, jak i relatywnie niski stopieñ uwêglenia sprzyjaj¹cy prowadzeniu tego typu badañ. Zaledwie dwie prace dotycz¹ genezy wêgla z LZW, w których wykorzystano rezultaty badañ klasycznej petrografii wêgla (uwzglêdniaj¹ce wyniki analizy mikrolitotypów) i palinologii. Kmiecik i Knafel (1988) wyró ni³y torfowiska stref telmatycznej i limnotelmatycznej (niskie, zanurzone, wypuk³e i mieszane) jako œrodowiska depozycji badanego przez nie wêgla. Ptak (1998) na podstawie analizy mikrolitotypów wyró ni³a nastêpuj¹ce facje okreœlone przez dominuj¹cy mikrolitotyp badanego przez ni¹ wêgla z LZW: terrestialna (inertyt), leœna (witryt), szuwarowa (klaryt-duroklaryt), limniczna (duryt-klaroduryt). PODSUMOWANIE W artykule przedstawiono podstawowe informacje geologiczno-z³o owe o zag³êbiach wêgla kamiennego w Polsce: GZW, LZW i DZW oraz przegl¹d prac i badañ z ostatnich 20 lat w zakresie szeroko rozumianej geologii wêglowej tych zag³êbi, z rozwiniêciem badañ genezy wêgla kamiennego. Prace ³¹cz¹ce wszystkie zag³êbia wêglowe dotyczy³y g³ównie geologii z³o owej perspektyw zasobowych oraz ochrony i waloryzacji z³ó wêgla kamiennego i metanu. Do grupy badañ poœwiêconej geologii z³o owej mo na doliczyæ tak e badania petrograficzne, geochemiczne i jakoœci wêgla, w tym produktów jego spalania. Czêœæ z wymienionych zagadnieñ badawczych znalaz³a swoje podsumowanie w atlasach tematycznych (geochemicznym, petrograficznym, geotermicznym, wêglozasobnoœci oraz geologiczno-z³o owym), sporz¹dzonych g³ównie dla GZW. W prezentowanym przegl¹dzie badañ nie zabrak³o równie prac o charakterze podstawowym na temat stratygrafii, sedymentologii czy te petrografii ska³ osadowych karbonu. Ta grupa badañ dotyczy wszystkich trzech zag³êbi wêgla kamiennego, choæ o ró nym stopnia nasycenia dla poszczególnych z nich. Pewnego rodzaju kwintesencjê stanowi¹ atlasy geologiczne GZW, LZW i DZW oraz paleozoiku bloku górnoœl¹skiego. Jako podgrupê badañ podstawowych nale y uznaæ prace poœwiêcone genezie wêgla. Dotycz¹ one rozpoznania warunków depozycji karboñskich paleotorfowisk, okreœlenia dominuj¹cych zbiorowisk paleoflory, rekonstrukcji typów œrodowisk depozycji wêgla i ich charakterystyki oraz rozpoznania typów paleopo arów paleotorfowisk i okreœlenie warunków ich przebiegu. Z przedstawionego przegl¹du badañ wynika, e najwiêksza liczba prac jest poœwiêcona badaniom geologicznym z³ó wêgla GZW i nale y siê liczyæ z dalszym ich wzrostem. Zaprzestanie z koñcem ubieg³ego wieku eksploatacji wêgla w DZW spowodowa³o znaczny regres w badaniach geologicznych tego zag³êbia. Nale y mieæ nadziejê, e sytuacjê tê zmieni¹ podjête w ostatnich latach rozpoznawcze prace z³o owe w rejonie Nowej Rudy. Z kolei z³o a wêgla LZW powinny staæ siê obiektem intensywnych badañ geologicznych w najbli szej przysz³oœci, g³ównie ze wzglêdu na relatywnie niski obecny stopieñ ich rozpoznania wyra ony dotychczasow¹ liczb¹ publikacji, a tak e ze wzglêdu na rosn¹ce zainteresowanie budow¹ nowych kopalñ i zwiêkszeniem wielkoœci wydobycia wêgla kamiennego. LITERATURA BOSSOWSKI A Coal Deposits. Lower Silesian Coal Basin. [W:] A. Zdanowski & H. akowa (red.), The Carboniferous System in Poland. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 148: BOSSOWSKI A. & IHNATOWICZ A Atlas geologiczny Dolnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego 1 : Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. 626

11 BOSSOWSKI A, IHANTOWICZ A., MASTALERZ K., KUROWSKI L. & NOWAK G Lithostratigraphy and sedimentologic-paleogeographic development. Sudetes and Fore-Sudetic area. Intra-Sudetic Depression. [W:] Zdanowski A. & akowa H. (red.), The Carboniferous system in Poland. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 148: BOTOR D Wiek uwêglenia utworów górnokarboñskich w Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglowym w œwietle datowañ apatytów za pomoc¹ metody trakowej i helowej. Gosp. Sur. Min., 30: BOTOR D., STUART ZF. M., CARTER A. & BARFOD D The thermal history of the Upper Silesia Coal Basin, Poland, constrained by apatite thermochronology. AAPG Annual Meeting, Abstracts. BU A Z Dolny paleozoik Górnego Œl¹ska i Zachodniej Ma³opolski. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 171: BU A Z. & JACHOWICZ M The Lower Paleozoic sediments in the Upper Silesian Block. Geol. Quart., 40: BU A Z. & KOTAS A. (red.) 1994 Atlas geologiczny Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego, cz. III. Mapy geologiczno-strukturalne utworów karbonu produktywnego. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. BU A Z. & ABA J Pozycja tektoniczna Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego na tle prekambryjskiego i dolnopaleozoicznego pod³o a. [W:] Jureczka J., Bu³a Z. & aba J. (red.), Geologia i zagadnienia ochrony œrodowiska w regionie górnoœl¹skim. Mat. LXXVI Zjazdu PTG, Rudy k. Rybnika: BU A Z., JACHOWICZ M. & ABA J Principal characteristics of the Upper Silesian Block and Ma³opolska Block border zone (Southern Poland). Geol. Mag., 134: BU A Z. (red.), HABRYN R., KRIEGER W., KUREK S., MARKOWIAK M. & WO NIAK P. 2002a Atlas geologiczny paleozoiku bez permu w strefie kontaktu bloków górnoœl¹skiego i ma³opolskiego. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. BU A Z., JURECZKA J., KRIEGER W. & KWARCIÑSKI J. 2002b The reserve base of hard coal in Poland; review of changes in the process of restructuring of the coal mining sector. Pol. Geol. Inst. Sp. Papers, 7: CHEÆKO J., G OGOWSKA M., WARZECHA R. & URYCH T Ocena zasobów wêgla kamiennego dla celów podziemnego zgazowania wêgla metod¹ szybow¹ w z³o ach czynnych kopalñ Kompanii Wêglowej S.A. Prz. Gór., 70: CZAPLICKA-KOLARZ K., GALINIAK G., KLICH J., STRUGA A A Badania procesu podziemnego zgazowania wêgla w ramach Projektu NCBiR i ocena bazy surowcowej dla tego procesu. Prz. Gór., 69: 1 7. DEMBOWSKI Z Ogólne dane o Górnoœl¹ski m Zag³êbiu Wêglowym. Pr. Inst. Geol., 61: DOKTOR M Conditions of accumulation and sedimentary architecture of the Cracow Sandstone Series (upper Westphalian) Upper Silesia Coal Basin, Poland. Ann. Soc. Geol. Pol., 77: DOKTOR M. & GMUR F Structure and development of Late Carboniferous peat bogs example from Kraków Sandstone Series, Upper Silesia Coal Basin. [W:] 4 th European Coal Conference, September 26 28, Ustroñ, Poland. Programme and Abstracts. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 20. DOKTOR M. & GRADZIÑSKI R Œrodowiska depozycyjne rozpoznane w serii paralicznej Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Documenta Geonica 1999: DOKTOR M. & KÊDZIOR A Architektura osadów i œrodowiska sedymentacji serii mu³owcowej na przyk³adzie warstw za³êskich (westfal A) w po³udniowo-zachodniej czêœci Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Documenta Geonica 2002: DOKTOR M., GMUR D. & KÊDZIOR A Development of phytogenic deposits in a meandering fluvial system (Mudstone Series, Pennsylvanian Upper Carboniferous), South Poland). [W:] Proceedings of The XV International Congress on Carboniferous and Permian Stratigraphy August 2003, Utrecht: GMUR D Depositional environment of coal intercalation within marine deposits (Hrušov Beds, Upper Silesian Coal Basin). [W:] 47 th Annual Meeting of ICCP Abstracts, August Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, Kraków: 19. GMUR D Coal-spliting process reconstruction based on an example from Koch³owice (Upper Silesia Coal Basin, Mudstone Series). [W:] XX Materia³y Sympozjum Geologia formacji wêglonoœnych Polski. Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, Kraków: GMUR D Facies analysis of coal seams at the Paralic Series Upper Silesia Sandstone Series boundary (Namurian, Upper Silesia Coal Basin, Poland). [W:] 10 th Coal Geology Conference Book of Abstracts, 7 11 June 2004, Prague: 4. GMUR D. & KWIECIÑSKA B Facies analysis of coal seams from the Cracow Sandstone Series of the Upper Silesia Coal Basin, Poland. Int. Jour. Coal Geol., 52: GMUR D.& OLIWKIEWICZ-MIKLASIÑSKA M Peat-forming environments of the 207 coal seam from aziska Beds of Cracow Sandstone Series (Upper Silesia Coal Basin) based on petrographical and palynological data. [W:] 4 th European Coal Conference, September , Abstracts: 23. GMUR D., DOKTOR M. & KÊDZIOR A Depositional environment of coal seams from Cracow Sandstone Series in Upper Silesia Coal Basin (Westphalian, Poland). [W:] 10 th Coal Geology Conference Book of Abstracts, 7 11 June 2004, Prague: 33. GOLA M, KARGER M. GAZDA L. & GRAFKA O Organic geochemistry of Upper Carboniferous bituminous coals and clastic sediments from the Lublin Coal Basin. Acta Geol. Pol., 63: GÓRECKA-NOWAK A Palynological record of palaeoclimatic changes in Late Carboniferous an example from the Intrasudetic Basin (SW Poland). Rev. Palaoebot. Palynol., 118: GÓRECKA-NOWAK A. & NOWAK G. J Palynologic and coal petrographic data as indicators of peat-forming environment - an example from Westphalian A coal seams of the Lower Silesian Coal Basin (SW Poland). [W:] Stuchlik L. (red.), Proceedings of the 5 th European Palaeobotanical and Palynological Conference, June, 1998, Kraków, T 1: 68. GÓRECKA-NOWAK A. & NOWAK G.J Palynology, petrographic composition and environments of selected Westphalian A coal seams from the Intrasudetic Basin (SW Poland). [W:] Stuchlik L. (red.), Proceedings of the 5 th European Palaeobotanical and Palynological Conference, June, 1998, Kraków, Acta Palaeobot. Pol., supplement 2: GÓRECKA-NOWAK A. & NOWAK G.J Application of coal petrography and palynology to palaeoenvironmental studies implications for bituminous coals of the Lower Silesian Coal Basin (SW Poland). [W:] 4 th European Coal Conference Programme and Abstracts, September Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: GRADZIÑSKI R. & DOKTOR M Heterolityczne osady p³ywowe w serii paralicznej Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Prz. Geol., 44 (11): GRADZIÑSKI R., DOKTOR M. & KEDZIOR A Sedymentacja osadów wêglonoœnej sukcesji Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Prz. Geol., 53 (9): GRANICZNY M., KOWALSKI Z., JURECZKA J. & CZARNOGÓRSKA M TerraFirma Project Monitoring of subsidence of northeastern part of the Upper Silesian Coal Basin. [W:] Proceedings of the Conference Mass Movement Hazard in Various Environments, Pol. Geol. Inst. Spec. Papers 20: GRANICZNY M., CZARNOGÓRSKA M., KOWALSKI Z., LEŒNIAK A. & JURECZKA J. 2008a Metoda punktowej, d³ugookresowej satelitarnej interferometrii radarowej (PSinSARTM) w rozpoznaniu geodynamiki NE czêœci Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Prz. Geol., 56 (9): GRANICZNY M., KOWALSKI Z., JURECZKA J., CZARNOGÓRSKA M. & PI TKOWSKA A. 2008b Preliminary interpretation of PSI data of the northeastern part of the Upper Silesian Basin (Sosnowiec Test Site) Terrafirma Project. Pol. Geol. Inst. Spec. Papers, 24: HADRO J. & WÓJCIK I Metan pok³adów wêgla: zasoby i eksploatacja. Prz. Geol., 61 (7): HANAK B Zró nicowanie petrograficzne i chemiczno-technologiczne wêgla p³omiennego typu 31 z warstw ³aziskich i libi¹skich Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego i jego znaczenie praktyczne. Zesz. Nauk. PŒl., Gór., 1204: HÝLOVÁ L., JURECZKA J., JIRÁSEK J., SIVEK M. & HOTÁRKOVÁ J The Petøkovice Member (Ostrava Formation, Mississippian) of the Upper Silesian Basin (Czech Republic and Poland). Int. J. Coal Geol., 106: IHANTOWICZ A Warunki sedymentacji formacji z Glinika (basen œródsudecki). Biul. Pañstw. Inst. Geol., 415: IHNATOWICZ A. & JURECZKA J Baza zasobowa wêgla kamiennego Dolnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego zmiany w okresie restrukturyzacji górnictwa i perspektywy zagospodarowania. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 429: JELONEK I. & MIRKOWSKI Z Petrographic and geochemical investigation of coal slurries and of the products resulting from their combustion. Int. J. Coal Geol., 139: JELONEK I., KRUSZEWSKA K. & FILIPIAK P Liptinite as an indicator of environmental changes during formation of Coal seam No. 207 (Upper Silesia, Poland). Int. J.Coal Geol., 71: JIRÁSEK J., HÝLOVÁ L., SIVEK M., JURECZKA J., MARTÍNEK K., SÝKOROVÁ I. & SCHMITZ M. 2013a The Main Ostrava Whetstone: composition, sedimentary processes, palaeogeography and geochronology of a major Mississippian volcaniclastic unit of the Upper Silesian Basin (Poland and Czech Republic). Int. J. Earth Sci., 102: Doi: /s

12 JIRÁSEK J., SEDLÁÈKOVÁ L., SIVEK M., MARTÍNEK K., JURECZKA J., SÝKOROVÁ I. & SCHMITZ M. 2013b Castle Conglomerate Unit of the Upper Silesian Basin (Czech Republic and Poland): a record of the onset of Late Mississippian C2 glaciation? Bull. Geosci., 88: JURCZAK-DRABEK A Atlas petrograficzny z³ó wêgla kamiennego Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego 1 : Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. JURCZAK-DRABEK A Rozwój mikrofacji organicznej w profilu litostratygraficznym karbonu Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 390: JURECZKA J Nowe dane o charakterystyce litostratygraficznej kontaktu serii paralicznej i górnoœl¹skiej serii piaskowcowej karbonu zachodniej czêœci Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. [W:] Lipiarski I. (red.), Materia³y XI Sympozjum Geologia Formacji Wêglonoœnych Polski AGH, Kraków.: JURECZKA J. 2002a Wyniki prac nad ujednoliceniem podzia³u litostratygraficznego utworów paralicznych karbonu Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. [W:] Materia³y XXV Sympozjum Geologia Formacji Wêglonoœnych Polski, Kraków: JURECZKA J. 2002b Wyniki prac nad ujednoliceniem podzia³u litostratygraficznego utworów kontynentalnych karbonu Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. [W:] Materia³y XXV Sympozjum Geologia Formacji Wêglonoœnych Polski, Kraków: JURECZKA J Drogi i bezdro a podzia³u litostratygraficznego karbonu Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Documenta Geonica 2011: JURECZKA J Uwarunkowania geologiczno-z³o owe, górnicze i œrodowiskowe przedeksploatacyjnego odzysku metanu z pok³adów wêgla kierunkowymi otworami powierzchniowymi w Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglowym. Zesz. Nauk. Inst. Gosp. Sur. Min. i Energi¹ PAN, 85: JURECZKA J. 2014a Górnictwo i baza zasobowa wêgla kamiennego w Polsce. In ynieria górnicza 1/2014: JURECZKA J. 2014b Perspektywy przedeksploatacyjnego ujêcia metanu z pok³adów wêgla otworami kierunkowymi w œwietle wyników projektu badawczego Pañstwowego Instytutu Geologicznego. In ynieria górnicza 4/2014: JURECZKA J. 2015a Litologia i litostratygrafia utworów karbonu. [W:] Jureczka J. (red.), Profile g³êbokich otworów wiertniczych Pañstwowego Instytutu Geologicznego, Ruptawa IG : JURECZKA J. 2015b Problem metanowoœci kopalñ GZW w kontekœcie zastosowania przedeksploatacyjnego ujêcia metanu z pok³adów wêgla. In ynieria górnicza 2-3/2015: JURECZKA J. & GALOS K Niektóre aspekty ponownego zagospodarowania wybranych z³ó zlikwidowanych kopalñ wêgla kamiennego w Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglowym. Polityka Energetyczna 10 (2): JURECZKA J. & GALOS K Ochrona zasobów z³ó wêgla kamiennego kopalñ likwidowanych w procesie restrukturyzacji w Polsce regulacje prawne a rzeczywistoœæ. Gosp. Sur. Miner., 24: JURECZKA J. & GALOS K Propozycje kryteriów waloryzacji z³ó oraz obszarów prognostycznych i perspektywicznych wêgla kamiennego pod k¹tem ich ochrony. Gosp. Sur. Miner., 79: JURECZKA J. & KOTAS A Coal deposits Upper Silesian Coal Basin. [W:] Zdanowski A. & akowa H. (red.), The Carboniferous System in Poland. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 148: JURECZKA J., AUST J., BU A Z., DOPITA M. & ZDANOWSKI A Geological map of the Upper Silesian Coal Basin (Carboniferous Subcrop), 1 : Pañstw. Inst. Geol., PAE S.A.,Warszawa. JURECZKA J., DOPITA M., GA KA M., KRIEGER W., KWARCIÑSKI J. & MARTINEC P., 2005a Atlas geologiczno- -z³o owy polskiej i czeskiej czêœci Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Pañstw. Inst. Geol., Ministerstwo Œrodowiska, Warszawa. JURECZKA J., KRIEGER W. & KWARCIÑSKI J. 2005b Perspektywy bazy zasobowej wêgla kamiennego w Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglowym w œwietle restrukturyzacji polskiego górnictwa. [W:] Jureczka J., Bu³a Z. & aba J. (red.), Geologia i zagadnienia ochrony œrodowiska w regionie górnoœl¹skim. Materia³y LXXVI Zjazdu PTG, , Rudy k. Rybnika: JURECZKA J., GALOS K., KRIEGER W. & SZLUGAJ J Ranking z³ó wêgla kamiennego kopalñ zlikwidowanych po 1989 r. w aspekcie mo liwoœci ich ponownego zagospodarowania. Prz. Gór., 64: JURECZKA J., KRIEGER W. & WILK S Zasoby perspektywiczne wêgla kamiennego w Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglowym. [W:] Materia³y XIX Konferencji Aktualia i perspektywy gospodarki surowcami mineralnymi, 4 6 listopada 2009, PAN Inst. Gosp. Sur. Miner. i Energi¹, Kraków: JURECZKA J., KRIEGER W. & CHEÆKO J Warstwy dêbowieckie (miocen) w rejonie Cieszyn Skoczów Czechowice jako potencjalne sk³adowisko CO 2 dla projektu CCS Kêdzierzyn. Pr. Nauk. INiG, 170: JURECZKA J., ZDANOWSKI A., IHNATOWICZ A., KRIEGER W. & WILK S Wêgiel kamienny. [W:] Wo³kowicz S., Smakowski T. & Speczik S. (red.), Bilans perspektywicznych zasobów kopalin Polski wg stanu na 31 XII Pañstw. Inst. Geol. Pañstw. Inst. Bad., Ministerstwo Œrodowiska, Warszawa: JURECZKA J. CHEÆKO J., KRIEGER W. & WARZECHA R. 2012a Formacje i struktury solankowe perspektywiczne dla sk³adowania CO 2 w regionie Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 448: JURECZKA J., CHEÆKO J., KRIEGER W., KWARCIÑSKI J. & URYCH T. 2012b Perspektywy geologicznej sekwestracji CO 2 w po³¹czeniu z odzyskiem metanu pok³adów wêgla w warunkach Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Biul. Pañstw. Inst. Geol,. 448: KARWASIECKA M Atlas geotermiczny Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego 1 : Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. KARWASIECKA M. & WILK S Wyniki badañ gêstoœci strumienia cieplnego Ziemi w obszarze Lubelskiego Zag³êbia Wêglowego. Wiertnictwo, Nafta, Gaz, 20: KÊDZIOR S Potencja³ zasobowy metanu pok³adów wêgla w Polsce w kontekœcie uwarunkowañ geologicznych. Gosp. Sur. Miner., 24: KÊDZIOR A The evolution on the fossil fluvial system based on sandstone bodies and coal-seams geometry the Zabrze Beds at the Upper Silesian Coal Basin. Ann. Soc. Geol. Pol. [w druku]. KÊDZIOR S. & JELONEK I Reservoir parameters and maceral composition of coal in different Carboniferous lithostratigraphical series of the Upper Silesian Coal Basin, Poland. Int. J. Coal Geol., 111: KÊDZIOR A., GRADZIÑSKI R., DOKTOR M. & GMUR D Sedimentary history of a Mississippian to Pennsylvanian coal-bearing succession: an example from the Upper Silesia Coal Basin, Poland. Geol. Mag., 144: KMIECIK H Microflora. [W:] Zdanowski A. & akowa H. (red.), The Carboniferous System in Poland. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 148: KMIECIK H. & KNAFEL S Determination of the processes and conditions influencing the deposition and composition of coal. [W:] Bojkowski K. & Porzycki J. (red.). Geological problems of coal basins in Poland. Inst. Geol., Warsaw: KMIECIK H. & KNAFEL S Karbon Lubelskiego Zag³êbia Wêglowego. Geneza wêgla. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 72: KOSAKOWSKI P., BOTOR D. & KOTARBA M Próba oceny wielkoœci erozji i warunków paleotermicznych w GZW. [W:] Ney R. & Kotarba M. (red.), Opracowanie modeli oraz bilansu generowania i akumulacji gazów w serii wêglonoœnej GZW. Wyd. CPPGMiE PAN, Kraków: KOTARBA M.J Composition and origin of coalbed gases in the Upper Silesian and Lublin basins, Poland. Org. Geochem., 32: KOTARBA M.J. & LEWAN M.D Characterizing thermogenic coalbed gas from Polish coals of different ranks by hydrous pyrolysis. Org. Geochem., 35: KOTARBA M.J. & PLUTA I Origin of natural waters and gases within the Upper Carboniferous coal-bearing and autochthonous Miocene strata in South-Western part of the Upper Silesian Coal Basin, Poland. App. Geochem., 24: KOTARBA M.J. & RICE D.D Composition and origin of coalbed gases in the Lower Silesian basin, southwest Poland. App. Geochem., 16: KOTAS A Structural evolution of the Upper Silesian Coal Basin (Poland). [W:] 10 th International Congress of Carboniferous Stratigraphy and Geology, Madrid Compte Rendu, 3: KOTAS A Lithostratigraphy and sedimentologic paleogeographic development. Moravian-Silesian-Cracovian region. Upper Silesian Coal Basin. [W:] Zdanowski A. & akowa H. (red.) The Carboniferous system in Poland. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 148: KOTAS A Niektóre aspekty interpretacji gradientów dojrza³oœci termicznej osadów karboñskich GZW. Materia³y XXIV Sympozjum Geologia formacji wêglonoœnych Polski, Kraków: KOTAS A. & PORZYCKI J Pozycja geologiczna i g³ówne cechy karboñskich zag³êbi wêglowych Polski. Prz. Geol., 22 (5): KOTAS A., BU A Z. & JURECZKA J Problematyka podzia³u litostratygraficznego górnoœl¹skiej serii piaskowcowej karbonu Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego w œwietle zasad kodeksu stratygraficz- 628