Spisz, Orawa, Liptów, Podhale zarys geografii, historii i etnografii regionów

Transkrypt

1 Kurs Przodownika Turystyki Górskiej PTTK 2012 Spisz, Orawa, Liptów, Podhale zarys geografii, historii i etnografii regionów Andrzej Olejniczak

2 Zakres położenie 1. Spisz [słow. Spiš, węg. Szepes] 4 2. Orawa [słow. Orava, węg. Árva] Liptów [słow. Liptov, węg. Liptó] 4. Podhale Źródło: pl.wikipedia.org

3 Spisz ogólnie Geografia i położenie: XII-XIII okolice Zamku Spiskiego region w dorzeczu górnego Popradu, górnego Hornadu, części dorzecza Dunajca sąsiaduje z Podhalem (NW), ziemią sądecką (N), Szaryszem (E), Abowem i Gemerem(S), Liptowem (SW) powierzchnia 3,7 tys. km 2 (SK 3,5 tys. km 2, PL 0,2 tys. km 2 ) ważniejsze regiony: Kotlina Popradzka, Kotlina Hornadzka, Tatry Wschodnie, Tatry Niżne, Góry Straceńskie, Góry Lewockie, Pogórze Spisko-Gubałowskie i Pieniny większe miejscowości: Poprad, Kieżmark, Nowa Wieś Spiska, Lewocza, Spiskie Podgrodzie (ze Spiską Kapitułą) i Stara Lubowla, w polskiej części 14 wsi Narodowości, grupy etniczne: część polska 90% Polacy część słowacka 92% Słowacy (ale tylko 60% etniczni Słowacy) w przeszłości również Węgrzy i Niemcy, dziś mniejszość Czeska duży odsetek ludności romskiej (szacowany na 17-18%) Zabytki zamki (Zamek Spiski, Stara Lubowla, Niedzica), skansen (stara Lubowla), renesans w Lewoczy (Paweł z Lewoczy), kościoły, źródła: pl.wikipedia.org

4 Spisz historia IX w. część państwa wielkomorawskiego pocz. XI w. Bolesław Chrobry tymczasowo przyłącza ziemie spiskie do swojego państwa, ale szybko je traci od 2 poł. XI w. kolonizacja węgierska, ok. XIII w. lokowanie miast na prawie niemieckim 1412 r. Władysław Jagiełło pożycza Zygmuntowi Luksemburskiemu kop szerokich groszy praskich zastaw miasta i miasteczka należące wcześniej do ziemi sądeckiej Lubowla, Podoliniec i Gniazda oraz 13 miast spiskich: Biała, Lubica, Wierzbów, Spiska Sobota, Poprad, Straże, Spiskie Włochy, (Spiska) Nowa Wieś, Ruszkinowce, Wielka, Spiskie Podgrodzie (bez Zamku Spiskiego), Maciejowce, Twarożne. kon. XV w. Węgry podejmują próbę odzyskania miast sąd papieski (Wrocław), przyznaje tereny na stałe Polsce pozostałe przy Węgrzech miasta Spiszu tworzą prowincję 11 miast spiskich 1769 r. podczas Konfederacji Barskiej Austria zagarnia starostwo spiskie oraz czorsztyńskie, nowotarskie i sądeckie. w miejsce starostw utworzono nową prowincję 16 spiskich z ograniczoną autonomią, którą zlikwidowano dopiero w 1876 r. źródło: pl.wikipedia.org

5 Spisz historia 1918 r. roszczenia państwa Czechosłowackiego r. porozumienie regulujące granicę przebieg grzbietem Magury Spiskiej r. wycofanie wojsk polskich r. pułkownik Vix (szef misji sprzymierzonych w Budapeszcie), powołuje się na rozkaz Ferdynanda Focha (naczelnego dowódcy sił sprzymierzonych) i żąda od rządu polskiego wycofania wojsk ze Spisza i Orawy działanie Vixa było samowolne ale nie zweryfikowano tego na czas (kryzys władzy w Warszawie) i wojska polskie opuściły Spisz r. tereny zajęte przez wojska czechosłowackie r. bezowocne rokowania, pomysł plebiscytu, rezygnacja z plebiscytu (zaangażowanie Polski w wojnę z bolszewikami), rozstrzygnięcie Rady Ambasadorów 1924 r. skrawki Spiszu dla Polski (fiasko dyplomacji), protokół o przebiegu granicy (Kraków) 1938 r. żądania polskie, przyłączenie części Spiszu 1939 r. powrót terenów przyłączonych w 1920 i 1938 r. do Słowacji 1945 r. powrót do granic (traktat w 1958 r.) źródło: pl.wikipedia.org

6 Spisz górale Spiszacy (Górale spiscy) góralska grupa etnograficzna ludności polskiej jednak wykazująca duże poczucie odrębnej od góralskiej tożsamości (Śpisocy, nie Górole). Charakterystyka / cechy: długie panowanie węgierskie i dość silne wpływy słowackie oraz wołoskie, a także niemieckie ze środkowego Spisza wsie odmienne od długich ulicówek (Podhale, Orawa); zwarty, miasteczkowy charakter, zabudowa skupiona wokół głównej drogi, rozszerzającej się w centrum we wrzecionowaty (z kościołem i gminnymi obiektami) okazały rynek; domy mieszkalne na wąskich działkach ustawione są szczytem do ulicy; na zewnątrz wsi, w pewnej odległości od reszty budynków rzędy szalowanych deskami stodół, oraz tzw. droga gospodarcza, wokół wsi przy stodołach wg niemieckich reguł planowania osad; domy w dużej części murowane - zgodnie z węgierskimi przepisami przeciwpożarowymi tradycyjny strój spiski noszona zamiast kapelusza okrągła futrzana czapka z barankiem dokoła i krzyżującymi się na czubku ozdobnymi tasiemkami; białe portki z sukna zdobione parzenicami w formie czerwonych pętlic, wysokie buty; w stroju kobiecym suknia składająca się z czerwonej lub pasiastej spódnicy i obcisłego, obszytego galonami gorsetu (zamiast kwiecistej spódnicy) specyficzna gwara archaizmy, naleciałości słowackie, węgierskie i niemieckie źródło:

7 Orawa ogólnie Geografia i położenie: kraina historyczna w dorzeczu rzeki Orawy, na terenie Słowacji (większa część) i Polski obszar ponad 1600 km 2, centralnie położona Magura Orawska dzieli Orawę na 2 krainy: Dolną Orawę w całości po stronie słowackiej oraz Górną Orawę, której część NE w dorzeczu Czarnej Orawy należy do Polski (tzw. Polska Orawa) region zlewiska Morza Czarnego ważne historyczne szlaki handlowe z Polski na południe Europy: Szlak Bursztynowy (Kraków Budapeszt), Szlak Solny (Wieliczka, Bochnia południe Europy), Droga Miedziowa (Bańska Bystrzyca Kraków) główne miejscowości: Jabłonka i Lipnica Wielka (PL) oraz Dolny Kubin, Trzciana, Namiestów, Twardoszyn; ośrodki wypoczynkowe: Zuberzec i Orawice (SK) szlaki turystyczne, w tym wiele rowerowych Narodowości, grupy etniczne: spis 1910 r osób, w tym Słowaków, Polaków, 2000 Węgrów, 1518 Niemców Zabytki zamki (Orawski), skanseny (Zubrzyca Grn., Zuberec/Brestova), źródła: pl.wikipedia.org

8 Orawa historia źródło: pl.wikipedia.org od XIV w. do 1918 r. należała do Królestwa Węgier spór pomiędzy Polską a Czechosłowacją o przynależność regionu po I WŚ brak plebiscytu planowanego przez Radę Ambasadorów (wojna polsko-bolszewicka) 1924 r. wymiana terenów (cz. Lipnicy Wielkiej za Głodówkę i Suchą Górę) 1938 r. ultimatum Polski po Układzie Monachijskim, oddanie niewielkich obszarów Orawy, zajęcie ziem odzyskanie ziem przez Słowację na mocy porozumienia z Hitlerem 1958 r. umowa graniczna między Polską a Czechosłowacją

9 Liptów ogólnie Geografia i położenie: kraina historyczna w dawnych północnych (tzw. Górnych) Węgrzech i jednocześnie region, zajmujący środkowo-północną część obecnej Słowacji, w dorzeczu górnego Wagu sąsiaduje ze Spiszem (E), Gemerem (SE), z terenami dawnej żupy zwoleńskiej (SW), z Turcem (W), z Orawą i - przez grzbiet Tatr - z polskim Podhalem (N) powierzchnia ok. 2,2 tys. km 2 wg dzisiejszego podziału administracyjnego Słowacji powiat Rużomberk i Liptowski Mikulasz z kraju żylińskiego z dodatkiem na wschodzie gmin Szczyrba, Szczyrbskie Jezioro i Liptovská Teplička, należących już do powiatu powiatu Poprad w kraju preszowskim Narodowości, grupy etniczne: część polska 90% Polacy część słowacka 92% Słowacy (ale tylko 60% etniczni Słowacy) w przeszłości również Węgrzy i Niemcy, dziś mniejszość Czeska duży odsetek ludności romskiej (szacowany na 17-18%) Zabytki zamki (Likava, Liptovsky Hradok), skansen (Vlkoliniec), kąpieliska termalne (Bešenova, Liptovski Jan) źródła: pl.wikipedia.org

10 Liptów historia 1000 p.n.e pierwsze osiedlenie (młodsza epoka brązu) brązowe miecze typu liptowskiego 1231 r. pierwsze wzmianki o Liptowie za panowania węgierskiego króla Ondreja II samodzielna żupa (region) powstała w połowie XIII wieku stolicą żupy (regionu) po zaniku Liptowskiego Starego Grodu została Liptovska Mara, później Partizanska Lupca a od roku 1677 Liptovsky Mikulas. XIII w. w czasie niemieckiej kolonizacji powstały górnicze osiedla w dolinie potoku Boca, gdzie wydobywało się złoto, srebro, miedź, oraz rudy żelaza na Magurze do dzisiaj zachowały się pozostałości sztolni oraz górnicze (chodniki). XVII/XVIII w. na Liptowie żył znany słowacki zbójnik Juraj Janosik 1713 r. Janosik pojmany w Valasce Dubovej źródła: pl.wikipedia.org

11 Podhale ogólnie Geografia i położenie: region kulturowy w południowej Polsce u północnego podnóża Tatr, w dorzeczu górnego Dunajca z wyłączeniem obszarów leżących na prawym brzegu Białki i prawym brzegu Dunajca, poniżej ujścia Białki. Podhale zajmuje środkową część Kotliny Podhala, sąsiaduje z Gorcami (N), Tatrami (S), ograniczone Białką (E) oraz europejskim działem wód w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej (W) największe miejscowości: Nowy Targ (historyczna stolica Podhala), Czarny Dunajec, Ludźmierz, Zakopane, Biały Dunajec, Szaflary, Białka Tatrzańska, Bukowina Tatrzańska, Poronin, Podczerwone, Chochołów, Witów, Koniówka wysokości bezwzględne m n.p.m. Zabytki Bór nad Czerwonem, Kościół w Dębnie, Kościół w Harklowej, Łopuszna (dwór + kościół), Ludźmierz (wieś, sanktuarium, figurka), Zamek w Czorsztynie źródła: pl.wikipedia.org

12 Podhale górale Podhalanie (Górale podhalańscy) góralska grupa etnograficzna ludności polskiej zamieszkująca obszar najbliższych okolic Tatr, sięgający terenów na północ od Nowego Targu Charakterystyka / cechy: ludność posługuje się gwarą podhalańską, wyróżniają się folklorem z dużymi wpływami wołoskimi (wpływy kultury wysokogórskich pasterzy, kontakty z ludnością góralską południowych stoków Karpat) migracje ludności rolniczej z nizin, migracje i slawizacja ludności wołoskiej (XI-XIV w.) do utworzenia kultury góralskiej (XVIII w.) grupę kształtowały odmienne warunki bytu gospodarczego, większa swoboda i niezależność od wpływów ogólnopolskich niż na nizinach stój tradycyjny białe, wąskie u dołu spodnie góralskie (portki) z charakterystycznymi bocznymi rozcięciami nogawic, obfitość ozdób lampasy, parzenice; kierpce; koszula z szerokimi rękawami, brzuch zabezpieczony wysokim, charakterystycznym pasem (opaskiem); serdak góralski (półkożuszek barani bez rękawów), gunia (rodzaj kurty białe w Tatrach, brąz - Podhale), kapelusz z piórkiem i opaską z muszelek, ciupaga; Kobiety splatały włosy w jeden gruby warkocz, nosiły lniane koszule, futrzany serdak/gorset, kolorowe spódnice, kwieciste chusty wsie długie ulicówki źródło: pl.wikipedia.org

13 Górale pienińscy Górale pienińscy góralska grupa etnograficzna ludności polskiej zamieszkują głównie Pieniny Właściwe Charakterystyka / cechy: wpływy sąsiedniego Spiszu oraz Podhala tradycyjny strój ludowy szczególnie męski, zdecydowanie wyróżnia górali pienińskich; jaskrawoniebieska kamizelka z bogatym kolorowym haftem, noszona najczęściej do białej koszuli, oraz czarny kapelusz z paskiem imitującym sznur muszelek; tylko od parady, w niedziele i święta, czy podczas imprez folklorystycznych mężczyźni w białych góralskich portkach z wyszywanymi, najczęściej na czerwono, parzenicami, zwanymi sercówkami. Zanikają białe i brązowe cuchy jako wierzchnie okrycia, zdobione haftami z motywem korony według tradycji, na pamiątkę wizyty króla Jana Kazimierza; mniej charakterystyczny i rzadziej dziś noszony ludowy strój kobiecy elementy podobne do innych znanych w polskich Karpatach: kwieciste spódnice (z tzw. tybetki), haftowane zapaski, białe koszule z dużymi kołnierzami zdobione haftem, czarny lub czerwony gorset, a niekiedy też męska niebieska kamizelka i kierpce zabudowa góralska nieliczna, Szczawnica zabudowa uzdrowiskowa XIX w. źródła: pl.wikipedia.org