Narażenie mieszkańców Siemianowic Śląskich na pył zawieszony PM10 i metale ciężkie

Transkrypt

1 Rogala Probl Hig D i Epidemiol wsp. Narażenie 215, mieszkańców 96(2): Siemianowic Śląskich na pył zawieszony PM1 i metale ciężkie 427 Narażenie mieszkańców Siemianowic Śląskich na pył zawieszony PM1 i metale ciężkie Exposure of Siemianowice Slaskie residents to particulate matter PM1 and heavy metals Danuta Rogala, Ilona Hajok, Ewa Marchwińska-Wyrwał Zakład Zdrowia Środowiskowego, Wydział Zdrowia Publicznego, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, Bytom Wstęp. Zanieczyszczenia pyłowe powietrza stanowią jedno z największych zagrożeń zdrowia człowieka na skutek szerokiego spektrum oddziaływania związków zaabsorbowanych na pyłach. Wysokie stężenia kadmu i ołowiu w glebach oraz w żywności mogą być przyczyną zwiększonej ekspozycji populacji na metale ciężkie. Cel badań. Ocena narażenia mieszkańców Siemianowic Śląskich na pył zawieszony PM1 oraz metale ciężkie w środowisku. Materiał i metody. Do oceny narażenia mieszkańców Siemianowic Śląskich na pył zawieszony PM1 i metale ciężkie, poddano analizie 66 prób: 54 próby gleby, 4 próby powietrza oraz 8 prób warzyw. Poboru powietrza dokonano przy użyciu Staplexu TFIA-2. Zawartość ołowiu, kadmu i cynku oznaczono metodą optycznej spektrometrii emisyjnej z indukcyjnie sprzężoną plazmą w spektrometrze ICP INTEGA XL oraz w spektrometrze AAS Savanta. Wyniki. Analizowane próby gleb charakteryzują się silnym zanieczyszczeniem metalami ciężkimi. Stężenia metali ciężkich w glebach przekraczają kilkukrotnie wartości dopuszczalne. Najwyższe zawartości metali wykazano w przypadku prób pochodzących z terenów przemysłowych, placów zabaw, przedszkoli i boisk. W przypadku warzyw koncentracja kadmu i ołowiu przekroczona została w większości badanych prób. Narażenie na kadm i ołów drogą oddechową nie stanowi istotnego ryzyka zdrowotnego dla mieszkańców Siemianowic Śląskich. Wnioski. Spośród zanieczyszczeń powietrza największy wpływ na zdrowie mieszkańców miasta Siemianowice Śląskie ma pył zawieszony PM1. Jakość gleb uprawnych na obszarze miasta w istotny sposób może wpływać na narażenie mieszkańców Siemianowic Śląskich na metale ciężkie drogą pokarmową. Zasadnym wydaje się podjęcie działań zmierzających do zwiększenia świadomości mieszkańców na temat występowania metali ciężkich i pyłu zawieszonego w środowisku, dróg narażenia oraz metod ograniczania ekspozycji indywidualnej na te czynniki ryzyka zdrowotnego. Słowa kluczowe: pył zawieszony PM1, metale ciężkie, ryzyko zdrowotne, ocena narażenia, Siemianowice Śląskie Probl Hig Epidemiol 215, 96(2): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Introduction. Particulate air pollution is one of the greatest threats to human health as a result of interaction of a wide range of compounds adsorbed on dust. High concentration of cadmium and lead in soil and food may be the cause of an increased population exposure to heavy metals. Aim. To assess the exposure of the Siemianowice Slaskie residents to particulate matter PM1 and heavy metals in the environment. Material & Methods. In order to assess the exposure of the Siemianowice Slaskie residents to particulate matter PM1 and heavy metals, 66 samples were analyzed: 54 soil samples, 4 air samples and 8 samples of vegetables. Air samples were taken by Staplex TFIA-2. Concentrations of lead, cadmium and zinc were determined by optical emission spectrometry with inductively coupled plasma spectrometer ICP Integra XL and spectrometer AAS Savanta. Results. The analyzed soil samples were heavily contaminated with heavy metals. The concentration of heavy metals in the soil exceeded the limit value several times. The highest concentrations of heavy metals were detected in samples from industrial areas, playgrounds, kindergartens and sports fields. In vegetables the concentration of cadmium and lead was exceeded in most of the trials. The exposure to cadmium and lead through the respiratory system was not a significant health risk for the residents of Siemianowice Slaskie. The concentration of cadmium and lead in ambient air did not exceed acceptable levels. Conclusions. Among the air pollutants, particulate matter PM1 has the biggest impact on health of the Siemianowice Slaskie residents. The quality of soils in the city may significantly increase the exposure of the inhabitants of Siemianowice Slaskie to heavy metals by the oral route. It is appropriate to take action to raise awareness of people about the presence of heavy metals and particulate matter in the environment, exposure ways and methods of reducing personal exposure to these health risks. Key words: particulate matter PM1, heavy metals, health hazard, exposure assessment, Siemianowice Slaskie Adres do korespondencji / Address for correspondence mgr Danuta Rogala Zakład Zdrowia Środowiskowego, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach ul. Piekarska 18, Bytom tel , drogala@sum.edu.pl

2 428 Probl Hig Epidemiol 215, 96(2): Wstęp Połowa ludzi na świecie żyje na obszarach zurbanizowanych. Ponad 9% z nich stale narażonych jest na zanieczyszczenia powietrza przekraczające dopuszczalne stężenia [1]. Pyłowe zanieczyszczenia atmosferyczne stanowią jedne z głównych zagrożeń środowiska. W Raporcie Europejskiej Agencji Środowiska (EEA) podkreślono znaczenie zanieczyszczenia powietrza jako czynnika środowiskowego, który ma duży wpływ na zdrowie w Europie i istotny udział w indukowaniu chorób przewlekłych [2]. Pył zawieszony jest kompozycją cząsteczek stałych i ciekłych, zawieszonych w powietrzu atmosferycznym, składającą się z mieszanki substancji organicznych i nieorganicznych. Cząstki pyłu różnią się między sobą pochodzeniem, składem i rozmiarem, czyli średnicą aerodynamiczną [3, 4]. Wyróżnia się cztery frakcje pyłu: TSP (Total Suspended Particulates) całkowity pył zawieszony PM1 pyły inhalacyjne o średnicy mniejszej niż 1 μm PM2,5 pyły respirabilne o średnicy mniejszej niż 2,5 μm PM,1 pyły o średnicy poniżej,1 μm [5]. Pył zawieszony PM1 jest niebezpieczny dla zdrowia człowieka, ze względu na fakt, iż posiada dużą powierzchnię adsorpcyjną, zatrzymującą szkodliwe substancje, np. trwałe związki organiczne (TZO) [6]. Ponadto cząsteczki pyłu zawieszonego mają zdolność do przemieszczania się, czyli migrują na dalekie odległości. Pył zawieszony w powietrzu unosi się do kilku dni, a następnie opada na powierzchnię ziemi, skąd migruje z gleby do wód powierzchownych i do roślin jadalnych, a następnie wraz z żywnością trafia do organizmu człowieka [3]. Głównym składnikiem pyłu zawieszonego jest węgiel, poza którym występują związki metali, w tym arsenu, niklu, kadmu, ołowiu, chromu, rtęci, glinu, żelaza i tytanu. W skład PM1 może także wchodzić azbest i wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA), w szczególności benzo(a)piren. Skutki zdrowotne, spowodowane narażeniem na pył zawieszony związane są z wielkością i składem cząsteczek pyłu [7, 8]. Wdychane PM1 docierają do górnych części przewodów oddechowych i płuc. Cząsteczki mikroskopijne (PM2,5), wnikające głębiej w płuca, mogą docierać do naczyń pęcherzykowatych. Mikroskopijne frakcje pyłowe powodują najpoważniejsze problemy zdrowotne [9]. Cząsteczki o najmniejszej średnicy, poniżej,1 μm, docierają do samego końca dolnego odcinka dróg oddechowych, czyli do pęcherzyków płucnych, a stamtąd dostają się do krwioobiegu [1]. Długotrwała ekspozycja na niskie stężenia pyłu zawieszonego wpływa m.in. na wzrost wskaźnika umieralności i zwiększa ryzyko zapadalności na zapalenie oskrzeli oraz obniża wydolność płuc. Na obszarach o podwyższonym stężeniu pyłu zawieszonego, oczekiwana długość życia jest krótsza o 2-3 lata [3]. Najbardziej uprzemysłowionym i zurbanizowanym obszarem w kraju jest aglomeracja górnośląska, skupiająca największe miasta centralnej części woj. śląskiego. W 212 roku na obszarze województwa śląskiego funkcjonowało 237 zakładów o szczególnej uciążliwości dla środowiska, które w skali kraju wyemitowały 18% wszystkich zanieczyszczeń pyłowych [11]. Cząsteczki pyłów emitowane są do atmosfery ze źródeł naturalnych i antropogenicznych. Na terenach zurbanizowanych największym emitorem PM1 do atmosfery jest przemysł oraz sektor komunalno-bytowy. Istotnym źródłem PM1 jest ruch samochodowy o dużym natężeniu oraz emisja z mieszkalnictwa. Szczególną uwagę należy zwrócić na emisję niską, czyli emisję ze źródeł, których emitory nie przekraczają wysokości 4 m, są to lokalne kotłownie węglowe oraz domowe piece grzewcze. Wymienione źródła są emitorami pyłu, powstającego w wyniku procesów spalania w piecach, gdzie spalanie często odbywa się w sposób nieefektywny, a spalany węgiel jest o niskich parametrach grzewczych [6, 12, 13]. W latach od 13% do 62% ludności europejskiej zamieszkującej obszary zurbanizowane narażone było na oddziaływanie stężenia pyłu PM1 przekraczające poziomy dopuszczalne [14]. Na obszarze Polski prowadzona jest systematyczna ocena jakości powietrza pod kątem zanieczyszczenia pyłem zawieszonym PM1 przez Wojewódzkie Inspektoraty Ochrony Środowiska (WIOŚ) [15]. Jak wynika z raportów inspektoratów, w dużych aglomeracjach miejskich aktualnie odnotowuje się wielokrotne przekroczenia wartości dopuszczalnych, określanych dla pyłu zawieszonego PM1. W wielu polskich miastach ekspozycja na stężenia PM1 przekraczające poziom dopuszczalny, wynoszący 5 μg/m 3 dla 24 godzinnego czasu uśredniania, odnotowywana jest częściej niż dopuszczalne Rozporządzeniem 35 dni w roku [15, 16]. Do takich miast należą Siemianowice Śląskie, które są przedmiotem niniejszej pracy. Cel badań Celem pracy była ocena narażenia mieszkańców Siemianowic Śląskich na pył zawieszony PM1 oraz metale ciężkie, występujące w wybranych elementach środowiska. Dla osiągnięcia założonego celu wykonano analizę zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego pyłem zawieszonym PM1 w mieście ze szczególnym uwzględnieniem wybranych jego składowych kadmu, ołowiu i cynku. Ponadto analizie poddana

3 Rogala D i wsp. Narażenie mieszkańców Siemianowic Śląskich na pył zawieszony PM1 i metale ciężkie 429 została zawartość wyżej wymienionych metali ciężkich w glebie i w żywności pochodzącej z analizowanego obszaru. Na bazie dostępnych wyników analiz, w pracy dokonano szacunkowej oceny narażenia drogą oddechową mieszkańców Siemianowic Śląskich. Materiały i metody Próby do analizy zebrano z obszaru Siemianowic Śląskich w okresie od lipca 212 do marca roku, w celu oznaczenia zawartości metali ciężkich: kadmu, ołowiu i cynku. Próbki gleby, warzyw i powietrza pobrano metodą doboru losowego. Łącznie analizie poddanych zostało 66 prób, tj.: 54 próby gleby, 4 powietrza i 8 prób warzyw. Próby gleby pochodziły z placów zabaw, boisk szkolnych i osiedlowych, pól uprawnych, ogródków działkowych i ogródków przydomowych oraz z terenów przemysłowych (ryc. 1). Dane pomiarowe zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego pozyskano z Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej, a także z Ośrodka Badań i Kontroli Środowiska, Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach i Instytutu Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu. Dodatkowo w centrum miasta pobrano do analizy próby powietrza na zewnątrz i wewnątrz typowego domu mieszkalnego. W próbach oznaczono zawartość metali ciężkich Pb, Cd i Zn, metodą optycznej spektometrii emisyjnej z indukcyjnie sprzężoną plazmą w spektrometrze ICP INTEGA XL oraz w spektrometrze AAS Savanta. W każdej z prób dokonano trzech równoległych pomiarów i odczytano średnią wartość, a następnie obliczono zawartość Pb, Cd i Zn w mg/kg suchej masy w badanych próbach. W celu ustalenia zawartości ołowiu, kadmu i cynku w żywności zbadano warzywa, zioła i ziarna. Próby warzyw, tj.: korzeń oraz nać pietruszki, marchew (korzeń), korzeń i liście buraka oraz miętę i bazylię zebrano z pól uprawnych i ogródków (ryc. 1), a następnie przy użyciu spektrometru Absorpcji Atomowej Savanta, odczytano stężenia absorpcji metali ciężkich. Poboru prób powietrza dokonano wewnątrz i na zewnątrz pomieszczenia mieszkalnego w starej kamienicy, przy użyciu STAPLEXU TFIA-2, na filtr z włókna szklanego. Każdy pobór trwał 8 godzin, z jedną, godzinną przerwą. Wykonano 4 pomiary: dwa pomiary w sezonie letnim, wewnątrz i na zewnątrz pomieszczenia oraz dwa pomiary w sezonie zimowym (grzewczym), wewnątrz i na zewnątrz pomieszczenia. Oznaczenia zawartości metali ciężkich w analizowanych próbach dokonano przy użyciu spektrometru Absorpcji Atomowej Savanta. Do określenia szacunkowej oceny narażenia mieszkańców Siemianowic Śląskich drogą oddechową wykorzystano wartości progowe: tolerowaną tygodniową dawkę (TWI) oraz najniższe dawki wyznaczające (BMDL). Miejsce poboru warzyw /vegetable sample location Miejsce poboru gleby /soil sample location Ryc. 1. Mapa Siemianowic Śląskich z miejscami poboru prób gleby i warzyw Fig. 1. Map of Siemianowice Slaskie with location of sampled soil and vegetables Wyniki Siemianowice Śląskie, jedno z miast największego okręgu przemysłowego w Polsce ( mieszkańców), z uwagi na usytuowanie na podłożu bogatym w węgiel kamienny ma charakter górniczo-przemysłowy. Rozwój gospodarczy Siemianowic Śląskich od początku XX wieku związany był z występowaniem wysokogatunkowego węgla kamiennego [17]. W skutek wieloletniego oddziaływania przemysłu górniczego, środowisko Siemianowic Śląskich charakteryzuje się skażeniem wód podziemnych i powierzchniowych oraz degradacją gleb i zanieczyszczeniem powietrza. Aktualnie na terenie miasta nie funkcjonują kopalnie i huty, a przemysł ogranicza się do małych zakładów produkcyjnych. W ostatnich latach na stan powietrza atmosferycznego na analizowanym obszarze największy wpływ mają: niska emisja, pochodząca głównie z ogrzewania mieszkań, zanieczyszczenia pochodzące z działalności produkcyjnej, transportu oraz emisja zanieczyszczeń z miast sąsiednich [18]. Do oceny jakości powietrza na obszarze miasta wzięto pod uwagę emisję zanieczyszczeń pyłowych z obszaru Siemianowic Śląskich oraz emisję zanieczyszczeń z przyległych Katowic. Wyboru miasta sąsiadującego dokonano na podstawie przeważających wiatrów na obszarze województwa śląskiego, które wieją z kierunku południowo-zachodniego i zachodniego [17]. Analizy jakości powietrza atmo-

4 43 Probl Hig Epidemiol 215, 96(2): sferycznego dokonano na przestrzeni 24 lat. Ocenę poziomów stężeń zanieczyszczeń pyłowych dokonano na podstawie danych ze stacji systemu monitoringu powietrza. Dopuszczalne poziomy zanieczyszczeń w powietrzu określone zostały w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 sierpnia 212 r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu. Średnioroczne dopuszczalne stężenie dla pyłu zawieszonego PM1 wynosi 4 µg/m 3, dla ołowiu,5 µg/m 3, a dla kadmu 5 ng/m 3 [16]. Na rycinie 2 przedstawiono średnie stężenia pyłu zawieszonego PM1 na przestrzeni lat 1989, z wyłączeniem roku 2 ze względu na brak danych. Poziom stężenia pyłu zawieszonego PM1 w badanym obszarze systematycznie spada. Począwszy od najwyższego średniorocznego stężenia PM1 w roku 1989, wynoszącego 19 µg/m 3, możemy obserwować zdecydowany spadek aż do roku, gdy stężenie osiągnęło wartość 56 µg/m 3, co jest wartością niemal czterokrotnie niższą w stosunku do roku wyjściowego. Najniższe wartości, zbliżone do wartości normatywnych, odnotowano w roku 27 (41 µg/m 3 ) i 29 (42 µg/m 3 ). Od kilku lat średnioroczne stężenia PM1 oscylują na poziomie 6 µg/m 3. Jak wynika z ryciny 2, w każdym analizowanym roku wartość stężenia pyłu zawieszonego PM1 przekracza wartość dopuszczoną Rozporządzeniem Ministra Środowiska z 212 roku [16]. Średnioroczne stężenie ołowiu w powietrzu atmosferycznym analizowanych miast wykazuje tendencję spadkową. Najwyższe wartości odnotowano kolejno w latach: 1989 (,66 µg/m 3 ), 199 (,85 µg/m 3 ) oraz w 1991 (,53 µg/m 3 ). Przekraczają one wartości dopuszczalne dla ołowiu w pyle zawieszonym, określone przez Ministra Środowiska na poziomie,5 µg/m 3 na rok. Najniższą wartość w Siemianowicach Śląskich zanotowano w 22 roku, tj.,1 µg/m 3 (ryc. 3). Rycina 4 przedstawia średnioroczne stężenie kadmu w pyle zawieszonym w latach 1989-, z wyłączeniem roku 22, co wynika z braku danych. Średnioroczne stężenie kadmu w powietrzu atmosferycznym w badanym obszarze, podobnie jak w poprzednich przypadkach, wykazuje trend malejący. Do roku 1997 średnioroczne stężenie kadmu w pyle zawieszonym przekraczało wartość normatywną, ustaloną na poziomie 5 ng/m 3. W kolejnych latach stężenie kadmu w powietrzu stopniowo maleje, osiągając w roku średnią wartość na poziomie 1, ng/m 3 (ryc. 4). W Siemianowicach Śląskich znaczna część gruntu jest zdegradowana wskutek wieloletniej działalności µg/m Siemianowice Śląskie Katowice poziom dopuszczalny 4 µg/m * poziom dopuszczalny dla PM1 wg Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 24 sierpnia 212 r. Ryc. 2. Średnioroczne stężenie pyłu zawieszonego PM1 w Siemianowicach Śląskich i Katowicach w latach Fig. 2. Average annual concentrations of particulate matter PM1 in Siemianowice Slaskie and Katowice between µg/m 3 1,,9,9,8,7,66,6,53,5,4,28,3,27,24,24,2,14,1,1,16,1,1,1,1 Siemianowice Śląskie Katowice poziom dopuszczalny,5 µg/m 3,14,9,6,6,4,6,3,4,5,6, * poziom dopuszczalny dla ołowiu wg Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 24 sierpnia 212 r. Ryc. 3. Średnioroczne stężenie ołowiu w powietrzu w latach Fig. 3. Average annual lead concentration in air between µg/m , , 12,9 Siemianowice Śląskie Katowice poziom dopuszczalny 5 ng/m 3 6,7 6,6 5,8 5,6 5,4 5,3 4,9 3,6 3,4 3,8 3,9 2,9 1,791,751,32 1,63,92 1,43 1,4 1,, * poziom dopuszczalny dla kadmu wg Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 24 sierpnia 212 r. Ryc. 4. Średnioroczne stężenie kadmu w powietrzu w latach Fig. 4. Average annual cadmium concentration in air between 1989-

5 Rogala D i wsp. Narażenie mieszkańców Siemianowic Śląskich na pył zawieszony PM1 i metale ciężkie 431 przemysłowej, tj. hutnictwa i przemysłu metalowego oraz wydobycia węgla kamiennego, piasku, gliny, wapienia. Degradacja gleb przejawia się występowaniem nieużytków, podtopień, rozlewisk i zwałowisk odpadów przemysłowych [18]. Na obszarze miasta grunty rolne obejmują powierzchnię 899 ha, z czego 846 ha to grunty orne. Ponadto do gruntów rolnych zalicza się również łąki, które stanowią 29 ha i pastwiska, zajmujące 24 ha powierzchni miasta [19]. Na analizowanym obszarze kraju, mimo systematycznego spadku stężeń zanieczyszczeń pyłowych powietrza, istotnym problem pozostaje zanieczyszczenie gleb metalami ciężkimi, zwłaszcza ołowiem, kadmem i cynkiem [19-21]. Wśród 54 prób gleby, pobranych na obszarze miasta Siemianowice Śląskie dla potrzeb tej pracy, 19 pobrano z placów zabaw mieszczących się na osiedlach mieszkaniowych oraz w parkach miejskich, 1 z terenu przedszkoli miejskich, 5 prób z boisk szkolnych i osiedlowych, 6 z poprzemysłowych terenów, 11 z pól uprawnych oraz 3 z ogródków działkowych. Wartość normatywna stężeń dla kadmu, ołowiu i cynku w glebie została określona w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 22 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Norma zawartości kadmu w glebie wynosi 4 mg/kg s.m., dla ołowiu 1 mg/kg s.m., a dla cynku 3 mg/kg s.m. [22]. Na rycinach 5, 6 i 7 przedstawiono wyniki analizy chemicznej metali ciężkich w próbach w zestawieniu z wartościami normatywnymi dla kadmu, ołowiu i cynku. Zawartość kadmu w badanych próbach gleb mieści się w granicach od,5 mg/kg s.m. do 26,68 mg/kg s.m. Średnia wartość kadmu dla wszystkich analizowanych prób wynosi 7,45 mg/kg s.m. i prawie 2-krotnie przewyższa wartość dopuszczalną. Wartości normatywne, określone w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 22 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi zostały przekroczone w 31 próbach pochodzących zarówno z obszarów przemysłowych, jak i z placów zabaw, terenów przedszkoli oraz boisk. Normy na zawartość kadmu w glebach nie zostały przekroczone w 2 próbach. Najniższa oznaczona wartość kadmu wynosiła,5 mg/kg s.m. i występowała na placach zabaw, polach uprawnych i przedszkolach (ryc. 5). Zawartość ołowiu w analizowanym materiale mieści się w przedziale od 18,3 mg/kg s.m. do 291,43 mg/kg s.m. Norma zawartości ołowiu przekroczona została w 8% przypadków, tj. w 44 próbach. Średnie stężenie ołowiu 3-krotnie przewyższa wartość normatywną i wynosi 295,14 mg/kg s.m. Wartości normatywne nie zostały przekroczone zaledwie w przypadku 8 prób (ryc. 6). Najwyższe stężenia obserwuje się w próbach gleby pochodzących z terenów przemysłowych, gdzie maksymalna wartość oznaczona wynosiła 291,43 mg/kg s.m., co oznacza przekroczenie wartości dopuszczalnej o 21%. Stężenie cynku w analizowanych próbach mieści się w przedziale od 67,86 mg/kg s.m. do 5453,33 mg/kg s.m. Średnia wartość cynku wynosi 975,61 mg/kg s.m. i 3-krotnie przewyższa wartość normatywną. W 45 na 54 badanych prób wartości normatywne zostały przekroczone, a najwyższe wartości oznaczono w próbach pochodzących z terenów przemysłowych, z boisk i przedszkoli (ryc. 7). W pracy przeanalizowano również warzywa zioła i ziarno kukurydzy, uprawianych lokalnie. Poziomy dopuszczalne zawartości metali ciężkich w warzywach określone zostały w Rozporządzeniu Komisji UE z dnia 29 kwietnia 211 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych poziomów niektórych zanieczyszczeń w środkach spożywczych [23] oraz w uchwalonym dnia 13 stycznia 23 roku Rozporządzeniu Ministra Zdrowia w sprawie maksymalnych poziomów zanieczyszceń chemicznych i biologicznych, które mogą znajdować się w żywności, składnikach żywności, dozwolonych substancjach dodatkowych, substancjach pomagających w przetwarzaniu albo na powierzchni żywności [24]. W rozporządzeniach nie określono poziomów dopuszczalnych dla cynku. W tabeli I zestawiono poziomy dopuszczalne oraz zawartości kadmu, ołowiu i cynku w badanych próbach. Zawartość kadmu w analizowanych warzywach waha się w granicach od,7 mg/kg świeżej masy do,37 mg/kg świeżej masy. Najwyższe wartości kadmu, kilkukrotnie przekraczające poziomy dopuszczalne, odnotowano w próbach liściach buraka, gdzie zawartość kadmu oznaczono na poziomie,37 mg/kg świeżej masy i w marchwi, gdzie zawartość Cd wynosiła,35 mg/kg świeżej masy. Najniższą zawartość pierwiastka, wynoszącą,7 mg/kg świeżej masy oznaczono w próbie bazylii oraz w próbie ziaren kukurydzy,14 mg/kg świeżej masy (tab. I). Zestawiając uzyskane wyniki z poziomami dopuszczalnymi dla wybranych metali ciężkich stwierdzić można, że w niemal wszystkich analizowanych próbach obserwuje się przekroczenie wartości dopuszczalnej dla ołowiu. Najwyższe stężenie ołowiu, 8-krotnie przewyższające normę ustaloną przez Ministra Zdrowia na poziomie,2 mg/kg ś.m., odnotowano w próbie mięty 1,57 mg/kg świeżej masy. Przekroczenie wartości dopuszczalnej dla Pb wystąpiło również w liściach bazylii, korzeniu i liściach pietruszki, w marchwi oraz w korzeniu i liściach buraka (tab. 1). Stężenie cynku waha się w przedziale od 6,28 mg/kg świeżej masy do 37,18 mg/kg świeżej masy. Średnia wartość cynku w próbach warzyw wynosi 15,1 mg/ kg świeżej masy. Najwyższą wartość tego pierwiastka odnotowano w liściach buraka, a najniższą w ziarnach kukurydzy (tab. I).

6 432 Probl Hig Epidemiol 215, 96(2): mg/kg suchej masy poziom dopuszczalny 4 mg/kg pola uprawne ogródki place zabaw przedszkola boiska tereny przemysłowe *poziom dopuszczalny dla kadmu wg Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 22 r. Ryc. 5. Zawartość kadmu w próbach badanej gleby Fig. 5. Cadmium content in sampled soil mg/kg suchej masy *poziom dopuszczalny dla ołowiu wg Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 22 r. Ryc. 6. Zawartość ołowiu w próbach badanej gleby Fig. 6. Lead content in sampled soil mg/kg suchej masy poziom dopuszczalny 1 mg/kg pola uprawne ogródki place zabaw przedszkola boiska tereny przemysłowe poziom dopuszczalny 3 mg/kg pola uprawne ogródki place zabaw przedszkola boiska tereny przemysłowe * poziom dopuszczalny dla cynku wg Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 22 r. Ryc. 7. Zawartość cynku w próbach badanej gleby Fig. 7. Zinc content in sampled soil Poboru powietrza atmosferycznego na obszarze miasta dokonano w mieszkaniu, mieszczącym się na parterze kamienicy ogrzewanej węglem, znajdującej się przy drodze o dużym natężeniu ruchu samochodowego. Dwa pobory, zarówno w sezonie letnim jak i grzewczym wykonano wewnątrz i na zewnątrz budynku. Najwyższą zawartość kadmu w analizowanych próbach powietrza odnotowano w próbie pobranej na zewnątrz budynku w sezonie letnim (1,91 ng/m 3 ), a najniższą w próbie pobranej wewnątrz budynku w tym samym okresie (,1 ng/m 3 ). Podwyższone wartości dla stężenia kadmu obserwuje się dla pomiarów wykonanych na zewnątrz pomieszczenia, zarówno w okresie grzewczym, jak i letnim; żaden z pomiarów nie przekracza wartości dopuszczalnej, określonej przez Ministra Środowiska na poziome 5 ng/m 3 [16]. Średnia zawartość ołowiu w analizowanych próbach powietrza pobranego wewnątrz i na zewnątrz pomieszczenia wynosi,23 µg/m 3. Najwyższe stężenia dla ołowiu zanotowano w próbie pobranej na zewnątrz budynku o okresie letnim (,14 µg/m 3 ), a najniższe wewnątrz budynku, zarówno w okresie grzewczym, jak i letnim (,1 µg/m 3 ). Żaden z pomiarów nie przekracza wartości normatywnych, określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska na poziomie,5 µg/m 3 [16]. Średnia zawartość cynku w analizowanych próbach powietrza wewnątrz i na zewnątrz budynku równa się,46 µg/m 3. Najwyższą wartość odnotowano na zewnątrz budynku w okresie letnim (,68 µg/m 3 ), a najniższą wewnątrz budynku w sezonie grzewczym (,96 µg/m 3 ). W przypadku cynku podwyższone wartości obserwuje się wewnątrz i na zewnątrz budynku w sezonie letnim. Oszacowano ilość ołowiu i kadmu pobranego przez mieszkańca Siemianowic Śląskich do organizmu drogą oddechową, którą porównano z wartościami Tabela I. Oznaczone zawartości Cd, Pb i Zn w badanych próbach oraz dopuszczalne zawartości dla Cd i Pb w mg/kg świeżej masy Table I. Determined content of Cd, Pb, Zn in tested samples and allowed content of Cd i Pb in mg/kg of fresh mass Gatunek warzywa/zioła poziomy dopuszczalne poziomy dopuszczalne Cd [mg/kg ś.m.] Pb [mg/kg ś.m.] Zn [mg/kg ś.m.] [mg/kg ś.m.] [mg/kg ś.m.] PL * UE ** PL * UE ** ziarna kukurydzy,14,3,5,6,2,1 6,28 korzeń pietruszki,28,8,1,32,1 1,33 nać pietruszki,17,5,3,59,3 1,3 marchew,35,8,1,29,1 8,59 burak korzeń,1,13 19,6 liście buraka,37,5,2,71,3,3 37,18 mięta,5,3 1,57,2 12,7 bazylia,7 1,8 15,6 * Rozporządzenie Ministra Zdrowia PL [23] ** Rozporządzenie Komisji UE UE [211]

7 Rogala D i wsp. Narażenie mieszkańców Siemianowic Śląskich na pył zawieszony PM1 i metale ciężkie 433 Tabela II. Oznaczenie zawartości Cd, Pb i Zn osadzonych na filtrach z włókna szklanego wewnątrz i na zewnątrz budynku w sezonie letnim i grzewczym Table II. Determination of content of Cd, Pb, Zn embedded in fiber glass filters inside and outside the building in summer and in heating season Sezon /miejsce poboru Cd [ng/m 3 ] Poziom dopuszczalny [ng/m 3 ] Wartości stężeń Pb [µg/m 3 ] Poziom dopuszczalny [µg/m 3 ] * Zn [µg/m 3 ] Sezon letni wewnątrz budynku,1,1,34 5,5 wewnątrz budynku 1,91,14,68 Sezon grzewczy wewnątrz budynku,77,1,96 5,5 na zewnątrz budynku 1,67,7,25 * poziom dopuszczalny wg Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 24 sierpnia 212 r. Tabela III. BMDL i TWI dla ołowiu i kadmu u dzieci i dorosłych [25, 26] Table III. BDML and TWI for cadmium and lead in children and adults [25, 26] Dorośli Dzieci BMDL [µg/dobę] Wartość progowa dla działań nefrotoksycznych Wartość progowa dla zaburzeń sercowo-naczyniowych Wartość progowa dla działań neurotoksycznych Pb 37,8 9 1 TWI Wartość progowa dla szkodliwych efektów [µg/tydzień] Dorośli Dzieci Cd 15 5 progowymi: TWI (Tolerable Weekly Intake) oraz BMDL (Benchmark Dose Lower Confidence Limit), gdzie TWI określa dopuszczalną dawkę tygodniową, natomiast BMDL oznacza najniższą dawkę wyznaczającą. Przyjmuje się, że przy narażeniu na metale ciężkie, drogą oddechową nie powinno dostawać się do organizmu człowieka więcej niż 1% całej wartości progowej; reszta przypada na drogę pokarmową. Tabela III przedstawia wartości progowe BMDL i TWI przy narażeniu na ołów i kadm obliczone dla dzieci i dorosłych. Szacunkowej oceny narażenia mieszkańca Siemianowic Śląskich drogą oddechową dokonano zakładając, iż średnia masa ciała osoby dorosłej to 6 kg, a dobowa wentylacja płuc wynosi 18 m 3 powietrza. Dla oceny narażenia dziecka przyjęto średnią wagę 2 kg i dobową wentylację płuc na poziomie 8 m 3 powietrza. W pracy nie zróżnicowano czasu spędzonego przez dziecko i osobę dorosłą na zewnątrz i wewnątrz budynku, bowiem celem pracy było zdefiniowanie narażenia drogą oddechową w miejscu zamieszkania bez względu na czas przebywania w pomieszczeniach zamkniętych. Tabele IV i V zawierają obliczenia dotyczące narażenia drogą oddechową mieszkańców Siemianowic Śląskich na ołów i kadm. Narażenie na ołów drogą oddechową, w przypadku osób dorosłych, nie przekracza wartości progowej BMDL, przyjmowanej dla drogi oddechowej, zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz budynku w sezonie letnim, jak i grzewczym. Natomiast w przypadku dzieci wartość ta została nieznacznie przekroczona na zewnątrz budynku w okresie letnim (tab. IV). Narażenie na kadm drogą oddechową, zarówno w przypadku dorosłych, jak i dzieci, nie przekracza Tabela IV. Szacunkowe narażenie drogą oddechową mieszkańców Siemianowic Śląskich na ołów Table IV. Estimated exposure to lead through respiratory system in Siemianowice Slaskie residents Dorośli Dzieci Narażenie Ołów % narażenia % narażenia Ołów % narażenia [µg/kg masy ciała/ [działanie [zaburzenia sercowonaczyniowe] [µg/kg masy ciała/ [działanie dobę] nefrotoksyczne] dobę] neurotoksyczne] Sezon letni wewnątrz budynku,18 4,74 2,8 8 na zewnątrz budynku 2,52 66, , Sezon grzewczy wewnątrz budynku,18 4,74 2,8 8 na zewnątrz budynku 1,26 33,16 14,56 56 Tabela V. Szacunkowe narażenie drogą oddechową mieszkańców Siemianowic Śląskich na kadm Table V. Estimated exposure to cadmium through respiratory system in Siemianowice Slaskie residents Dorośli Dzieci Narażenie Kadm Kadm % narażenia [µg/kg masy ciała/tydzień] [µg/kg masy ciała/tydzień] % narażenia Sezon letni wewnątrz budynku,1,8,6,1 na zewnątrz budynku,24,16,12,21 Sezon grzewczy wewnątrz budynku,97,6,43,9 na zewnątrz budynku,21,14,93,19

8 434 Probl Hig Epidemiol 215, 96(2): % wartości progowych, przyjmowanej dla drogi oddechowej (tab. V). Z przeprowadzonych badań wynika, że zawartość metali ciężkich w pyle zawieszonym nie stanowi istotnego zagrożenia dla zdrowia mieszkańców Siemianowic Śląskich, mimo iż średnioroczne stężenie pyłu zawieszonego było w badanym okresie czasu zawsze wyższe od wartości normatywnych. Dyskusja Wyniki pracy wskazują, iż stężenie pyłu zawieszonego w powietrzu atmosferycznym oraz metali ciężkich w glebie i żywności, na obszarze Siemianowic Śląskich jest zróżnicowane i wielu przypadkach maksymalne wartości normatywne określone w Rozporządzeniach Ministerialnych zostają wielokrotnie przekroczone. Jak wynika z danych literaturowych każdego roku najwyższe stężenia średniorocznych wartości pyłu zawieszonego PM1 odnotowuje się w południowej części Polski, m.in.: na obszarze Górnego Śląska [27]. W związku z faktem, iż zanieczyszczenie powietrza plasuje się na czele listy zagrożeń zdrowotnych, które powodują wzrost liczby zachorowań i wzrost umieralności ludzi [2, 28], koniecznym jest podjęcie działań prewencyjnych, zmierzających do obniżenia stężenia PM1 ze źródeł przemysłowych, a w głównej mierze zredukować emisję ze źródeł komunalnych oraz emisję liniową (transport) [29]. Pomimo, że przemysł w Siemianowicach Śląskich oraz w jego najbliższym otoczeniu, w ostatnich latach uległ znacznym zmianom, sprzyjając obniżeniu emisji zanieczyszczeń do atmosfery [3], to na analizowanym obszarze rokrocznie obserwowane są przekroczenia wartości dopuszczalnych dla pyłu zawieszonego PM1. Obszar ten historycznie już należy jednocześnie do obszarów o największej koncentracji metali ciężkich we wszystkich elementach środowiska ze względu na lokalizację hut metali nieżelaznych. W pracy zatem podjęto próbę szacunkowej oceny narażenia drogą oddechową mieszkańców Siemianowic Śląskich na metale ciężkie zawarte w pyle zawieszonym PM1, takie jak kadm i ołów. W 21 roku Komitet Ekspertów FAO/WHO do spraw Dodatków do Żywności (JECFA) zniósł dotychczas obowiązującą dawkę tygodniowego pobrania ołowiu (PTWI), tolerowaną przez organizm zdrowego człowieka, oszacowaną na poziomie,25 mg/kg masy ciała, czyli tygodniowo 1,5 mg dla człowieka dorosłego o masie 6 kg i,5 mg dla dziecka o masie 2 kg, uznając iż nie zapewnia ona bezpieczeństwa zdrowotnego. W miejsce PTWI, Europejski Urząd do spraw Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) wskazał dla ołowiu najniższe dawki wyznaczające: dla dzieci BMDL równa się,5 µg/kg masy ciała/dzień (wykazujące działanie neurotoksyczne), natomiast dla osoby dorosłej BMDL wynosi,63 µg/kg masy ciała/dobę (wykazująca działanie nefrotoksyczne) oraz BMDL 1,5 µg/kg masy ciała/dobę dla osób z zaburzeniami sercowo-naczyniowymi [25]. EFSA wskazała również na konieczność obniżenia dawki kadmu tolerowanej przez organizm zdrowiej osoby i w miejsce dotychczasowego PTWI, wskazała tolerowaną tygodniową dawkę (TWI) na poziomie 2,5 µg/kg masy ciała, zarówno dla dzieci jak i dorosłych [26]. Na podstawie dokonanych obliczeń stwierdza się, że wyżej wymienione wartości progowe przeliczone dla narażenia drogą oddechową na kadm i ołów nie są przekroczone na analizowanym obszarze. W Siemianowicach Śląskich największy problem, z punktu widzenia zdrowia środowiskowego, stanowią zdegradowane w skutek wieloletniej działalności przemysłowej gleby skażone metalami ciężkimi [31]. Na jakość gleb wpływa również intensywność ruchu samochodowego, gleby w bliskim sąsiedztwie ruchliwych dróg charakteryzują się wysokim stężeniem metali ciężkich. Właściwości gleb powodują, że metale są w niej kumulowane i występuje ryzyko migracji tych ksenobiotyków do łańcucha pokarmowego [32]. Stężenia metali ciężkich w roślinach uzależnione są od: gatunku uprawianej rośliny, koncentracji metali ciężkich w glebach, odczynu gleby, zawartości mikroi makroelementów oraz wilgotności gleby [33]. Do warzyw kumulujących największe ilości metali ciężkich zaliczamy m.in.: marchew i pietruszkę. W narażeniu na metale ciężkie drogą pokarmową bardzo ważną rolę odgrywa zachowanie konsumentów. Narażenie bowiem można ograniczyć poprzez dokładne mycie i obieranie spożywanych warzyw, bądź poprzez konsumpcje produktów żywnościowych pochodzących z obszarów niezanieczyszczonych metalami ciężkimi [21]. Skutki zdrowotne wywołane regularnym spożywaniem skażonej metalami ciężkimi żywności mogą pojawić się po wielu miesiącach od ustania narażenia. Wysokie stężenia metali w organizmie mogą spowodować m.in.: choroby nowotworowe, uszkodzenie wątroby i choroby neurologiczne [32]. Jak wynika z przeprowadzonych badań (tab. 1), uprawa roślin jadalnych oraz ziół na terenie Siemianowic Śląskich stanowi istotne ryzyko zdrowotne dla konsumentów, ze względu na wysokie stężenia metali ciężkich w glebach. Aby zmniejszyć ryzyko zdrowotne właścicieli ogródków i ich rodzin należy całkowicie zaprzestać upraw warzyw na tych obszarach lub zrezygnować z upraw roślin kumulujących wysokie stężenia metali ciężkich. W silnie zurbanizowanych i uprzemysłowionych miastach, ogródki przydomowe i działkowe często zlokalizowane są na glebach leżących w zasięgu oddziaływania zanieczyszczeń przemysłowych, komunalnych i komunikacyjnych, co powoduje wysokie

9 Rogala D i wsp. Narażenie mieszkańców Siemianowic Śląskich na pył zawieszony PM1 i metale ciężkie 435 zanieczyszczenie gleb oraz roślin uprawnych metalami ciężkimi [3]. Monitorowanie zawartości kadmu, ołowiu i cynku w poszczególnych elementach środowiska jest bardzo ważne dla określenia ryzyka zdrowotnego, związanego z ekspozycją na te pierwiastki. Istotna jest również edukacja społeczeństwa na temat istniejących zagrożeń, która pozwoli mieszkańcom Siemianowic Śląskich na zmniejszenie narażenia na metale ciężkie i ograniczenie jego skutków [21]. Wnioski Analiza danych za okres 24 lat, dotycząca jakości powietrza w Siemianowicach Śląskich, wskazuje na tendencję spadkową emisji pyłu zawieszonego PM1, ołowiu oraz kadmu do atmosfery na analizowanym obszarze. Wpływ na zdrowie mieszkańców miasta Siemianowice Śląskie może mieć pył zawieszony PM1, ze względu na coroczne przekroczenia stężeń dopuszczalnych, określonych Rozporządzeniem Ministra Środowiska. Jakość gleb uprawnych na obszarze miasta może w istotny sposób wpływać na narażenie drogą pokarmową mieszkańców Siemianowic Śląskich na metale ciężkie, takie jak: kadm, ołów i cynk. Zasadnym wydaje się podjęcie działań zmierzających do zwiększenia świadomości mieszkańców na temat występowania metali ciężkich i pyłu zawieszonego w środowisku, dróg narażenia oraz metod ograniczania ekspozycji indywidualnej na te czynniki ryzyka zdrowotnego. Piśmiennictwo / References 1. Fudała J, Przewoźnik P, Jarosz W. Czy zwracamy uwagę na jakość powietrza w mieście? Biuletyn Informacji Międzynarodowej Naukowej Sieci Tematycznej Zanieczyszczenia Powietrza/ Zmiany Klimatu 21, 6. pl/~airclim/joomlaairclim/images/naszepliki/newsletter/ AIRCLIM-NEWS_NR_6.pdf (dostęp ). 2. Kowalska M, Skrzypek M. Środowiskowe obciążenie chorobami (EBD) i możliwości wykorzystania koncepcji dla szacowania skutków zdrowotnych w związku z narażeniem na drobny pył zawarty w powietrzu atmosferycznym. Hygeia Public Health 214, 49(1): Fierro M. Particulate Matter. Air Info Now 2, 3(3). 4. Marutzzi M, Mittis F, Iavarone I. Health Impact of PM1 and ozone in 13 Italian Cities. WHO Regional Office for Europe Cembrzyńska J, Krakowiak E, Brewiński PZ. Zanieczyszczenie powietrza pyłem zawieszonym PM1 oraz PM2,5 w warunkach silnej antropopresji na przykładzie miasta Sosnowiec. Med Śr 212, 15(4): WHO Working Group. Health Aspects of Air Pollution with Particulate Matter, Ozone and Nitrogen Dioxide. German, Bonn 23: Niewiadomska E, Kowlaska M. Zróżnicowanie rejestrowanych podejrzeń pylicy płuc w województwie śląskim w latach Probl Hig Epidemiol 214, 95(1): Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 17 grudnia 28 r. w sprawie dokonywania oceny poziomów substancji w powietrzu. Na podstawie art. 9 ust. 3 ustawy z dnia 27 kwietnia 21 Prawo ochrony środowiska (Dz.U. z 28 r. nr 25, poz. 15). 9. World Health Organization. Polska może oszczędzić do 16 mld Euro zmniejszając umieralność spowodowaną zanieczyszczeniami powietrza. Press Release EURO/8/5. Bonn, Kopenhaga, Rzym, Warszawa Kapka L, Wdowiak L. Negatywne skutki zdrowotne wywołane przez pyłowe zanieczyszczenia powietrza. Med Og 29, (15)3: GUS. Ochrona Środowiska 211. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa Kozłowska A, Olewińska E, Kowalska-Pawlak A i wsp. Obecność zanieczyszczeń mutagennych i cytotoksycznych we frakcji PM1 i PM2,5 aerozolu atmosferycznego na terenie miasta Sosnowiec. Med Śr 211, (14)4: Trapp W, Juda-Rezler K, Warchałowski A i wsp. Opracowanie prognozy zanieczyszczenia powietrza pyłem drobnym w Polsce na lata 21, 215, 22 wraz z analizą uwarunkowań i oceną kosztów osiągnięcia standardów dla pyłu określonych dyrektywą w sprawie jakości powietrza atmosferycznego i czystego powietrza dla Europy. Główny Instytut Ochrony Środowiska, Gdańsk 29: EEA 21. Środowisko Europy 21 Stan i Prognozy. Synteza. Europejska Agencja Środowiska, Kopenhaga Centrum Informacji o Środowisku. Stan środowiska w Polsce. Jakość powietrza. opencms/ekoportal/informacje_o_srodowisku/informacje_ o_stanie_srodowiska_w_polsce/jakoscpowietrza.html (dostęp ). 16. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 sierpnia 212 r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu. Dz.U. z dnia 27 kwietnia 28 r., nr 25, poz Janeczek Z. Od Sanovic do Siemianowic. Szkice z dziejów miasta i okolic. TOMPOL, Katowice Rada Miasta Siemianowice Śląskie. Programu ochrony środowiska, zawierający plan gospodarki odpadami dla miasta Siemianowice Śląskie na lata Główny Urząd Statystyczny. Bank Danych Lokalnych. i d = & p _ t oken = # (dostęp ). 2. Uchwała Nr 72/26 Rady Miasta Siemianowic Śląskich z dnia 22 czerwca 26 r. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Siemianowice Śląskie. Załącznik nr Dziubanek G, Baranowska R, Oleksiuk K. Metale ciężkie w glebach Górnego Śląska problem przeszłości czy aktualne zagrożenie? J Ecol Health 212, 4(94):

10 436 Probl Hig Epidemiol 215, 96(2): Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 22 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dz.U. z dnia 27 kwietnia 21r., nr 62, poz. 627 i nr 115, poz oraz z 22 r. nr 74, poz. 676, nr 113, poz. 984 i nr Rozporządzenie Komisji UE NR 42/211 z dnia 29 kwietania 211 r. zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1881/26 ustalające najwyższe dopuszczalne poziomy niektórych zanieczyszczeń w środkach spożywczych. 24. Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 13 stycznia 23 roku w sprawie maksymalnych poziomów zanieczyszceń chemicznych i biologicznych, które mogą znajdować się w żywności, składnikach żywności, dozwolonych substancjach dodatkowych, substancjach. pomagających w przetwarzaniu albo na powierzchni żywności. Dz.U. nr 63, poz. 634 I nr 128, poz. 148 oraz z 22 r. nr 135, poz i Nr 166, poz European Food Safety Authority. Scientific Opinion Lead in Food. EFSA J 21, 8(9): European Food Safety Authority. Cadmium dietary exposure in the European population. EFSA J 21, 1(1): Kowalska M, Niewiadomska E, Zejda JE. Przestrzenne i czasowe zróżnicowanie liczby porad lekarza POZ u osób dorosłych z powodu przewlekłych chorób układu oddechowego w woj. śląskim. Probl Hig Epidemiol, 94(1): Marchwińska-Wyrwał E, Hajok I, Dziubanek G i wsp. Zależność pomiędzy stanem zdrowia populacji a jakością środowiska charakteryzowaną zanieczyszczeniem powietrza. [w:] Aspekty zdrowia publicznego. Muc-Wierzgoń M, Kokot T (red). Katowice Kowalska M, Zejda JE, Ośródka L i wsp. Dzienna liczba hospitalizacji z powodu chorób układu krążenia i oddechowego a zanieczyszczenia powietrza w Zabrzu, w latach Probl Hig Epidemiol 28, 89(1): Kopyczok J, Kopyczok D. Poprawa jakości powietrza w Siemianowicach Śląskich jako jeden z elementów zrównoważonego rozwoju. Komitet Inżynierii Środowiska Polskiej Akademii Nauk. Problemy sozologiczne aglomeracji miejsko-przemysłowych. III Międzynarodowe seminarium ekologiczne. Strategia zrównoważonego rozwoju aglomeracji miejsko-przemysłowych. MENTOR, Siemianowice Śląskie 1999: Pope CA. III. Mortality effects of longer term exposure to fine particulate air pollution: Review of recent epidemiological evidence. Inhal Toxicol 27, 19(Suppl 1): World Health Organization. Preventing Disease Through Healthy Environments: Towards an estimate of the environment al burden of disease. WHO Gruca-Królikowska S, Wacławek W. Metale ciężkie w środowisku. Cz. II. Wpływ metali ciężkich na rośliny. Chem Dydakt Ekol Metrol 26, 11(1-2):