EKSLIBRIS. "EX LIBRIS" Wiktor Gomulicki ( )

Transkrypt

1 EKSLIBRIS Spis treści 1. Ex libris Wiktora Gomulickiego str Ekslibris w leksykonach str Z dziejów znaku książkowego str Ekslibris w Polsce str Stan i rozwój polskiego współczesnego ekslibrisu.. str Tematyka znaków własnościowych str Techniki graficzne ekslibrisów... str Zaklęcia bibliofilskie... str Słowniczek terminologiczny... str. 13 "EX LIBRIS" Wiktor Gomulicki ( ) Po starą księgę sięgam ze wzruszeniem, Zda mi się, że to nakryty kamieniem Ojców proch. Czas ją poczernił i kruszy, Lecz pełna w sobie nieśmiertelnej duszy. Ledwiem otworzył zżółkłe karty, słyszę: Ktoś do mnie mówi poprzez wieków ciszę - To przeszłość głosem czcigodnym pradziada Z myśli i czynów swoich się spowiada. Jak ją odtrącić? Jak nie dać jej ucha? Wyrodny, kto swych praojców nie słucha! Stara, szanowna, pyłem siwa księga Cudownie Przeszłość z Obecnością sprzęga. Stąd myśl krzepiąca, że w śmierci godzinie Człowiek nie cały w cieniach grobu ginie; Stąd wiara żywa w wieczność narodową, Stąd moc dzierżąca zamiast miecza - słowo. Cześć starym księgom; najmniejszy ich szczątek Wart miejsca w świętej skarbnicy pamiątek!

2 EKSLIBRIS W LEKSYKONACH Izba bez książek jest ciałem bez duszy Cicero EKSLIBRIS (po łac. ex libris z ksiąg) to znak właściciela książki - artystycznie wykonana nalepka z wkomponowanym nazwiskiem lub godłem właściciela, umieszczona zwykle na wewnętrznej stronie okładki książki; znak własnościowy, księgoznak. (Słownik języka polskiego). EKSLIBRIS (łac. ex libris = spośród książek) znak biblioteczny w formie ozdobnej winiety najczęściej kartka litografowana lub drzeworytowana - z nazwiskiem właściciela księgozbioru, naklejany zwykle na wewnętrznej stronie okładki. (Słownik wyrazów obcych). EKSLIBRIS znak książkowy, zwany też księgoznakiem. Niewielka rycina wykonana wybraną, przeważnie szlachetną techniką graficzną (drzeworyt, akwaforta, miedzioryt i in.), naklejana na wewnętrznej stronie okładki książki dla oznaczania księgozbioru. Oprócz nazwiska właściciela zawiera zwykle motyw graficzny związany z jego upodobaniem lub charakterem księgozbioru. Bywa wybitnym dziełem grafiki. Pierwszy ekslibris graficzny powstał ok w Bawarii, w Polsce na pocz. XVI w. Ekslibrisy są przedmiotami zbieractwa. (Wszystko o sztuce : leksykon). EX LIBRIS... (łac. = z książek), słowa najczęściej występujące w napisie własnościowym ekslibrisu, poprzedzające nazwisko właściciela księgozbioru lub nazwę biblioteki. Zamiennie występują niekiedy również inne formuły łacińskie : liber, libri, bibliotheca, ex bibliotheca, collectio, ex collectione, donum, ex dono, ex musicis itp. lub ich odpowiedniki polskie: książka, książki, biblioteka, z biblioteki, zbiór (księgozbiór), ze zbioru (z księgozbioru), dar, z daru, muzykalia, itp. (Encyklopedia wiedzy o książce). Niewielka ozdobna karteczka zawierająca prawie zawsze słowa EX LIBRIS. Znak ten służy nie tylko do ochrony książki przed zaginięciem, lecz stanowi też ozdobę posiadanego egzemplarza.

3 Z DZIEJÓW ZNAKU KSIĄŻKOWEGO Historia znaku własnościowego książki posiada wielowiekową tradycję, zaczyna się bowiem w jednej z najstarszych kultur świata w starożytnym Egipcie. Za najstarszy dochowany znak własnościowy uważa się ceramiczną tabliczkę z imieniem faraona AMENHOTEPA III. Tabliczka zabezpieczała rękopiśmienne zwoje papirusów należących do władcy egipskiego. Egzemplarz tej najdawniejszej formy ekslibrisu, tzw. praekslibrisu, przechowywany jest obecnie w największym i najbogatszym na świecie, bo liczącym przeszło ekslibrisów, zbiorze Biblioteki Muzeum Brytyjskiego [British Museum Library] w Londynie. W Europie znakowano księgi od czasów średniowiecza. Początkowo były adnotacje ręczne, w postaci herbów rodowych lub godeł bibliotecznych malowanych na księgach rękopiśmiennych, najczęściej na dolnym marginesie pierwszej karty tekstu. Były to tzw. protoekslibrisy. Około połowy XIV w. rozpowszechnił się w Polsce zwyczaj zaznaczania własności przez malowanie herbów rodowych na rękopiśmiennych kodeksach. Dochowane w Polsce malowane protoekslibrisy pochodzą z XIV wieku. Protoekslibris przekształcił się w superekslibris, czyli herb wytłaczany na zewnętrznej stronie przedniej okładziny księgi. Pojawiły się więc nowe znaki własnościowe w formie herbu szlacheckiego lub monogramu, względnie innego symbolu charakteryzującego właściciela rękopisu, odciśnięte specjalnym, zwykle metalowym tłokiem. Superekslibrisy wykonane dekoracyjnie stanowiły motyw zdobniczy cennej oprawy pergaminowej lub skórzanej. W pierwszej połowie XVI w., w związku z rozwojem sztuki drukarskiej techniki graficznej, ilustracje drzeworytnicze wypierają iluminacje ręczne, a protoekslibris ustępuje miejsca właściwemu ekslibrisowi. Ekslibris rytowany na klocku drewnianym, następnie odbijany na kartkach papieru i naklejany na wewnętrznej stronie przedniej okładziny książki, staje się w Europie coraz popularniejszy. W epoce renesansu tworzą go najwięksi artyści graficy. Tworzeniem ekslibrisów zajmowali się nieraz najznakomitsi artyści malarze. Najwybitniejszą indywidualnością artystyczną na przełomie XV i XVI wieku był syn norymberskiego złotnika Albrecht Dürer.

4 Znakomity malarz, twórca cennych obrazów olejnych i akwarel, był również mistrzem sztuki graficznej. Dürer był twórcą pięknych znaków książkowych ciętych w drewnie. Do szesnastowiecznych sławnych malarzy i grafików należą członkowie rodziny Holbeinów: Hans Młodszy, który był nie tylko wybitnym malarzem portrecistą, ale również świetnym grafikiem. Jego bogata twórczość rytownicza obejmowała szereg cennych drzeworytów i miedziorytów, a wśród nich znaki własnościowe. Znakomitym malarzem i grafikiem był burmistrz Wittenbergi Lucas Cranach. Jako malarz słynął z licznych portretów, jako rytownik ze wspaniałych miedziorytów i drzeworytów. Był również twórcą ekslibrisów wykonywanych w drewnie. Twórcą znaków książkowych był również norymberski malarz i grafik Virgil Solis. W swych pracach posługiwał się techniką drzeworytową, wzorując się na mistrzu Albrechcie Dürerze. W XVI wieku, gdy rozwinęło się drukarstwo, pojawiła się obecna postać ekslibrisu używanego jako naklejka na wewnętrznej pierwszej stronie okładki książki. Dopiero jednak wiek XVIII, stał się epoką sprzyjającą rozwojowi znaków bibliotecznych. Nowa fala zainteresowania się ekslibrisem pojawiła się ponownie w całej Europie w drugiej połowie XIX wieku. Wówczas powstają nie tylko kolekcje dawnych znaków, ale i literatura poświęcona historii ekslibrisów, ich stronie artystycznej i technikom wykonania. Znaki książkowe powstają z reguły na specjalne zamówienie. Ich autorami bywają często wybitni artyści graficy, co kwalifikuje je w zasadzie jako dzieła sztuki. Księgoznaki grupowane są według działów tematycznych takich, jak np. architektura (widoki miast, zabytkowe budowle), przyroda (rośliny i zwierzęta chronione), heraldyka, portrety słynnych ludzi, militaria. Ze szczególnych tematów można wymienić biblioteki, wydawnictwa, księgarnie.

5 EKSLIBRIS W POLSCE Około połowy XIV wieku rozpowszechnił się w Polsce zwyczaj zaznaczania własności przez malowanie herbów rodowych na rękopiśmiennych kodeksach. Dochowane w Polsce malowane protoekslibrisy pochodzą z XIV w. i stosowane były przez cały XV wiek, a nawet przejęły je drukowane inkunabuły, tj. pierwsze wytwory sztuki drukarskiej sprzed 1500 roku. Tego rodzaju znak własnościowy w formie malowanego herbu Bogoria, umieszczony na odwrocie pierwszej karty kodeksu pergaminowego Biblii z 1373 r. znajduje się obecnie w Bibliotece Kapitulnej w Gnieźnie. Namalowany na księdze rękopiśmiennej herb Bogoria stanowił znak rodowy Jarosława ze Skotnik, wychowanka Akademii w Bolonii, a następnie jej rektora, arcybiskupa gnieźnieńskiego i doradcy króla Kazimierza Wielkiego. Jako człowiek bywały w świecie posiadał zbiór rękopisów, który oznaczał takim właśnie protoekslibrisem. Najstarszy polski księgoznak, odkryty w XX wieku, jest drzeworytem tłoczonym w Wiedniu w 1516 r. Artystyczna rycina przedstawia herbowy kartusz z rodowym znakiem kanclerza Ciołkiem i insygniami władzy biskupiej. Jeden z najwybitniejszych przedstawicieli polskiego renesansu kanclerz wielki koronny i biskup wrocławski Maciej Drzewicki, zafundował sobie taki znak książkowy. Piastując wysokie godności państwowe i kościelne miał możliwość utrzymywania szerokich kontaktów z wieloma humanistami ówczesnej Europy. Odbywał liczne podróże dyplomatyczne po Austrii, Niemczech, Węgrzech i Włoszech, gdzie mógł nabywać dzieła autorów starożytnych, a także współczesnych. Zgromadził bogatą bibliotekę humanistyczną. Twórcą tego pierwszego polskiego ekslibrisu był Ślązak Hieronim Wietor urodzony w Lubomierzu, niedużym miasteczku na pograniczu Śląska i Łużyc. Był on studentem Akademii Krakowskiej, gdzie uzyskał stopień bakałarza nauk wyzwolonych. W roku 1510 założył drukarnię oficynę wydawniczą w Wiedniu. Tam też w roku 1516 wytłoczył ów drzeworytniczy ekslibris dla Macieja Drzewickiego. Drugi ekslibris dla Macieja Drzewickiego wykonany został w roku 1517 w oficynie krakowskiej Jana Hallera. Do naszych czasów obydwa ekslibrisy Macieja Drzewickiego zachowały się tylko w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie. Znak tłoczony przez Wietora znajduje się w Bibliotece Kórnickiej PAN. W ślad za tym światłym człowiekiem poszło liczne grono ówczesnych możnych, których stać było na posiadanie kilku, a nawet kilkunastu ksiąg

6 rękopiśmiennych czy później ksiąg drukowanych. Księgi były w owych czasach niezwykle drogie, stanowiły cenne wyposażenie monarszego, biskupiego lub możnowładczego dworu. I właśnie ci najbogatsi ozdabiali je ekslibrisami, w których rycinie był ich rodowy znak, czyli herb. Od roku 1516 ekslibris znak własnościowy książki stał się w naszym kraju bardzo popularny. Jest on stosowany nie tylko w licznych bibliotekach publicznych, szkolnych, muzealnych, wojskowych, szpitalnych, instytucji kościelnych, lecz przede wszystkim w bardzo wielu księgozbiorach prywatnych należących do ludzi różnych zawodów i o rozlicznych zainteresowaniach. W obecnych czasach ekslibris jest znakiem godłem człowieka kulturalnego.

7 STAN I ROZWÓJ POLSKIEGO WSPÓŁCZESNEGO EKSLIBRISU Twórczością ekslibrisową w Polsce zajmuje się dosyć liczne grono plastyków, zarówno profesjonalistów, jak i tych, których u nas zwie się amatorami, a których twórczość w bardzo wielu przypadkach jest wybitna. Grafika ekslibrisowa bardzo wyraźnie i w Polsce, i w innych krajach wykształciła się obok grafiki warsztatowej, użytkowej i propagandowej. Wysoko notowana jest twórczość ekslibrisowa m.in. Wojciecha Jakubowskiego z Gdyni twórcy i długoletniego komisarza największej imprezy na świecie Międzynarodowego Biennale Ekslibrisu Współczesnego w Malborku, Stanisława Rolicza z Sopotu, Zbigniewa Dolatowskiego, Ireneusza Chmurzyńskiego z Warszawy, Wandy Tomaszewskiej z Torunia, Alfreda Gaudy z Lublina, Jana Stańdy, Krystyny Wróblewskiej z Krakowa, Józefa Wanaga z Katowic, Kazimierza Szołtyska z Zabrza, Tadeusza Szumarskiego i Sławomira Chudzika z Białegostoku. Trudno jest choćby w części wymienić. Obok powyższych miejscowości twórcy ekslibrisu mieszkają i pracują w Suwałkach, Białej Podlaskiej, Piastowie, Chełmie, Zamościu, Tomaszowie Lubelskim, Nałęczowie, Rzeszowie, Opolu, Legnicy, Bydgoszczy, Koszalinie i w wielu innych miejscowościach. Duże osiągnięcia na swym koncie notują także bardzo liczni polscy kolekcjonerzy. Najwybitniejszymi wśród nich są m.in. Andrzej Ryszkiewicz z Warszawy, Feliks Wagner, Przemysław Michałowski i Klemens Raczak z Poznania, Alfred Gauda z Lublina, Józef Tadeusz Czosnyka. To z ich zbiorów są organizowane liczne ekspozycje znaków książkowych w naszym kraju. Dziś ekslibris jest przedmiotem kolekcjonerstwa i tematem wystaw autorskich. Wielu bibliofilów, czy nawet zwyczajnych posiadaczy księgozbiorów ma własny ekslibris, a czasem nawet kilka. Posługiwanie się ekslibrisem świadczy o wysokim szacunku i dbałości, jakim właściciel otacza swoje książki, świadczy również o jego wysokich potrzebach kulturalnych. Pośrednio ekslibris ma również motywować do podobnej dbałości osoby, której dana książka jest wypożyczana. Ponadto ekslibrisy wykonane pięknie, lub też należące do znanych osób dodatkowo podnoszą wartość danego egzemplarza. Książka z własnym znakiem bibliotecznym jest także jawnym dowodem dbałości i zainteresowania ze strony właściciela. Polski znak książkowy osiągnął wspaniały rozwój i zyskał dużą

8 popularność. Wielu znakomitych grafików tworzy piękne, artystyczne znaki własnościowe, które zdobią księgozbiory coraz liczniejszej rzeszy bibliofilów. Poszerza się też kolekcjonerstwo ekslibrisu, powstają okazałe zbiory prywatne, które eksponowane na wystawach publicznych budzą duże zainteresowanie społeczeństwa. Sławę europejską, a nawet światową, zyskują polskiemu znakowi książkowemu organizowane w Malborku Międzynarodowe Biennale Ekslibrisu Współczesnego, stanowiące doskonały przegląd polskiego dorobku ekslibrisowego na tle twórczości znakomitych grafików zagranicznych. Jak podaje Marian Jan Wojciechowski ekslibris jest najwłaściwszym i najszlachetniejszym sposobem oznaczania własności książki, gdyż jako miniaturowe dzieło sztuki graficznej budzi uczucia estetyczne, będąc jednocześnie dowodem kultury jej właściciela. Istota ekslibrisu związana jest więc z umiłowaniem książki, z poziomem kulturalnym człowieka i podkreśla więź istniejącą między książką a jej właścicielem, którego imię i nazwisko widnieją na znaku graficznym.

9 TEMATYKA ZNAKÓW WŁASNOŚCIOWYCH Ekslibris współczesny, oprócz napisów literowych, przedstawia bogaty i różnorodny wachlarz motywów rysunkowych, których temat zależy od zawodu, zainteresowań i zamiłowań właściciela księgozbioru. Najpopularniejszą grupę znaków książkowych stanowią ekslibrisy widokowe, zwane też krajobrazowymi. Szczególnym powodzeniem cieszą się widoki znanych miast oraz zabytki architektury i pomniki. Wymownymi symbolami Warszawy są np. Syrenka, Nike, kolumna Zygmunta III, pomnik Fryderyka Chopina, plac Zamkowy, Łazienki, Belweder. Charakterystycznymi motywami innych miast są np.: dla Krakowa Wawel, Sukiennice, brama Floriańska, Barbakan, dla Poznania renesansowy ratusz, Biblioteka Raczyńskich, dla Lublina zamek Kazimierza Wielkiego. Liczną grupę znaków książkowych stanowią ekslibrisy o tematyce muzycznej. Do najczęstszych zaś motywów występujących na tych ekslibrisach należą: fortepian, klawiatura, harfa, lira, organy, skrzypce, nuty. Na niektórych ekslibrisach figurują podobizny znakomitych muzyków polskich, jak Fryderyka Chopina, Stanisława Moniuszki, Ignacego Jana Paderewskiego, Henryka Wieniawskiego, a z zagranicznych Johanna Sebastiana Bacha, Ludwiga van Beethovena, Piotra Czajkowskiego, Wolfganga Amadeusza Mozarta. Ekslibris muzyczny jest częstym i ulubionym motywem na poznańskich wystawach znaków książkowych, organizowanych z okazji Międzynarodowych Konkursów Skrzypcowych imienia Henryka Wieniawskiego. Z działalnością artystyczną łączą się ekslibrisy spod znaku Melpomeny, ozdabiające księgozbiory dramatopisarzy, aktorów, osób związanych z teatrem i jego miłośników. Również i tu spotyka się tradycyjny motyw maskę używaną w teatrach starożytnej Grecji lub widok sceny, kurtyny, fasady teatru. Księgoznaki wojskowe, militarne, związane są tematycznie ze sprawami i dziejami oręża polskiego. Pięknym i znanym ekslibrisem o motywie wojskowym jest znak własnościowy biblioteki 4-go Pułku Piechoty, wykonany w drzeworycie, na którym widnieje podobizna Ludwika Solskiego w roli Starego Wiarusa z Warszawianki Stanisława Wyspiańskiego. Ekslibrisy przyrodnicze: np. fragmenty krajobrazu, rośliny i zwierzęta (m.in. chronione). Do motywów ukazujących się w ekslibrisach

10 winnych należą winogrona, drewniane prasy do wytłaczania winogron, beczki, puchary, szklanki i kielichy. Pojawiają się postacie legendarne: czarnoksiężnik pan Twardowski siedzący na półksiężycu z kielichem w ręku. Tematami ekslibrisów o motywie sakralnym, czyli religijnym, są wizerunki Madonny z Dzieciątkiem, podobizny aniołów, świętych, świątków zakonników-skryptorów, sprzętów i symboli liturgicznych, zabytkowe kapliczki przydrożne z Chrystusem Frasobliwym, kościółki wiejskie lub kościoły jak Mariacki w Krakowie czy też katedra Św. Jana w Warszawie.

11 TECHNIKI GRAFICZNE EKSLIBRISÓW Technik jest wiele rodzajów i trzeba dużego znawstwa, aby je rozszyfrować. Techniki graficzne: drzeworyt, miedzioryt, akwaforta, litografia, linoryt, staloryt, gipsoryt, suchoryt. Nowocześni graficy w poszukiwaniu oryginalności wykonują ekslibrisy, łącząc różne techniki, rytują w drewnie, linoleum, miedzi, w płytkach ze sztucznego tworzywa. Współczesne znaki graficzne, wykonywane za pomocą łączenia różnych technik, umożliwiają artyście rozwinięcie pomysłowości twórczej. Poszczególne rodzaje mają swoje międzynarodowe symbole. ZAKLĘCIA BIBLIOFILSKIE Dawniej ekslibrisy, oprócz imienia i nazwiska właściciela oraz rysunku, miewały niekiedy dewizy lub sentencje, a nawet wymowne przestrogi i zaklęcia skierowane przeciw nieukom i niszczycielom książek, przede wszystkim przeciw złodziejom książek, których wówczas nazywano książkołapami. Oto kilka przykładów zaklęć bibliofilskich: Kto karty zagina, czy latem czy wiosną, Niech uszy mu długie, jak osłu wyrosną! Kto książki smaruje lub skazy w nich czyni, Ten ryj zamiast gęby niech ma na kształt świni! Kto książki mi łamie i karty wydziera, Ten śmiercią najsroższą niech prędko umiera! Kto książki złośliwie mi kradnie lub psuje, Niech diabeł go porwie i srodze katuje! Kto tę książkę ukradnie, niech mu ręka odpadnie, A kto ją schowa pod futro, tego obwieszą jutro! Kto tę książkę świśnie, niech na gałęzi zawiśnie!

12 SŁOWNICZEK TERMINOLOGICZNY Akwaforta [wł. acquaforte woda mocna, czyli kwas azotowy], rysunek wykonany jest igłą stalową na płytce miedzianej lub cynkowej i wytrawiony za pomocą roztworu kwasu azotowego. Odbitka, zwie się akwafortą, przypomina rysunek piórkiem. Biennale [wł. biennale dwuletni] impreza artystyczna odbywająca się co dwa lata, np. Międzynarodowe Biennale Ekslibrisu Współczesnego w Muzeum Zamkowym w Malborku. Drzeworyt najstarsza technika graficzna, polegająca na wyżłobieniu rysunku w klocku drewnianym, pokryciu farbą powstałych w ten sposób wypukłych części rysunku i odbiciu na papierze. Otrzymana odbitka zwie się drzeworytem. Ekslibris [łac. ex libris z książek] ozdobny znak własnościowy książki wykonany graficznie, z imieniem i nazwiskiem właściciela księgozbioru lub nazwą instytucji, naklejany na wewnętrznej stronie okładziny książki. Gipsoryt technika graficzna polegająca na wykonaniu rysunku w płytce gipsowej dłutkami drzeworytniczymi. Grafika [gr. graphein kreślić, rysować] jedna z podstawowych dziedzin sztuk plastycznych. Obejmuje techniki pozwalające na mechaniczne powielanie rysunku z uprzednio przygotowanego negatywu, np. klocka drewnianego, płytki metalowej lub kamiennej. Grafika to także nazwa odbitki z negatywu wykonanego którąkolwiek z tych technik. Inkunabuły [łac. incunabula kolebka, początek] najwcześniejsze wytwory sztuki drukarskiej, sprzed 1500 r. Kartusz [fr. cartouche zdobniki] ozdobne obramienie tarczy herbowej, w kształcie karty z zawiniętymi brzegami. Kodeks [łac. codex księga] w średniowieczu nazwa rękopisu składającego się początkowo z kart pergaminowych, z czasem papierowych, często barwnie zdobionych.

13 Linoryt technika graficzna, w której tło rysunku wycina się w linoleum. Powstały w ten sposób rysunek wypukły powiela się farbą. Litografia [gr. lithos kamień; graphein kreślić, rysować] technika graficzna, w której rysunek przeznaczony do odbicia wykonano na kamieniu litograficznym. Odbitka rysunku zwie się litografią. Miedzioryt [dawna nazwa sztych ; z łac. cuprum miedź] najstarsza metalowa technika graficzna. Rysunek żłobiony rylcem stalowym na wypolerowanej i zagruntowanej płytce miedzianej, z której odbija się rycinę. Odbitka charakteryzuje się cienką, ostro zakończoną kreską; nazywa się miedziorytem. Praekslibris najdawniejszy znak własnościowy, stosowany w starożytnym Egipcie w formie fajansowej tabliczki dołączonej do papirusów. Protoekslibris [gr. proto, protos pierwszy, poprzedzający] znak własnościowy stosowany przed wynalezieniem druku, w postaci herbu lub godła malowanego na księdze rękopiśmiennej. Staloryt technika graficzna metalowa, w której rysunek wykonano za pomocą cienkich i twardych igieł na pytce z hartowanej stali. Odbitkę cechuje sztywna i ostra kreska ; nazywa się ją stalorytem. Suchoryt czyli sucha igła technika graficzna metalowa wklęsła. Rysunek wykonany jest igłą stalową bezpośrednio na płytce miedzianej. Igła ryjąc rowek pozostawia na krajach wiórki, które zatrzymują farbę i dają odbitce miękkie tony. Odbity z tej płytki rysunek zwie się suchorytem. Opracowano na podstawie tekstu Barbary Misiewicz Misiewicz Barbara: Ekslibris znak właściciela książki [on-line] Gimnazjum nr 6 w Suwałkach. Biblioteka szkolna. Suwałki 2005 [dostęp: 8 listopada 2010].Dostępne w Internecie: