Przemiany w zaopatrzeniu wsi w wodę W obecnym powiecie piotrkowskim w latach 90.

Transkrypt

1 Ryszard Gładysz Przemiany w zaopatrzeniu wsi w wodę W obecnym powiecie piotrkowskim w latach 90. Powiat piotrkowski położony jest w południowo wschodniej części województwa łódzkiego. Jego powierzchnia wynosi 1429 km 2, z czego 67,1% stanowią użytki rolne. Tworzy go jedna gmina miejsko wiejska (Sulejów) i 10 wiejskich. Sieć osadnicza (jedno miasto i 436 wsi), cechuje się znacznym rozproszeniem i wysokim stopniem rozdrobnienia. Dotyczy to zwłaszcza gmin Aleksandrów, Grabica, Wola Krzysztoporska, Łęki Szlacheckie, Ręczno i Rozprza. Prawie 20% jednostek osadniczych to przysiółki i małe osady położone w oddaleniu od wsi. Prawie 60 miejscowości liczy do 100 mieszkańców, a 207 od 100 do 200. Ma to kluczowe znaczenia z punktu widzenia infrastruktury technicznej, w tym rozwoju sieci zaopatrzenia w wodę. Taki charakter zabudowy pociąga bowiem za sobą konieczność nadmiernego wydłużania wodociągów a przez to wpływa w decydującej mierze na opłacalność podejmowania budowy wodociągów wiejskich. Liczba ludności wiejskiej wynosi 92,2 tys. Średnia gęstość zaludnienia na wsi wynosi zaledwie 61 osób/km 2. Najniższa jest w gminach Aleksandrów, Łęki Szlacheckie i Ręczno, najwyższa w gminie Moszczenica. Ponad 60% ludności wiejskiej zamieszkuje w gospodarstwach domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego. Dla 1/3 praca we własnym gospodarstwie jest wyłącznym źródłem utrzymania. Rolnictwo charakteryzuje się dużym rozdrobnieniem gospodarstw i gruntów. W znacznej części są to gospodarstwa rodzinne, słabe ekonomicznie. Prawie połowa z nich ma areał mniejszy niż 5 ha. Niekorzystny jest również, szczególnie w południowej części, wskaźnik jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Wszystko to powoduje, że towarowa produkcja rolnicza na jedno gospodarstwo jest tutaj przeciętnie o 1/3 niższa od średniej w kraju. Wyższymi od średnich krajowych wskaźnikami cechują się jedynie gminy położone w północnej części powiatu, o dobrze rozwiniętej hodowli: Grabica, Czarnocin i Wolbórz. Pod względem geograficznym omawiany teren leży na obszarze przejściowym od wyżyn Polski południowej do nizin środkowopolskich. Pod względem geologicznym prawie w całości znajduje się w obrębie kredowej niecki łódzkiej. Tylko gmina Aleksandrów, położona po wschodniej stronie doliny Pilicy, wkracza na obszar antyklinorium kujawskiego.

2 164 Ryszard Gładysz Powierzchnię terenu budują niemal wyłącznie skały czwartorzędowe, których miąższość wynosi najczęściej m. Tylko w zachodniej części powiatu, w obrębie Wysoczyzny Bełchatowskiej, stanowiącej strefę wododziałową Wisły i Odry, osiąga ona m. Krajobraz urozmaicają tutaj pagórki zbudowane z utworów żwirowo piaszczystych złożonych na glinie zwałowej. Pozostała część terenu, rozcięta szerokimi dolinami Pilicy i jej lewobrzeżnego dopływu Luciąży ma rzeźbę mało zróżnicowana, dogodną dla rolnictwa. Dna dolin wysłane są piaskami i mułkami. W obrębie wysoczyzn przeważają powierzchnie zbudowane z gliny zwałowej, w stropie silnie spiaszczonej. Rys.1. Podział administracyjny Ma ona grubość 5 15 m, i jest w zasadzie nieprzepuszczalna. Największe i zwarte jej obszary występują w północnej części terenu. Wytworzone na tym podłożu gleby, zaliczane są do kompleksów żytnich bardzo dobrych i dobrych. W południowej części powiatu, zwłaszcza w gminach Gorzkowice i Ręczno, glina przykryta jest rozległymi płatami piasków, miejscami zwydmionymi. Występujące tutaj gleby mają małą wartością rolniczą i należą przeważnie do kompleksów żytnich słabych i bardzo słabych. Najsłabsze z nich są zalesione. W spągu gliny występuje gruba seria piasków i żwirów o dużych możliwościach magazynowania wody. Niestety, studnie gospodarskie rzadko sięgają do tego poziomu. W dominującej części ujmują one wody wierzchówkowe, których zasoby wykazują całkowitą zależność od opadów atmosferycznych. Było to główną przyczyną, że w latach 80. i na początku 90., w związku z występowaniem serii lat suchych, prawie 1/4 indywidualnych gospodarstw rolnych odczuwała deficyt wody. Jej brak stał się barierą limitującą zarówno wzrost poziomu życia mieszkańców wsi, jak i rolnictwa, zwłaszcza hodowli. Dopiero w ostatniej dekadzie, w związku z rozbudową sieci wodociągów publicznych oraz zbudowaniem znacznej ilość studni głębinowych w gospodarstwach prowadzących towarową produkcję, sytuacja ta prawie we wszystkich gminach uległa

3 Przemiany w zaopatrzeniu wsi w wodę w obecnym powiecie piotrkowskim w latach radykalnej poprawie. Większość studni głębinowych i ujęć wodociągowych bazuje na wodach czwartorzędowych. Część, zwłaszcza na południu powiatu, sięga głębiej, do wód kredowych. W latach 80., wymienione poziomy wodonośne znalazły się pod wpływem działania leja depresyjnego Kopalni Węgla Brunatnego Bełchatów. Objął on zasięgiem część gmin Gorzkowice, Rozprza i Wola Krzysztoporska. Spowodowało to m.in. wyschnięcie większości studni gospodarskich oraz przesuszenie gleb i spadek plonów w obrębie użytków zielonych. Mając na uwadze zapewnienie miejscowościom dotkniętym szkodami górniczymi dostatecznej ilości wody, Kopalnia przystąpiła do budowy na obszarze leja sieci wodociągów wiejskich. W ramach tych prac, w 1982 r., przekazany został do użytku wodociąg grupowy Czerno (w gm. Gorzkowice), w latach stacja i sieć wodociągowa Gorzkowice, w 1988 r. stacja i sieć Białocin (w gm. Rozprza) a w 1990 r. stacja i sieć Wola Kotkowska. Dzięki temu sytuacja w zakresie zaopatrzenia ludności w wodę uległa tutaj wyraźnej poprawie, natomiast na pozostałej części obszaru była bardzo niezadowalająca. W grudniu 1989 r., w sposób zmechanizowany, za pomocą wodociągów sieciowych i zagrodowych, zaopatrywało się w wodę na całym obszarze tylko 56,5% indywidualnych gospodarstw rolnych (w tym 33,5% z publicznych). Największym ich odsetkiem wyróżniały się gminy Czarnocin (82,1%), Wola Krzysztoporska (71,8%), Rozprza (65,5%) i Wolbórz (64,1%). Najniższy był on w gminach Łęki Szlacheckie (17,0%) i Aleksandrów (17,4%). Sieć wodociągowa zbiorowego zaopatrzenia, wynosiła 395,3 km (łącznie z zakładową) i obejmowała zasięgiem tylko 114 miejscowości (4 częściowo), tj. 1/3 ich ogólnej liczby. Najwięcej takich jednostek osadniczych było w gminach: Wola Krzysztoporska (40), Rozprza (21) i Gorzkowice (17). W gminie Gorzkowice stanowiły one 65,4% ogółu miejscowości, Wola Krzysztoporska 63,5%, Rozprza 42,9%. Gminy: Łęki Szlacheckie i Aleksandrów w ogóle nie posiadały sieci wodociągowej. W gminie Grabica sieć taka obsługiwała 2 miejscowości, w gminach: Moszczenica i Sulejów po 5, Czarnocin i Ręczno po 7, a w gminie Wolbórz 9. Wodociągi zagrodowe odgrywały największą rolę w gminach bogatych, zwłaszcza północnych. W gminie Grabica posiadało je aż 42,0% indywidualnych gospodarstw rolnych, Moszczenica 37,3%, Wolbórz 30,3% (tab. 1). Były one niewątpliwie jedną z oznak postępu na wsi. Korzystanie z tych urządzeń było jednak często ograniczone. Wynikało to z niedostatku wody w studniach. Z tego powodu część gospodarstw, pomimo posiadania własnych wodociągów, zmuszona była w tym okresie do dowożenia wody z zewnątrz. Ponad 6200 indywidualnych gospodarstw rolnych, czyli 43,1% ogólnej liczby, zaopatrywało się w wodę ze studni przydomowych i publicznych czerpiąc ją ręcznie. Wyraźnie przodowały pod tym względem gminy Łęki Szlacheckie i Aleksandrów, słabo rozwinięte gospodarczo, o dużym udziale małych jednostek osadniczych i mało przydatnych warunkach dla rolnictwa, na terenie których aż ponad 82% gospodarstw pozyskiwało wodę w ten sposób. Poza nimi studnie dominowały również w gminie Grabica (tab. 1).

4 166 Ryszard Gładysz Tab. 1. Źródła i stan zaopatrzenia w wodę indywidualnych gospodarstw rolnych na wsi w 1989 r. Źródło: Badania własne

5 Przemiany w zaopatrzeniu wsi w wodę w obecnym powiecie piotrkowskim w latach Woda czerpana z płytkich studni przydomowych, w ponad 87% przypadków, nie odpowiadała normom wody do picia. Elementami, które najczęściej o tym decydowały były złe warunki bakteriologiczne oraz ponadnormatywna zawartość azotanów i azotynów. Z tego powodu stanowiła ona potencjalne źródło chorób dla ludzi i spożywających ją zwierząt. Bardzo często przyczyną złej jakości wody była słaba dbałość o stan techniczny studni. Małe zasoby ujmowanej przez płytkie studnie kopane wody podziemnej oraz utrzymująca się seria lat suchych były przyczyną, że w wielu ujęciach permanentnie brakowało wody. W 1989 r. deficyt występował we wszystkich gminach. Odczuwało go 21,2% indywidualnych gospodarstw rolnych. Najtrudniejsza sytuacja istniała w gminach Grabica (36,0%), Rozprza (25,4%) i Wola Krzysztoporska (23,2%), gdzie wodociągi sieciowe były nieliczne a wielu rolników specjalizowało się w hodowli trzody chlewnej. Niedostatek wody występował tutaj przez większość roku. Drugi rejon dużego deficytu obejmował gminy Łęki Szlacheckie (35,7%) i Aleksandrów (33,3%), pozbawione wodociągów. W związku z dość niskim poziomem gospodarki rolnej, miał on jednak głównie charakter okresowy. Łączny czas, jaki poświęcili rolnicy obecnego powiatu piotrkowskiego na dowożenie wody w 1989 r. przekraczał 240 tys. godzin. Odpowiada to 27,4 lat kalendarzowych. Przedstawiona sytuacja spowodowała, że powołane w 1991 r. władze samorządowe od samego początku znalazły się pod silną presją społeczności lokalnych domagających się przyspieszenia działań mających na celu zmianę tego stanu. W związku z tym zaczęły traktować budowę wodociągów na wsi jako zadanie pierwszoplanowe i podejmować inicjatywy, które wkrótce zaowocowały szybkim przyrostem długości sieci i ilości przyłączonych do niej budynków. Inwestycje w zakresie kanalizacji i oczyszczania ścieków, z powodu szczupłości środków finansowych, miały o wiele mniejszy zakres. W 1991 r. prace w zakresie zaopatrzenia wsi w wodę realizowane były w 10 z 11 gmin. Najwięcej zadań realizowano w gminach Wola Krzysztoporska (5), Grabica, Wolbórz i Moszczenica (po 3). Nakłady inwestycyjne wyniosły 760,0 tys. PLN (ceny bieżące). Uzyskane efekty to: 1 ujęcie wody, 14,7 km sieci wodociągowej rozdzielczej obejmującej 4 miejscowości oraz 171 przyłączy do budynków mieszkalnych. Podstawowym źródłem finansowania prac były fundusze własne gmin (53,8%) i dotacja z budżetu państwa (36,3%). Oprócz samorządów budowę wodociągów prowadziła KWB Bełchatów. Dzięki niej na terenie gminy Rozprza powstał wodociąg grupowy Jeżów Magdalenka, długości 8,7 km, do którego podłączonych zostało 128 budynków. W następnych latach front robót miał znacznie większe rozmiary. Świadczą o tym zarówno wydatkowane sumy, jak i liczba realizowanych rocznie zadań inwestycyjnych. Kształtowała się ona w granicach od 30 do ponad 60. Największa była w 1993 i 1994 r. Nakłady finansowe mierzone w cenach stałych z 1992 r. początkowo, do 1996 r., utrzymywały się na poziomie 2,6 3,0 mln zł, a następnie, ponieważ większość gmin osiągnęła wysoki stopień wyposażenia wsi w wodociąg sieciowy, zaczęły dość szybko spadać (rys. 2). W 2000 r. wynosiły już niewiele ponad 0,5 mln zł (w cenach bieżących 1,6 mln zł). Sumy te w poszczególnych latach pochodziły w 50 60% z funduszy własnych

6 168 Ryszard Gładysz Rys. 2. Nakłady inwestycyjne na zaopatrzenie wsi w wodę w latach gmin (łącznie z kredytami), w 13 22% z wpłat ludności, resztę stanowiły dotacje od wojewody, z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Efektami rzeczowymi działań przeprowadzonych w okresie było przekazanie do użytku 844,2 km sieci wodociągowej rozdzielczej oraz przyłączenie do niej budynków mieszkalnych. Dostęp do wody z wodociągu publicznego uzyskali mieszkańcy 253 miejscowości. Najlepszymi pod tym względem były lata 1993 i Zaangażowanie finansowe i udział poszczególnych gmin w tych rezultatach był znacznie zróżnicowany. Pozostawały one w wyraźnej korelacji z poziomem ich rozwoju gospodarczego (możliwościami finansowymi samorządów), powierzchnią i potrzebami. Największymi nakładami finansowymi i efektami rzeczowymi wyróżniały się niewątpliwie gminy Moszczenica i Grabica. Ale bardzo pozytywne zmiany zaszły także w gminach biednych Aleksandrów i Łęki Szlacheckie, które w 1991 r. startowały faktycznie od zera oraz w gminie Sulejów. W efekcie tego, w 2000 r. nastąpiło wyraźne zmniejszenie dysproporcji w stanie zaopatrzenie ludności w wodę pomiędzy poszczególnymi jednostkami samorządowymi. Cztery z nich zostały zwodociągowane w 100%. W pozostałych wskaźnik ten przekraczał 72%, najniższy 72,9% był w gminie Sulejów. W 1998 r. jeszcze 126 indywidualnych gospodarstw rolnych powiatu zmuszonych było do dowożenia wody z powodu jej niedostatku we własnym ujęciu, najwięcej w gminie Sulejów 43, Rozprza 27, Grabica 20 i Łęki Szlacheckie 17. Rolnicy przeznaczyli na ten cel łącznie ponad 8200 godzin. W 2000 r. problem ten przestał faktycznie istnieć. Liczba miejscowości nie posiadających sieci wodociągowej skurczyła się do 51, z czego 23 to małe kolonie, przysiółki i osady samotnicze położone z dala od zwartej zabudowy. Najwięcej było ich w gminach: Wolbórz (11), Sulejów (9), Łęki Szlacheckie (9) i Aleksandrów (8). Wodociąg sieciowy jest niewątpliwie widomą oznaką postępu technicznego na wsi wyzwalającą poważne rezerwy czasowe i pozwalającą na dalsze rozwijanie produkcji. Sprzyja poprawie wygody życia i warunków zdrowotnych ludności. Dostarcza wody dobrej jakości, ale powoduje jednocześnie znaczny wzrost jej zużycia, a poprzez to także ilości powstających ścieków, które w warunkach nieuporządkowanej gospodarki ściekowej stają się coraz poważniejszym zagrożeniem dla środowiska. Dlatego integral-

7 Przemiany w zaopatrzeniu wsi w wodę w obecnym powiecie piotrkowskim w latach Tab. 2. Efekty rzeczowe inwestycji zaopatrzenia wsi w wodę zrealizowanych w latach / w tym miasto Sulejów 25 km 2 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych z gmin

8 170 Ryszard Gładysz ną częścią programu poprawy zaopatrzenia wsi w wodę powinien być rozwój systemu odprowadzania wody zużytej i jej oczyszczania. Działania w tym kierunku, głównie z powodu wysokich kosztów inwestycji, są jednak dotychczas na charakteryzowanym terenie wręcz symboliczne. W latach kanalizacja zbiorcza zbudowana została tylko w 9 miejscowościach: Moszczenica, Wola Moszczenicka i Gajkowice (gm. Moszczenica), Czarnocin, Gorzkowice, Rozprza, Ręczno oraz Wolbórz i Psary (gm. Wolbórz). Poważne zastrzeżenia budzi kanalizacja przydomowa. Jest nadzieja, że w najbliższych latach, w związku z wejściem w życie w 2001 r. nowych przepisów prawnych w zakresie ochrony środowiska oraz zakończeniem rozbudowy sieci wodociągowej, gminy będą poświęcały temu zagadnieniu więcej uwagi. dr Ryszard Gładysz Uniwersytet Łódzki Łódź