1 88/2015. Drobne monety zjednoczonych Niemiec. 14,00 zł 5,00. Kontrmarki na srebrnych monetach gdańskich z 1577 roku

Transkrypt

1 Kwartalnik SNP ISSN nakład 900 egz. /05,00 zł 5,00 VAT 5% Drobne monety zjednoczonych Niemiec Kontrmarki na srebrnych monetach gdańskich z 577 roku

2 PN /05

3 PN /05

4 PN /05

5 PN /05 Od Redakcji Spis treści: Narodowy Bank Polski zakończył już swój główny projekt kolekcjonerski. Całkowicie zaprzestano wybijania bardzo popularnych dwuzłotówek, ze stopu golden nordic. W ich miejsce pojawiły się okolicznościowe pięciozłotówki. Te będą wybijane tak rzadko, że w praktyce są małe szanse, że staną się tak popularne jak dwójki. Cały rynek miłośników drobnej monety, a także rzesze niezamożnych kolekcjonerów zostały w ten sposób pozbawione przyjemności gromadzenia i zbierania drobnej współczesnej monety. Od lat, szczególnie podczas dwu lat rządów PiSu, Narodowy Bank Polski rozpoczął wyjątkowo chaotyczną politykę wprowadzania na rynek emisji kolekcjonerskich. Kolejne władze NBP równie nieudolnie próbowały ten stan poprawić. Można pokusić się o stwierdzenie, że w swojej niefrasobliwości NBP rozpoczął metodyczne niszczenie podstaw powszechnego kolekcjonerstwa numizmatycznego. W magazynach zalegają masy niesprzedawalnego srebra a nawet złota kolekcjonerskiego, wybijanego zupełnie bez znajomości potrzeb rynku i oczekiwać kolekcjonerów. Redakcja Przeglądu Numizmatycznego chce zainicjować powszechną dyskusję, na temat oczekiwań współczesnych kolekcjonerów. Zapraszamy naszych Czytelników, aby przysyłali nam listy, własne analizy i spostrzeżenia, także te kierowane do NBP. Prosimy o opinie, jak często wydawać kolekcjonerskie monety, jakie powinny być nakłady, tematy etc. Co ciekawsze, będą publikowane lub znajdą się na naszej stronie internetowej: www. przegladumizmatyczny.pl. Wszystkie te opinie i listy zbierzemy, opracujemy redakcyjnie i przekażemy do Narodowego Banku Polskiego. dr Jarosław Dutkowski Kontrasygnowana moneta Prus Książęcych... 5 Mało znana klipa dwunastokrajcarowa z 6 roku... Kolekcja ortów gdańskich w zbiorach Muzeum Archeologiczno Historycznego w Elblągu... 9 Dyplom uznania International Bank Note Society... Anegdoty numizmatyczne... Katalog monet... Cen nik mo net ko lek cjo ner skich... 0 Mecenat medalierski Zygmunta III Wazy... 5 Rzeczoznawcy SNP... 6 Monety zjednoczonych Niemiec Republika Weimarska III Rzesza... 0 Odmiany rewersu talara elbląskiego ZMIANA ADRESU!!! PRZE GLĄD NU MI ZMA TYCZ NY 0 Gdańsk, ul. Piwna /, pok. 50 P r e n u m e r a t ę moż na opła cić i n d y w i d u a l n i e i zbio ro wo roz po czy na jąc od do wol nie wy bra ne go nu me ru, na do wol ny okres. Zamawiając prenumeratę indywidualną proszę podać swój numer PESEL. Ce na jed ne go eg zem pla rza (z wysyłką) wy no si zł. Wpła ta (z zaznaczeniem: prenumerata na rok ) na konto: INVEST BANK Opła t a z a p r e n u m e r a t ę za gra nicz ną sta no wi wie lo krot ność kwo ty,5 EURO. (Nie będ ą wy sy ła ne za gra ni cę egzemplarze opła co ne w/g staw ki kra jo wej). Spis reklam & ogłoszeń: Podlaski Gabinet Numizmatyczny Marek Melcer...II Leuchtturm... III Antykwariat Numizmatyczny (Warszawa)...IV Sklep Numizmatyczny GGN... Fritz Rudolf Künker... Dr Busso Peus (Frankfurt M.)... Hirsch Münzenhandlung... Gabinet numizmatyczny Z. Bogdanowicza... Sklep Numizmatyczny GGN...9 Wydawnictwo Nefryt nowości wydawnicze...5 Hobbista sklep kolekcjonerski Kolekcjoner M. Mielczarek...57 Antykwariat Numizmatyczny Michał Niemczyk...5 Dom Aukcyjny Ostoya...60 Monety Świata...6 GGN...6 Arkadia sklep numizmatyczny Katowice...6 Warszawski Dom Aukcyjny Pomorski Gabinet Numizmatyczny z 6 roku... 9 Krezejki Krezusa... 5 Świątynia Junony Monety na Kapitolu Wydawca: Stowarzyszenie Numizmatyków Profesjonalnych Pod redakcją Jarosława Dutkowskiego Adres redakcji 0 Gdańsk, ul. Piwna /, pok. 50 tel. (5) 0799 Rada Programowa Adam Suchanek dr Jarosław Dutkowski Robert Buczak Sergiusz Stube Marek Melcer PN /05

6 Münzenhandlung GERHARD HIRSCH NACHF. Promenadeplatz 0/II 0 München Tel.: , Fax.: coinhirsch@compuserve.com WYCENIA I KUPUJE monety i medale stare srebra wyroby z cyny starodruki szkło i porcelanę stylowe meble Najstarszy sklep numizmatyczny w Gdańsku Gdańsk, ul. Szeroka 9/0 (wejście od Świętojańskiej) Münzen Medaillen Numismatische Literatur Antike Kleinkunst Ankauf Verkauf Kundenbetreuung Jährlich mehrere Auktionen poniedziałekpiątek sobota tel. (5) tel. (5) 05 5 zbogdanowicz@gmail.com Mitglied im Verband der Deutschen Münzenhändler e.v., der Association Internationale des Numismates Professionnels (AINP), der Österreichischen und der Schweizerischen Numismatischen Gesellschaft und der American Numismatic Society PN /05

7 Kontrasygnowana moneta Prus Książęcych Rada miasta Gdańska przyjęła szereg rozwiązań, które w przyszłości miały ograniczyć problemy wynikające z wprowadzenia na rynek podwartościowej monety. O ile moneta własna wybijana po obniżonej stopie miała być przez miasto wykupiona. To problemem stało się zatrzymanie w obiegu pełnowartościowej. O ile obca gorsza od koronnej i gdańskiej stopy moneta srebrna, miała być z obiegu wyławiana i przetapiana, to nie można było tego czynić z monetą pruską, bitą według tej samej stopy co Gdańska. Gdyby nakazano jej przymusową wymianę, to znikłaby z obiegu, a ponieważ była pełnowartościowa, to istniała groźba, że będzie wyławiana z obiegu i tezauryzowana jako kruszec. Zdecydowano się, zatem na jej specjalne oznaczanie, co miało zagwarantować jej przymusową obecność w obiegu, bowiem moneta z kontramarkami budziłaby podejrzenia poza miastami, stąd nikt nie próbowałby jej wywozić czy płacić nią poza obszarem Gdańska. Dodatkowo, nie można wykluczyć, że Albrecht Fryderyk udzielił Gdańskowi jakieś pomocy fi nansowej, wypłaconej pruską monetą. Faktem, jest, że w 577 roku w Gdańsku musiała być w obiegu znacząca ilość monety pruskiej i trzeba było uczynić wszystko aby nie znikła, lecz pozostała w obiegu. Zastosowanie takiej samej metody, jak przy monecie złotej sprawiło, że wypływając z kasy miasta do niej wracała, jako, że oznaczona kontramarką nie byłaby poza miastem chętnie przyjmowana. Do nadzoru nad prawidłowym wykonaniem kontramarkowania monet wyznaczono, jak się wydaje urzędników gdańskich. Pośród radnych miejskich wyznaczano zawsze kontrolerów mennicy. W 577 roku z uwagi na konieczność obrony miasta w połowie 577 roku liczbę radnych zwiększono do urzędników, spośród których można było wyznaczyć osoby odpowiedzialne za ten proces nadzoru na kontr markowaniem monet i w ogóle sprawami menniczymi. W przeciwieństwie do dukatów, monety srebrne znakowano nie herbem miasta, ale prywatnymi gmerkami urzędników gdańskich. W znakach tych Vossberg widział znak mincerski Gracjana Gonzalo, natomiast Bahrfeldt uważał, że jest znak mennicy gdańskiej. Wydaje się, że do opieki nad przebijaniem monety wyznaczono dwu urzędników i ich znaki rodowe znalazły się na monetach. Przy sprawowaniu urzędu obowiązywała roczna rotacja, tak, że pełniąc w danym roku w następnym nie można już było pełnić tego samego urzędu. Nie wiemy dokładnie od kiedy kontramarkowano monety, czy robiono to już z początkiem 577 roku, czy też później. W 577 roku wybory do rady zostały opóźnione, odbyły się w maju, a co więcej z uwagi na wojnę J. Zdrenka, Urzędnicy, s. F. A Vossberg, Münzgeschichte, s.. E. Bahrfeldt, Bd. 5, s. 5. J. Zdrenka, tamże, s.. zwiększono liczbę radnych z do 5 Na monetach widnieją trzy odmienne gmerki, co wskazuje na udział w tym procesie trzech nadzorujących kontrmarkowanie osób. Nie wydaje się, aby sprawami menniczymi zajmowało się więcej niż dwie osoby spośród członków rady. Wybory do rady odbywały się zazwyczaj w połowie roku, stąd też było możliwe iż któryś radnych odpowiedzialny w roku poprzednim w nowej radzie nadal się tymi sprawami zajmował. Analizując spisy urzędników, zauważymy pewne wydarzenia, w marcu i kwietniu umiera dwu burmistrzów, a wybory ich zostają przełożone na maj. Radny Reinhold Mollner, zostaje drugim burmistrzem, jego miejsce w radzie zajmuje jeden z trzech nowo wybranych radnych. Nowymi postqaciami w radzie Michael Kerle, Joachim Ehler oraz Conrad Lembcke. Radni wybierają też burmistrzem Georga Rosenberga, niepełniącego dotąd żadnych funkcji w radzie 6. Nowe wybory powodują też zmiany w zakresie kompetencji poszczególnych burmistrzów, w tym nadzór nad sprawami menniczymi. Nowym burmistrzem zostaje Reinhold Moller. Być może, to właśnie on posługiwał się gmerkiem skrzyżowanych haków. Wydaje się, że pojawienie się nowego gmerku na kontrasygnowanych monetach pruskich można powiązać ze zmianami w radzie miejskiej. Nowy gmerk widnieje jedynie na szelągach i sporadycznie rejestrujemy go na groszach. Niewielka liczba kontrmarkowanych monet wskazuje, że stempel ten był używany w końcowym okresie działaności menniczej. Kwestia identyfi kacji znaków, gmerków na monetach Albrechta była tylko marginalnie komentowana przez badaczy. Vossberg wiązał go z osobą Gracjana Gonzallo, który na kontrakcie odcisnął swoją pieczęć, na tarczy widnieje tam podwójny krzyż z hakiem menniczym. 7 Bahrfeldt sugerował, że jest znak mennicy Gdańskiej, jednak nie wyjaśniał na jakiej podstawie tak uważa. Było ówczesną tradycją, że patrycjusze gdańscy używali swoich osobistych znaków herbowych lub gmerków. Pieczętowali nimi wszystkie swoje osobiste dokumenty. Często zdarzało się, że obok pieczęci z herbem posługiwali się mniejszą z gmerkiem. Gmerk był to znak osobisty, przypisany konkretnej osobie, a nie rodowemu nazwisku. Co więcej, dorastające do pełnoletniości dziecko patrycjusza, rozpoczynająć swoją karierę używało całkowicie nowego znaku, niż ten którym posługiwał się jego ojciec 9. Herby mieszczańskie było związane z rodem, natomiast gmerk już tylko z konkretną osobą. W zbiorach archiwum gdańskiego zachował się XVIII wieczny rękopis, który przynosi rysunki blisko 000 gmerków używanych od XIV do XVIII 5 Tamże, s J. Zdrenka, Urzędnicy, s F. A. Vossberg, Münzgeschichte, s., E. Bahrfeldt, Sammlung, Bd.5, s. 5 9 M. Gizowski, Herby patrycjatu gdańskiego, Gdańsk 997, s.. wieku, jest to zespół rysunków gromadzonych przez ich autora na postawie wszelkich listów, dokumentów na jakie natrafi ł w ówczesnych archiwach gdańskich. Nie jest to zapewne kompletny wykaz gdańskich gmerków. Nie zawsze odrysowany gmerk jest skojarzony z rokiem lub konkretną osobą 0. Jedno spotrzeżenia jest ewidentne, żaden z przedstawionych rysunków nie powtarza się, a co więcej, badając ten rękopis nie udało się znaleźć osoby o innym nazwisku, która posługiwałaby już raz użytym gmerkiem. To w praktyce wyklucza, aby Gracjan Gonzallo mógł używać innego gmerku niż ten widniejący na podpisanym przez niego dokumencie. Fakt, że w mennicy użyto trzech różnych gmerków ( z tym, że jeden gmerk miał dwa różne stemple), też nie pozwala, jak chciał Bahrfeldt widzieć nich znaku mennicy gdańskiej. Wymieniliśmy kilka nazwisk radnych gdańskich, którzy mogliby pełnić nadzór na mennicą. Jednak nie mamy dokumentów sygnowanych ich osobistymi gmerkami. Mamy zatem do czynienia ze specyfi czną sytuacją, gdyby udało się nam natrafi ć na dokument podpisany i sygnowany identycznym gmerkiem, to byliśmy w stanie ustalić nazwisko osoby jego używającej. Do znakowania monet srebrnych używano punc z trzema typami gmerków rysunek wd. Vossberga: Gmerki spotykamy wyłącznie na monetach Albrechta, znamy też jedną monetę zakonną sygnowaną podobnym gmerkiem(aczkolwiek miejsce w jaki przybito znak, utrudnia jego rozpoznanie. Najczęściej spotykamy gmerk, wyobrażający pionowy hak podwójnie przekrzyżowany z wypustkami skierowanymi w obu kierunkach (używano dwu punc z tym znakiem, różnią wielkością tarczy w jakiej go zamknięto. Gmerk z wyobrażeniem podwójnie przekrzyżowanego haka z wypustkami skierowanymi w obie strony, położony na dużej tarczy widnieje na wszystkich rodzajach 0 WAP, Gdańsk, 00 R/ Rb, 5, zespół rysunków gmerków gdańskich sporządzonych w 796(?) roku. PN /05 5

8 kontrmarkowanych monet, tj na szelągach, groszach i trojakach. Znane są dwie punce z małą i duża tarczą. Drugi gmerak ukazuje hak pionowy, podwójnie przekrzyżowany z wypustkami u góry i u dołu umieszczonymi tylko po jednej stronie. Ten widnieje pruskich trojakach i groszach. Ostatni gmerk przedstawia skrzyżowane haki, bez okalającej je tarczy, był najrzadziej stosowany i udało się odnaleźć go tylko szelągach i groszach, ale co ciekawe odbijano go na późnych szelągach z końca panowania Albrechta. W zbiorach w Berlinie zachowały się dwa wzorniki punc gdańskich. Zostały one wyciśnięte w pojemniczkach przypominających lekko rozpłaszczony naparstek. Znajdowały się zapewne w gdańskiej mennicy lub ratuszu. Ich obecność gwarantowała, że nie pojawią się fałszywe kontrmarki, ułatwiały też potem wykup kontrmarkowanej monety po zakończeniu oblężenia miasta. W mennicy w Gdańsku puncami stemplowano przeważnie stronę główną (awers) kontrmarkowanej monety. Tylko raz udało się natrafi ć na grosz, gdzie punca znalazła się na stronie odwrotnej z orłem pruskim. Natomiast w przypadku szelągów gmerki spotykamy zarówno na stronie z orłem, jak i na książęcym monogramie. W ogłoszeniu rady miasta z maja 57 roku, nakazującego wymianę monety wojennej, pośród monet, które miały być z obiegu wycofane wymienia się jeszcze talary kontrasygnowane. Talarów z gmerkami gdańskimi czy tarczą miejską nie znamy. Nie mniej, taki zabieg musiał mieć w Gdańsku miejsce, skoro wspomina o nich to rozporządzenie. Niestety nie dysponując monetami, nie jesteśmy w stanie określić, czy punce miejskie kładziono na talarach pełnowartościowych, bitych na stopę reichstalara, czy też na guldentalarach. Rozporządzenie dotyczyło redukcji ceny talara gdańskiego do 5 groszy, zezwalało na obieg talarów nie dłużej niż trzy miesiące, a także ich przekucie na drobniejszą monetę. Wydaje się, że konieczność wybicia, jak najszybciej pełnowartościowej monety sprawiła, że talary z kontramarką gdańską, także zostały stopione w tyglach mennicy w Gdańsku. Katalog monet kontrmarkowanych Duża tarcza z gmerkiem, dolny hak skierowany w lewo ku górze. Stempel Prusy Książęce, Albrecht 55569, mennica Królewiec Typ. I, Tarcza z gmerkiem odbita na trojaku pruskim. Trojak 57, PRVS L:Vossberg.50, K:. Philipp.; Malbork.; MNW(,7NPO). Trojak 57 L:Vossberg.50, K:. Philipp.; Malbork.; R 0.Trojak 5; PRVSS L: Vossberg.579, K: Friedeländer; A: WAG.; WAG.9,0; Z: Berlin(0); R 0. Trojak 56, PRV L:Vossberg.579, A: Künker.76,; Jękot (z aukcji Künkera); R Typ. Ia; Tarcza z gmerkiem odbita na groszach Albrechta z mennicy w Królewcu 6. Grosz 5, PRVS 7. Grosz 5. Grosz 5 Vossberg.50; Malbork.7; Hcz.997(); R Vossberg.50; Malbork.a; L: Vossberg.50; Vossberg.50; Brause(97).; K: Vossberg;A: Gorny.6,(); Z: Hcz.606; 9. Grosz 5, PRVSS 0. Grosz 5 L: Vossberg.50; Z: Jękot L: Vossberg.50; GGN.,0; Jękot(,); MZM(.09); R7; 5. Trojak 56, PRVSS. Grosz 55. PRVSS odmiany. a. tarcza węższa i dłuższa b. tarcza krótsza i szersza. L:Vossberg.50, K: Friedländer; Z: Berlin; F. A. Vossberg, Nächtrage, s.. 6 PN /05 HCz. 0 L: Vossberg.50; Philipp.5; K: Brause(97).9; MNW(,6NPO07)*;

9 . Grosz 55. PRVSS 7. 5, PRVSS. Grosz. 5 Z: Hcz.776; L: Vossberg.50;; Philipp.5; K: Mal Malbork.; R bork.9; Brause(97).9; Belin*. Trojak 56. Grosz 550. Grosz 5 Hcz.0; R L: Vossberg.57; A: WCN.7,5; Künker.0,76; Vossberg.50; Philipp.6; Malbork.0; WAG.,59, R Typ. Ic; Kontrmarki na szelągach. Szelag 55 Vossberg.5; Malbork.; R Typ. IIb; Grosze pruskie 9. Grosz. 5 Typ. III. Znak menniczy skrzyżowane haki bez tarczy. 5. Szeląg 55 Hcz.997; Philipp.; Malbork.6; Berlin(090)* R7 5. Grosz 0. Grosz 5 K: Malbork.; R L: Vossberg.5; K: Malbork.; R Vossberg.5; Malbork.; R Typ. II, mała tarcza z gmerkiem. Grosz 55 na aw i na rewersie L: Vossberg.577; Brause(97).7; K: Vossberg; MNW(,0506), R Typ. IIIb, 6. Szeląg 55* L: Vossberg.5; Friedländer; Z: Berlin;. Grosz 5, PRVS B.Peus.6,76; L: Vossberg.5*; Brause(97).9a*; K: Vossberg*; Malbork.5; R 6. Trojak 55, PRVSS Typ. II, Szelągi. Grosz Szeąg 559 L: Vossberg.576; Malbork(007). IV.; K: Friedländer; Vossberg; Chominski; Potocki Z: MNW(,65NPO0); Berlin(7)*, R L: Vossberg.57; K: Fredlaender; A: PDA.,; Z: Berlin(09)* MNW(,60) PN /05 7

10 Fałszerstwa i punce wymyślone Na rynku kolekcjonerskim znalazły się fałszerstwa punc gdańskich. O ile stare fałszerstwa były dosyć prymitywnie wykonane. To te które pojawiły się były już bardzo groźne. Zostały komputerowo zeskanowane z oryginalnych monet. I odbito je za pomocą specjalnie wykonanych stempli. Na szczęście dla kolekcjonerów, komputerowe odtworzenie gmerków spłaszczyło ich wygląd i nie pozwoliło na prawidłowe wykonanie fałszywych stempli. Wzbiorach w Berlinie zachowały sie oryginalne wzorce dwu typów stempli, co ułatwia rozróżnienie kontrmarek fałszywych od oryginalnych. Oryginalne punce były ryte nie za pomocą współczesnych technologii, ale wykonane za pomocą pojedynczych punc, które wybijano w stempel. Oryginalne punce te charakteryzują się klinowatym wyglądem poszczególnych elementów, ponadto poszczegolne kliny PRZEGLĄD NUMIZMATYCZNY tworzące gmerk wybijano też jeden na drugi, czego nie da się uchwycić w komputerowym skanowaniu. Nie będziemy tutaj ujawniać wszystkich uchwyconych różnić, aby nie ułatwiać fałszerzom ich pracy. Znajomość wykonywana stempli za pomocą punc, nie jest na nasze kolekcjonerskie szczęście abni łatwa, ani też dobrze rozpoznana. Obok blędów technologicznych fałszerze popełnili szereg błędów. Obok stemplowania monet Albrechta umiecili je na monetach litewskich. Półgroszach i czworakach. Monety litewskie Zygmunta Augusta wybijano według innej stopy niż obowiązująca w Prusach. Ujednolicenie stopy monetarnej miało miejsce dopiero w 569 roku, ale monety litewskie zgodne z obowiązującą stopą wybijano dopiero za panowania Stefana Batorego. Stąd moneta ta nie miała prawa obiegu w Prusach i w Gdańsku jej nie było. Błąd ten powstał wskutek niewiedzy historycznej, w jakim celu i jakie monety srebrne znajdujące się w obiegu w Gdansku kontrasygnowano. Dawne fałszerstwa kontrmarek 0. 5 (fals? ) WCN.,7;WCN.,06(ex WCN); R Nowe fałszerstwa kontrmarek JAROSŁAW DUTKOWSKI Mało znana klipa dwunastokrajcarowa z 6 roku Protestanccy książęta śląscy wraz z panami czeskimi ponieśli wielką klęskę w Bitwie pod Białą Górą listopada 6 sprawiła, że na Śląsk weszły wojska cesarskie. Większość książąt śląskich w tym także władcy na piastowskim Brzegu i Legnicy została zmuszona do ucieczki. Rządzący wspólnie Jan Chrystian i Jerzy Rudolf zdecydowali się na samodzielne, rządy. Próby ratowania ich władzy sprawiły, że każdy z nich na własną rękę uruchamiał wojenne mennice. Jerzy Rudolf wybijał monety w mennicach tworzonych w zamkach, w których książę się chronił przed siłami cesarskimi. Były to Chojnów, Legnica, Wołów czy Wąsosza. Wojna wymusiła też wybijanie zupełnie nowych nominałów, jak i krajcarówki, które miały wysokie nominały, ale zawierały znacznie mniej srebra. Pieniądz ten był potrzebny książętom tak dla opłacania własnego dworu, jak i płacenie kontrybucji dla różnych oddziałów, które okupowały Śląsk. W 6 roku obaj bracia wybijali też okazjonalne monety o charakterze nagrodowym i podarunkowym. Wykorzystywano do ich bicia stemple obiegowych monet, a same monety wybijano już w formie klip, czy wielodukatów. Do takich intrygujących ciekawostek należy krajcarówka z datą 6. Została ona wybita w wojennej mennicy w Chojnowie i była opisywana w literaturze. Odnotował ją Friedensburg 67, oraz Kopicki 5. Oto jej opis: PN /05 Aw.: Popiersie księcia w prawo, w haftowanym kaftanie z wyłożonym szerokim kołnierzem. W otoku: DG GEORG RUD(Z) DVC SL LI ET B Rw.: Pod mitrą książęcą wygięte czteroplowa tarcza herbowa. W wygięciach inicjały mennicy w Chojnowie MT. W otoku: GROSSVS ARGENT SEX D 6 (groszy srebrnych sześć podwójnych). Moneta ta nie była dotąd pokazywana na zdjęciach, my prezentujemy okaz z Muzeum Narodowego w Warszawie. Ten egzemplarz odbity jako klipa był przeznaczony na podarunek. O czym zaświadcza nie tylko forma, jaką jest klipa, ale także fakt, ze została ona ogniowo pozłocona. Podarunki i przekupstwo dowódców lokalnych oddziałów pierwszym okresie pomogło utrzymać się księciu w swoich dobrach. W pierwszym okresie konfl iktu Jerzy Rudolf przeprowadził w Legnicy liczne prace fortyfi kacyjne na zamku i w mieście. Z czasem koszty były coraz większe i miasto musiało płacić kontrybucje Wallensteinowi, a jego żołnierze stacjonujący w okolicach Legnicy dopuszczali się rabunków i grabieży. W 6 roku Ferdynand zakazał wybijania jakiejkolwiek monety na Śląsku, co sprawiło, że książę utracił jedno ze swoich źródeł dochodu. Nacisk cesarski i coraz silniejsze próby zdobycia Legnicy sprawiły, że w maju, 6 roku, książę został zmuszony do opuszczenia księstwa, po przegranej bitwie na przedmieściach miasta. W drugiej fazie wojny trzydziestoletniej w latach 66 przebywał na wygnaniu. Księstwo było okupowane przez wojska cesarskie, ale Jerzy Rudolf nie został, jak jego brat Jan Chrystian ogłoszony banitą i jego dobra nie zostały też skonfi skowane przez cesarza. Powyższa moneta to tylko drobny epizod skomplikowanych losów Śląska w okresie wojny trzydziestoletniej. JAROSŁAW DUTKOWSKI

11 Kolekcja ortów gdańskich w zbiorach Muzeum ArcheologicznoHistorycznego w Elblągu Prezentowany skarb ortów gdańskich został odkryty przez robotników w lesie nieopodal Kadyn w 96 roku, a następnie pozyskany przez Muzeum w Elblągu. Jest wysoce prawdopodobne, że stanowił on część wywiezionych zbiorów przedwojennego Muzeum, które najprawdopodobniej pod koniec II wojny światowej zostały ukryte w okolicznych leśniczówkach. Niestety brak jest jakiejkolwiek dokumentacji, która wskazywałaby na okoliczności znalezienia monet oraz fakt włączenia ich do kolekcji. Po wojnie w Księdze Wpływu Muzealiów odnotowano jedynie, ze monety pochodzą ze skarbu znalezionego w lesie w Kadynach w trakcie robót leśnoziemnych. Zbiór stanowi 7 sztuk ortów gdańskich Zygmunta III Wazy z lat 66. Kolekcja została poddana zabiegom konserwatorskim i obecnie jest w bardzo dobrym stanie. Orty, to srebrne monety wprowadzone do mennictwa polskiego na wzór niemieckiego ortstalara (tzn. ¼ talara). Ich wartość równała się początkowo 0 groszom. Słowo ort w języku staroniemieckim oznaczało ogólnie czwartą część jednostki, a w obrotach pieniężnych czwartą część talara. Po raz pierwszy pojawiły się orty w 60 roku właśnie w Gdańsku. Miasto z powodu niedostatku monety własnej jak i odczuwając coraz bardziej brak dochodów z zamkniętej od 60 roku mennicy zaczęło wówczas samowolnie bić nowy gatunek monety. Była ona wytwarzana z lepszego niż zazwyczaj srebra, wobec czego szybko stała się popularna. Produkowano ją nieprzerwanie do 6 roku. Orty cechowała dokładność wybicia, delikatność i subtelność stempla, która przewyższała wyroby wszystkich innych mennic. Monety te uznawano za uniwersalny pieniądz wykorzystywany w transakcjach zagranicznych. Były bite systemem walcowym, dzięki czemu dawały czyste i wyraźne egzemplarze. Orty rozpowszechniły się szczególnie w latach 67, kiedy to Daniel Klüwer przebił grzywien na orty i do kasy miejskiej wpłacono groszy, nie licząc zysku przedsiębiorcy 5. Z tego też okresu pochodzi opisywana kolekcja. Na początku jego waga wynosiła 6,96 g srebra próby 75. W 65 roku obniżono jakość do,6% dotychczasowej wartości, a w 66 r. ograniczono się jedynie do 75% wartości liczonej wedle talara. W 60 r. pojawiła się kolejna przecena i produkowano je z 6,7 g srebra próby. W wyniku reformy wprowadzonej przez ordynację z 6 roku nastąpiła kolejna zmiana wartości monety i ort został uznany za /5 talara czyli 6 groszy 6. W 67 roku Sejm zakazał emisji drobnych monet i w myśl tej uchwały Gdańsk przerwał emisję ortów i w późniejszych latach bił tylko dukaty 7. Moneta jest jeszcze renesansowa, ale w stroju królewskim, w rurkowanej kryzie, fałdach płaszcza i w fontaziu, powiewającym nad ramieniem, zauważyć można nowe formy, odmienne od plastyki wczesnego Odrodzenia. M, Gizińska, Znaleziska monet w zbiorach Muzeum w Elblągu, [w:] Międzynarodowa Sesja Numizmatyczna w Gdańsku z okazji 65lecia prof. Stanisława Suchodolskiego. Materiały, Gdańsk 00, s. 7. T. Kałkowski, Tysiąc lat monety polskiej, Kraków 9, s.. M. Gumowski, Podręcznik numizmatyki polskiej, Kraków 9, s. 9. Idem, Mennica gdańska, Gdańsk 990, s.. 5 A. Mikołajczyk, Leksykon numizmatyczny, Warszawa 99, s.. 6 A. Dylewski, Od denara do złotego. Dzieje pieniądza w Polsce, Warszawa 0, s M. Gumowski, Mennica gdańska, s. 97. T. Kałkowski, op. cit., s. 5. Najwcześniejsza z monet pochodzi z 6 roku (il. a i b) 9. Na awersie znajduje się popiersie króla w koronie i rurkowanej kryzie, w zbroi oraz z szarfą spiętą na ramieniu, ujęte w profi lu, a w otoku napis: SIGIS..D.G.POL.REX.M.D.L.R.PR. (Zygmunt III z Bożej łaski król Polski, Wielki Książę Litewski, Ruski, Pruski). Rewers: herb Gdańska z podłużną gotycką tarczą trzymany przez dwa lwy, w otoku napis: MONETA.CIVIT.GEDANEN SIS.6. oraz znak niedźwiedzia łapa. Szerokość:,9 cm, waga 5,7 g. Kolejne dwa orty pochodzą z 6 (il. a i b, il. a i b). Na awersie widnieje popiersie króla w koronie i rurkowanej kryzie, widoczna jest zbroja oraz szarfa spięta na ramieniu, wizerunek ujęty został z profi lu, a w otoku napis: SIGIS..D.G.REX.POL.M.D.L.R.PR. Rewers: herb Gdańska z gotycką, podłużną tarczą trzymany przez dwa lwy, w otoku napis: MONE TA.CIVIT.GEDANENSIS.6. oraz znak mincerza niedźwiedzia łapa. Każda z monet ma wymiary szerokość: cm, waga 6, g. Na przykładzie monet powstałych w 65 roku widzimy zmianę w przedstawieniu oblicza władcy. Na wszystkich numizmatach wizerunek ujęty został z profi lu, z koroną, rurkowaną kryzą i w zbroi. Jednakże o ile na pierwszej monecie (il. a i b) nie różni się on od monet z 6 i 6 roku, 9 J. Dutkowski, A. Suchanek, Corpus Nummorum Gedanensis, Katalog cennik monet, medali, żetonów gdańskich i z Gdańskiem związanych 0099, Gdańsk 000, s. 7. PN /05 9

12 to na monecie drugiej i trzeciej (il. 5a i 5b, il. 6a i 6b) zauważamy precyzję wykonania popiersia z łańcuchem, Orderem Złotego Runa i sfałdowanym płaszczu spiętym na ramieniu broszą. Na pierwszej monecie napis: SIGIS..D.G.REX.POL.M.D.L.R.PR., na kolejnych: SIGIS:III.D:G:REX:POL:M:D:L:R:PRVS:+. Rewers stanowi herb Gdańska trzymany przez dwa lwy oraz znak mincerza niedźwiedzia łapa. Na pierwszej monecie tarcza jest podłużna a w otoku napis: MONETA.CIVIT.GEDANENSIS.65; na kolejnych bardziej owalna (renesansowa), lwy o podwójnych ogonach i napis: MONETA.CIVIT:GEDANENSIS.65+, a znak mincerza niedźwiedzia łapa znajduje w tarczy. Widoczne są tu również przy końcach lwich pazurów znaki rysownika Samuela Ammona SA. Na otoku po obu stronach ozdobniki kwiat z wicią roślinną. Szerokość monet kolejno: cm,,9 cm, cm. Waga: 6, g, 6,5 g, 6, g. Na awersie ortów z 66 roku (il. 7a i 7b, il. a i b) popiersia wykonane są na wzór poprzedniego, ale występuje wykładany koronkowy kołnierz zamiast kryzy, order i płaszcz na zbroi oraz drobne litery SA u dołu (nad literą P w słowie POL). W otoku napis:.sigis:iii.d:g:rex.po L:M:D:L:R:PRVS. Na rewersie herb Gdańska w renesansowej, owalnej tarczy trzymanej przez dwa lwy o podwójnych ogonach. W otoku kwiat z wicią roślinną i napis: MONETA.CIVIT:GEDANENSIS.67+. oraz znak mincerza: niedźwiedzia łapa w tarczy. Przy końcach lwich pazurów umieszczono litery S A. Połowa monet z 67 ( il. a i b, il. a i b, il. a i b, il. 6a i 6b), widnieje ukazane z profi lu popiersie króla z koroną, w zbroi z łańcuchem i Orderem Złotego Runa, w rurkowanej kryzie i sfałdowanym płaszczu spiętym na ramieniu broszą. W otoku napis SIGIS:III.D:G:REX.POL:M:D:L:R:PRVS:. Na rewersie herb Gdańska w renesansowej, owalnej tarczy trzymanej przez dwa lwy o podwójnych ogonach. W otoku napis MONETA.CIVIT:GEDANEN SIS.66 oraz znak mincerza: niedźwiedzia łapa w tarczy. Na otoku po obu stronach ozdobniki kwiat z wicią roślinną. Widoczne również inicjały SA. Szerokość każdej z monet to cm, waga kolejno: 6,5 g i 6,9 g. Osiem monet pochodzi z 67 roku. Pierwszy typ (il. 9a i 9b, il. 0a i 0b, il. a i b, il. 5a i 5b) 0 PN /05 to niemal identyczne egzemplarze, jednak widoczny jest tu symbol krzyża w otoku zarówno na awersie jak i rewersie monety (awers: SIGIS:III.D:G:REX. POL.M:D:L:R:PRVS:+, rewers: MONETA.CIVIT:GEDANENSIS.67+). Ponadto

13 jeden z ortów z odmiany z krzyżem ma zmienioną interpunkcję na awersie: SIGIS:III:D:G:REX.POL.M:D:L:R:PRVS:+. Wymiary monet: Szerokość:,9 cm, waga: 6, g. Szerokość:,9 cm, waga: 6, g. Szerokość: cm, waga: 6, g. Szerokość: cm, waga: 6, g. Szerokość:,9 cm, waga: 6,5 g. Szerokość:,9 cm, waga: 6, g. Szerokość:,9 cm, waga: 6,7 g. Szerokość: cm, waga: 6, g. Cztery monety pochodzą z 6 roku. Na dwóch z nich (il. 7a i 7b, il. a i b) Jeden ort pochodzi z 69 roku (il. a i b). Awers to wizerunek króla z profi lu z wykładanym kołnierzem, orderem i płaszczem na zbroi oraz niewielkimi literami SA. Napis w otoku SIGIS:III :D:G:REX.POL.M.D.L.R.PRVS. wraz ze znakiem mincerza krzyżem. Na rewersie herb Gdańska w renesansowej, owalnej tarczy trzymanej przez dwa lwy o podwójnych ogonach. W otoku ozdobnik kwiat z wicią roślinną, napis MONETA.CIVIT:GEDANENSIS.69 oraz znak mincerza krzyż. W zakończeniach lwich łap inicjały SB. Szerokość: cm, waga: 6,5 g. Następny ort powstał w 60 roku (il. a i b). widoczny jest na awersie wizerunek króla z profi lu, wykładany koronkowy kołnierz zamiast kryzy, order i płaszcz na zbroi oraz drobne litery S A u dołu (nad literą P w słowie POL). Napis w otoku występuje w dwóch odmianach z krzyżem bądź też bez (SIGIS:III.D:G:REX.POL:M:D:L:R:PRVS. lub SIGIS:III.D:G:REX.POL.M:D:L:R:PRVS:+). Na rewersie herb Gdańska w owalnej tarczy trzymanej przez dwa lwy o podwójnych ogonach. W otoku ozdobnik (kwiat z wicią roślinną) napis: MONETA.CIVIT:GEDANENSIS.6. oraz znak mincerza: niedźwiedzia łapa w tarczy. Pojawiają się również przy końcach lwich pazurów znaki SA. Na awersie widnieje wizerunek króla z profi lu z wykładanym kołnierzem i płaszczem na zbroi. Zauważamy też niewielkie litery SA. Napis w otoku: SIGIS.III.D:G:REX.POL.M.D.L.R.PRVS oraz ozdobnik kwiat. Na rewersie herb Gdańska w renesansowej, owalnej tarczy trzymanej przez dwa lwy o podwójnych ogonach. W otoku napis MONETA.CIVIT:GEDANENSIS.60 oraz znak mincerza krzyż. W zakończeniach lwich łap inicjały SB i SA. Szerokość: cm, waga: 6,7 g. Cztery następne monety pochodzą z 6 roku (il. a i b, a i b, il. 5a i 5b, il. 6a i 6b). Kolejne dwie monety (il. 9a i 9b, il.0a i 0b) są o tyle ciekawe, że po raz pierwszy w tej kolekcji na ich przykładzie zauważamy zmianę symbolu mincerza z łapy niedźwiedzia na krzyż. Widoczny jest w otoku zarówno na awersie jak i rewersie monet. Na rewersie widoczne są również w zakończeniach lwich łap inicjały Stenzela Bermana S B. Na ilustracji 0 b widoczna, w otoku zamiast kwiatu z wicią roślinną, gwiazdka. Wymiary monet: Szerokość: cm, waga: 6,9 g Szerokość: cm, waga: 6, g Szerokość:,9 cm, waga: 6, g Szerokość:,9 cm, waga: 6,7 g PN /05

14 Na awersie widnieje wizerunek króla z profi lu z wykładanym kołnierzem i płaszczem na zbroi. Zauważamy też niewielkie litery SA. Napis w otoku w kolejnych odmianach: SIGIS:III:D:G:REX.POL.M:D.L.R.PRVS:, SIGIS:III.D:G. REX.POL.M.D.L.R.PRVS., SIGIS:III.D:G:REX.POL.M:D:L:R:PRVS., SIGIS:III.D:G>REX.POL.M.D.L.R.PRVS: oraz na pierwszej znak mincerza krzyż (il. a). Na rewersie herb Gdańska w owalnej tarczy trzymanej przez dwa lwy. W otoku napis: MONETA.CIVIT:GEDANENSIS.6, ozdobnik kwiat z wicią roślinną oraz znak mincerza krzyż. W zakończeniach lwich łap inicjały S B, widoczne również inicjały S A. Wymiary monet: Szerokość: cm, waga: 6, g Szerokość: cm, waga: 6,5 g Szerokość:,9 cm, waga: 6,5 g Szerokość:,9 cm, waga: 6, g Ostatnia moneta pochodzi z 6 roku (il. 7a i 7b), kiedy to wstrzymano produkcję ortów w Gdańsku. Tutaj po raz kolejny następuje zmiana wizerunku władcy. Popiersie zbliżone jest do typu pierwszego, z dodatkiem na zbroi Orderu Złotego Runa oraz ozdobnej kryzy. Napis w otoku: SIGIS.III.D:G:REX.POL.M:D:L:R:PRVS. Na rewersie herb Gdańska w owalnej tarczy trzymanej przez dwa lwy o podwójnych ogonach i inicjały SA. W otoku napis MONETA.CIVIT:GEDANENSIS.6 i ozdobnik kwiat z wicią roślinną oraz znak mincerza: krzyż. Szerokość: cm, waga: 6, g. Kolekcja monet elbląskich ukazuje różne warianty ortów gdańskich. O ile odmiany napisowe różnią się głównie interpunkcją, końcówkami i cyfrą, to odmiany rysunkowe dotyczą popiersia władcy, jak i tarczy z herbem Gdańska. Początkowo podłużna tarcza staje się z czasem owalna. Zmieniają się znaki mincerza (łapa niedźwiedzia na krzyż), niekiedy występują inicjały SA Sammuela Ammona, bądź SB Stenzela Bermana. Jednakże najciekawszą ewolucję możemy śledzić na przykładzie wizerunku Zygmunta III, którego portret zmienia się aż czterokrotnie. Ze względu na dużą różnorodność monet, można stwierdzić, że zbiór ortów gdańskich z Muzeum ArcheologicznoHistorycznego w Elblągu jest bezsprzecznie wart naukowego poznania. Na podstawie wizerunków Zygmunta III, można prześledzić, jak zmieniał się strój reprezentacyjny władcy. Wizerunki te odzwierciedlają takie niuanse XVII wiecznego ubioru jak rurkowane kryzy, fontazia, koronkowe kołnierze, szarfy, brosze, płaszcze, po elementy ściśle związane z królem, jak ówczesna korona, zbroja czy Order Złotego Runa. Orty stanowią doskonałe odzwierciedlenie zmieniającego się podejścia do monety w tym okresie. Możemy prześledzić jak w trakcie owych dwudziestu lat zaczyna się odchodzić od stylistyki renesansowej. Proste formy na monetach z 6, 6 i częściowo z 65 roku, ustępują miejsca niezwykłej dbałości o detal, widocznej nie tylko na popiersiu króla, ale też w herbie miasta. Nawet na otoku monet pojawia się coraz więcej ozdobników, jak chociażby kwiat z wicią roślinną. Zaprezentowane monety dokumentują także dzieje gdańskiej mennicy. Dzięki znakom mincerskim Daniela Klüwera (niedźwiedzia łapa), a następnie Stenzela Bermana (krzyż), dowiadujemy się kto miał decydujący wpływ na jej działalność. Należy również wspomnieć o rytowniku i medalierze, Samuelu Ammonie, który był autorem przedstawień umieszczonych na monetach. Świetnie zachowane orty, przechowywane w Elblągu, stanowią więc zespół cennych numizmatycznych źródeł historycznych do poznania problematyki gdańskiego, siedemnastowiecznego mennictwa, głównie w zakresie heraldyki i epigrafi ki, jak również stylistyki portretowej i kostiumologicznej postaci króla Zygmunta III Wazy. AGNIESZKA KRZYWDZIŃSKA Dyplom uznania International Bank Note Society W maju 0 roku IBNS (International Bank Note Society) uhonorował Czesława Miłczaka dyplomem uznania za dokonania w światowej literaturze numizmatycznej o banknotach, a jego pracę "Banknoty polskie i wzory" uznano jako książkę roku 0. Jest to do tej pory jedyne wyróżnienie w skali światowej dla tego rodzaju nieanglojęzycznej publikacji. Redakcja Przeglądu przyłącza się do gratulacji, poniżej prezentujemy dyplom dokumentujący przyznanie tej prestiżowej nagrody. (red.) PN /05

15 ANEGDOTY i ciekawostki n u m i z m a t y c z n e JAK WPROWADZANO ZŁOTEGO W 9 r. Wanda Sułkowska tak opisuje powstanie Banku Polskiego emitenta nowej waluty: 9 stycznia [9r.] premier [Władysław Grabski] zatwierdził statut Banku Polskiego, instytucji emisyjnej...wcześniej wydano rozporządzenie o systemie monetarnym. Zakładało ono, że jednostką monetarną będzie złoty odpowiadający 9/ części grama czystego złota, co równało się parytetowi franka szwajcarskiego. Następnie rozporządzenie ustalało relację marki do złotego na poziomie złoty równy marek... Wyłączne prawo emisji otrzymał Bank Polski, będący spółką akcyjną, niezależną od rządu. Rząd zatrzymał sobie przywilej bicia bilonu... 6 stycznia Komitet Organizacyjny Banku Polskiego ogłosił wezwanie do subskrybcji akcji banku. Bank wypuścił milion akcji stuzłotowych. Cena jednej akcji równała się 00 frankom w złocie lub 9,0 dolara. Wobec tego, że akcje miały być sprzedawane jedynie za złoto i dewizy, ciężar ich zakupu spadł wyłącznie na klasy posiadające. Te jednak nie wykazywały zbytniego zainteresowania zakupem. marca...stanisław Karpiński, późniejszy dyrektorbanku Polskiego odnotował w swym dzienniku: <Akcjonariuszów Banku Polskiego jest już przeszło 000 lecz wzięli akcji zaledwie Do miliona sztuk diablo daleko>. Aby zaktywizować subskrybcję akcji, zdecydowano się wprowadzić ich sprzedaż za marki. Liczono, że zachęci tych, którzy... nie posiadają dewiz i złota...do marca sprzedano ich Akcjonariusze rekrutujący się w większości spośród inteligencji miejskiej, [t.j.] urzędników, nauczycieli, księży, prawników, lekarzy a ponadto kasy przezorności, miasta i gminy, kupowali w większości po jednej stuzłotowej akcji. Znikomy udział wśród kupujących mieli bogaci kupcy, przemysłowcy i ziemianie. Obserwowano zdecydowaną niechęć większości fi rm handlowych do zakupu akcji...reakcją na taki stan rzeczy było pismo skierowane... do prasy, zakończone ultimatywnym stwierdzeniem : <Wobec tak nieprzyjaznego stosunku kupiectwa do tworzącego się Banku, zakładanego siłami całego społeczeństwa, nie będą się Panowie dziwili, że władze przyszłego banku będą musiały o fakcie tym pamiętać, nawet przy stosowaniu polityki kredytowej. Ponieważ jeszcze mamy tydzień czasu do zamknięcia zapisów, przeto proszę najuprzejmiej o rozważenie niniejszego>. Rezultat [tych działań] przeszedł wszelkie oczekiwania. 5 kwietnia okazało się, że < zgłaszają się jeszcze nabywcy, a zaspokoić ich już nie możemy. Cały kapitał akcyjny 00mln zł zebrany. Bez zagranicy i bez udziału magnatów>. Po podliczeniu wszystkich list nabywców podano, że liczba akcjonariuszy Banku Polskiego wynosi 0 000, z których 000 posiada po jednej akcji. kwietnia 9 roku Bank Polski rozpoczął działalność. Jednak przygotowania do wprowadzenia złotego trwały znacznie wcześniej. Pierwsze banknoty opiewające na,, 5, 0, 0, 50, 00, 500 i 000 zł (oraz 5000 zł, który nie wszedł do obiegu) wyemitowane zostały z datą.0.99 r. Natomiast pierwsze monety,, 5, 0, 0 i 50 gr wybite były w 9 roku. Literatura: Sułkowska Wanda : TWÓRCY POLSKIEJ MYŚLI EKONOMICZNEJ. WŁADYSŁAW GRABSKI, Kraków 990 Miłczak Czesław : KATALOG POLSKICH PIENIĘDZY PAPIEROWYCH OD 79. Warszawa 00 AUTENTYCZNOŚĆ MONETY Marian Gumowski, jeden z najwybitniejszych polskich numizmatyków, w ciekawej książce Wspomnienia numizmatyka (dlaczego nikt nie pomyśli o wznowieniu tej pozycji?) przytacza następujące zdarzenie: Rzecz dzieje się w ostatnim ćwierćwieczu XIXw....przed dom, gdzie Bartynowski mieszkał, zajeżdża na koniu prawdziwy Kozak po ukraińsku ubrany, kurzem okryty i do własnych rąk adresata przywozi list aż z Szarawki na Podolu od p. Zygmunta Chełmińskiego, znanego i zapalonego numizmatyka. W liście był dukat złoty koronny Zygmunta Starego, niezmiernie rzadki i cenny, z wyjaśnieniem, że przyniesiono go do dworu i zażądano 00 rubli, co ze względu na rzadkość sztuki nie byłoby tak wiele, ale pod warunkiem, by okaz ten był prawdziwy i autentyczny, a nie fałszowany, a właśnie co do tego p. Chełmiński nie miał pewności. Posyłać dukata pocztą do ekspertyzy nie chciał i bał się, i jedyny sposób widział w wysyłce tegoż przez zaufanego do Krakowa, i tylko do W. Bartynowskiego, mimo że Kozak musiał na koniu przejechać w poprzek całe Podole i wzdłuż całe królestwo Galicji. Ekspertyza wypadła jednak pomyślnie. Dukata oglądaliśmy wspólnie z W. Bartynowskim i doszliśmy do przekonania, że jest zupełnie dobry i prawdziwy i śladu podejrzenia żadnego nie wzbudza. Kozak zabrał monetę wraz z odpowiedzią W. Bartynowskiego, wsiadł na konia i puścił się bez zwłoki w drogę powrotną. Literatura: Marian Gumowski : WSPOMNIENIA NUMIZMATYKA Wydawnictwo Literackie Kraków 965 DZIWNE MONETY POLSKIE XX W. Cóż dziwnego może być na monetach polskich XX w.? A jednak istnieje pewna ilość monet z tego okresu, które zasługują na to określenie, z różnych zresztą powodów.. Monety KRÓLESTWA POLSKIEGO z lat 97. W listopadzie 96 cesarze Franciszek Józef I i Wilhelm II ogłosili wskrzeszenie Królestwa Polskiego na zajętych przez wojska austro węgierskie ziemiach Kongresówki. Władzę oddano tzw. Radzie Regencyjnej ale faktycznie sprawował ją niemiecki Zarząd Generał Gubernatorstwa Warszawskiego, który z kolei powołał Polską Krajową Kasę Pożyczkową upoważnioną do emisji marek polskich, dzielących się na 00 fenigów. Wybito monety o nominałach, 5, 0 i 0 fenigów,wszystkie z żelaza. Monety miały napis: KRÓLESTWO POLSKIE, choć na banknotach markowych takiego napisu nie było. Orzeł w koronie na awersach monet miał wygląd delikatnie mówiąc kontrowersyjny. W związku z postępującą infl acją monety fenigowe nie były długo w obiegu, można powiedzieć, że zniknęły z obiegu wraz ze sztucznym tworem państwowym, powołanym przez zaborców pod koniec I Wojny Światowej. Czy wszystkie monety emitowane w okresie międzywojennym miały napis RZECZPOSPOLITA POLSKA? Okazuje się, że nie! Tym wyjątkiem była moneta srebrna 5 zł Sztandar, wybita z okazji setnej rocznicy wybuchu Powstania Listopadowego. Awers monety wybito stemplem monety 5 zł Nike zawierał on orła w koronie oraz nominał 5 zł. Narewersie przedstawiony był sztandar powstańczy oraz napis: 0 90 W SETNĄ ROCZNICĘ POWSTANIA. Napisu RZECZPOSPOLITA POLSKA nie było! (Napis ten znajdował się na rewersie monety Nike ).. Monety z napisem RZECZPOSPOLITA POLSKA z orłem bez korony. Pewien młody kolekcjoner przeglądając katalog monet polskich wyraził zdumienie, że monety powojenne emitowane z datą 99 r. mają napis RZECZ POSPOLITA POLSKA i orła bez korony.uważał bowiem, że z tą nazwą państwa powinien zawsze wiązać się orzeł w koronie, natomiast z orłem bez korony powinien wiązać się napis POLSKA RZECZPOSPOLITA LUDOWA. Formalnie jednak wszystko było w porządku. Po II Wojnie Światowej ofi cjalną nazwą była Rzeczpospolita Polska a herbem, orzeł bez korony. Nazwa PRL została wprowadzona konstytucją uchwaloną Pikanterii tej sprawie dodaje fakt, że wobec postępującej infl acji, w latach 50 tych nie opłacało się wybijać monet z brązu i miedzioniklu (a były to właśnie monety z 99 roku) i postanowiono je wybijać z taniego aluminium. I tak pierwsze aluminiowe monety 5 gr, 0 gr, 0 gr, 50 gr i zł wprowadzone do obiegu w 956 roku miały napis RZECZPOSPOLITA POLSKA (i datę 99 r.), pomimo iż od kilku lat obowiązywała już nazwa POLSKA RZECZPOSPOLITA LUDOWA..Przełom ustrojowy lat 99/90 znalazł swoje odbicie także w mennictwie roku 990. Zapewne nie wszyscy zdają sobie sprawę, że w 990 roku były bite monety trzech rodzajów: a) o nominałach zł, zł, 5 zł, 0 zł i 0 zł. z napisami POLSKA RZECZPOSPO LITA LUDOWA b) o nominałach 50 zł, 00 zł i zł (Solidarność) z napisami RZECZPO SPOLITA POLSKA c)o nominałach gr, gr, 5 gr, 0 gr, 0 gr, 50 gr i zł z napisami RZECZPO SPOLITA POLSKA Były to monety przygotowywane do denominacji, która miała miejsce Literatura: Dylewski Adam : HISTORIA PIENIĄDZA NA ZIEMIACH POLSKICH. Carta blanca 0 Krzysztof Jedziniak PN /05

16 KATALOG MONET Rok, Mln. szt. III II I Rok, Mln. szt. III II I Rok, Mln. szt. III II I Rok, Mln. szt. III II I 969 Fe Æ,5;,9g J.60 ZIEMIE POLSKIE PODCZAS I WOJNY ŚWIATOWEJ Monety niemieckich władz okupacyjnych dla terenów wschodnich rok 96 0 Kopiejka 96 A,9 96 J 7, A GGN7, I 0; PTN I 0; Wuel, I, 0 0 Kopiejki 969 Fe Æ,0; 5,g J KP 0 Fenigów 979 Fe Æ,0;,56g J * 9 9**,0? 5,0? * napis dotyka obrzeża ** odbitka w cynku PDA 5 II 0, 97 I 5, 9 PTN I60 KP 0 Fenigów 979 Fe Æ,0; g J Groszy 999 Brąz Æ0;,0g 9 Moś,0 95 5, 9,9 90, 9,5 9 0, 95,7 96,7 97 9,0 9 7, 99 0, GGN I 50; WCN 0, I 0, GGN 5 I 0 9 Wuel I 900, GGN 5 I 00 0 Groszy 999 Ni Æ7,6;,0g Złoty 9999 Ni Æ 5,0; 7,0g 99, Wuel I 00, 9 Złote 999 Ag750 Æ7,0; 0,0g Głowa popiersie dziewczyny z kłosami A 6, 96 J 7, Kopiejki 969 Fe, Æ,0;,75g J ,9 9 9, 5 0 Rzeczpospolita Polska 999 Grosz 999 Brąz Æ,7;,5g ,0 5 0 Groszy 999 Ni Æ0,0;,0g *, 9H,0 9odwr 0, 95 0, 95** 5, * po obu stronach roku pochodnie ** po roku kropka 9* WCN 0 I 900, 9 odwr. WCN 0 I 60, 9 H WCN 5 I 000, 95** WCN 5 I 500, 0 Złote 999 Ag750 Æ,0;,g Głowa kobiety A,7 96 J 7,9 96 A Wuel, I, J Wuel, I, Królestwo Polskie 979 KP Fenig 99 Fe Æ5,0;,97g J Moś? 9 Brąz 0, 95 0,0 97 7,0 9,6 90,5 9 9,0 9,0 9 7,0 9 5,9 95 7, 96,6 97 7, 9 0,5 99, c. a.* WCN 0 I 5, 95 WCN5 I 00, 97 WCN 0 I 0, 9 WCN5 I 00, 90 PDA 7 I 0, 9 Wuel I 0, 9 WCN0 I 60; 9 WCN5 I 00, *znana próba (istnienie monet obiegowych wątpliwe) Grosze 999 Brąz Æ 7,6; g 9 50, Groszy 999 Ni Æ,0; 5,0g 9 00,0 7 Złoty 999 Ag 750 Æ,0; 5,0g Głowa popiersie dziewczyny z kłosami ,7 9 9,5 9 0,5 9 WCN I, ; 9 GGN 5 I 5, 9 GGN 5 I,; Wuel I 60, Złote 999 Ag 750 Æ,0;,g J. Piłsudski *? 9 5, * W handlu nie występuje GGN 5 I 5 5 KP 5 Fenigów 979 Fe Æ,0;,5g J ,7 9,7 9 GGN 7 I 0, 5 5 c.a Moś 0,5 95 9,0 97 5, 9, 90 0,0 9 9,5 9 6,5 9 7,0 9 9,5 95 5, 96 5, 97 7, 9 0,5 99, Wuel I 00, 95 Wuel I 0, 97 PDA I 5, 9 WCN5 I 0, 90 PDA I 55, 9 WCN I 6, 9 PDA 5 I 0, 9 Wuel I 60, 9 6,0 95,0 9, Wuel I 60, PRZYPISY: Ag srebro Al aluminium Au złoto Fe żelazo Moś mosiądz CuNi miedzionikiel Ni nikiel Pb ołów Sn cyna Zn cynk FeNi żelazonikiel b.zn. bez znaku mennicy zn. znak mennicy AW antykwariat WuEl, Szczecin 9 0, tys. 9 Wuel I 00, 96 WCN 0 I 00, Jeżeli nie zaznaczono inaczej, wszystkie monety zmniejszone o 0%. A.Z.M. AntykiZnaczki Monety GGN Gdański Gabinet Numizmatyczny WCN Warszawskie Centrum Numizmatyczne P.T.N. Polskie Towarzystwo Numizmatyczne PDA Poznański Dom Aukcyjny J., J.D. K. Jaeger Die Deutschen Münzen seit 7 PN /05

17 Rok, Mln. szt. III II I Rok, Mln. szt. III II I Rok, Mln. szt. III II I Rok, Mln. szt. III II I Złote 9699 Ag750 Æ,0;,g Żaglowiec 7 5 Złotych 999 Ag 750 Æ,0;,0g Józef Piłsudski 0 Złotych 999 Ag 750 Æ,0;,0g Józef Piłsudski * perełek 000 szt. b.zn.men. WCN 5 I 6000, ** 00 perełek 000 szt. WCN 5 II+ 6000, *** inicjały SW/WG WCN 5 I 000, **** perełek zn. menniczy duży WCN 5 I 6000, 95* WCN 0 I 0 000, ; A.Z.M. II 500, WCN I 750, III/II 000, 95**; WCN 0 I 00; WCN7 II+ 600 II+ 000, 95 SW/WG WCN 0 I 5 00, 95**** GGN 5 600, 96, Złotych 99 Ag750 Æ,0;,0g Na obrzeżu napis: SALUS REIPUBLICAE SUPREMA LEX NIKE 9 6,5 95, 96,0 9 0, 5 Złotych 9699 Ag750 Æ,0;,0g Żaglowiec PDA I 000, 95 WCN I 6, 96 Zi 00, 9 WCN I 00, , 95,7 96, 97 0,9 9 0, 99, Skala : WCN 0 I 00, 95 PDA I 700; 96 WCN 5 I 60; 9 WCN 5 I 0, 99 WCN5 I 600, Monety kolekcjonerskie Złotych 9699 Ag 750 Æ 5x5; 7,6g Klipa Żaglowiec Skala : Skala : Grosz 9599 Brąz Æ,7;,5g Poświęcenie mennicy.v szt. WCN 5 I 000, b.zn. 0,0 9 zn 7,5 90 5,9 9, 9, PTN III 500; PDA zn I 500, IIIII 00, WCN 0 I/II 60,; 90 WCN5 II+ 6000,; III/III+ 00, 9 WCN5 II 00,; GGN II+ 90,; 9 WCN5 II 000, 5 Złotych 909 Ag750 Æ,0;,0g Na obrzeżu napis: SALUS REIPUBLICAE SUPREMA LEX Setna Rocznica Powstania Listopadowego 90 90* Skala : *stempel głęboki 90 WCN 0 I 0,; GGN I 5, PDA I 500, 90* WCN I 900,; Wuel I 500, c.a ,0 Wuel I 70, 9 0 Złotych 999 Ag 750 Æ,0;,0g Głowa kobiety 9 b.zn. 6,0 9 zn., 9, 0 0 Złotych 999 Ag750 Æ,0;,0g Jan III Sobieski Skala : PDA, I 55,; PDA I b.zn. 00, zn. I00; 9 WCN I 00, tys. WCN 0 I 050, 5 Grosze 9699 Brąz Æ7,6;,7g Wizyta prezydenta Mościckiego w mennicy szt. WCN 0 II+ 500, 6 5 Groszy 999 Brąz Æ 0,0;,0g Wizyta Prezydenta St. Wojciechowskiego w mennicy.iv.9 SW Złotych 999 Ag 750 Æ,6x,6; 0,0g Romuald Traugutt Skala : 9 00 szt WCN 0 I 5500,; WCN I 7000, 0 Złotych 999 Ag 750 Æ,6x,6; 0,0g Klipa Jan III Sobieski Skala : 5 5 Złotych 999 Ag750 Æ,0;,0g Głowa kobiety Skala : 9 0, GGN II 0, ; PDA II 6, PDA, I 00; I 00 0 Złotych 999 Ag 750 Æ,0;,0g Romuald Traugutt szt. WCN 0 I 00, Groszy 999 Brąz Æ 0,0;,0g Zjazd Numizmatyków i Medalografów 9 00 szt PDA I 5000,; WCN I 6550, 9 b.zn.,0 9 zn,0 9,0 9 0, b.zn. GGN 5 I 60, 9 zn GGN II 0; WCN7 I 00, 9 GGN I 70, 6 5 Złotych 9 Ag 750 Æ,0;,0g Józef Piłsudski Skala : , WCN 0 I 95, ; GGN I 5, PDA I 500, 0 Złotych 999 Ag 750 Æ,0;,0g Orzeł legionowy 99 5 szt Złotych 95 Ag 900 Æ7,0; 5,0g Na obrzeżu napis: SALUS REIPUBLICAE SUPREMA LEX Konstytucja 0 Złotych 999 Ag 750 Æ 7,5x7,5;,0g Klipa Józef Piłsudski Skala: 65% oryginału Skala : 9 0, WCN 5 I 560, PDA, I 00, 9 0, WCN 0 I 660, Skala : * 95** 95*** 95**** szt. WCN 5 I 000, PN /05 5

18 Rok, Mln. szt. III II I Rok, Mln. szt. III II I Rok, Mln. szt. III II I Rok, Mln. szt. III II I 0 Złotych 95 Ag900 Æ9,0;,g Bolesław Chrobry 9,0 96, 97 0, Wuel I 0, 96 WCN 5 I 0, 97 Wuel I 50, 9* znane egz. bite stemplem lustrzanym 50% więcej w stosunku do stanu I G Gulden 99 Ag750 Æ,5; 5,0g KAM.7 J.D.7 G6 5 Guldenów 995 Ag500 Æ 0; 5,0g Na obrzeżu: NEC TEMERE NEC TEMIDE J.D.7 Kościół Mariacki 95 50, tys. 9 GGN 7 I 0,; AW 9 II/I 90, 0 Złotych 95 Ag900 Æ,0; 6,5g Bolesław Chrobry G5 5 Fenigów 99 Ni Æ 7,5; g J.D. 9, GGN 5 I 95, st. GGN 5 50, 9* znane egz. bite stemplem lustrzanym 50% więcej w stosunku do stanu I 9, GGN 5 I 00, st. GGN 5 000, Wuel I 600, * znane egz. bite stemplem lustrzanym 50% więcej w stosunku do stanu I G Gulden 990 Ni Æ,5; 5,0g J.D.5 9 0, PDA 7 I 000, Skala : G7 5 Guldenów 995 Ag500 Æ 0; 5,0g Na obrzeżu: NEC TEMERE NEC TEMIDE J.D. Żuraw 95 7, tys. 9 GGN 7 I 550,; Wuel I 00, G6 5 Fenigów 995 CuAl Æ 7,5;,5g Flądra J.D. 9 0, Küenker 55 II 00 EUR, Skala : Wolne Miasto Gdańsk 9099 G 0 Fenigów 90 Zn Æ,5;,9g J.D.A 9,0 PDA 5 II+ 0, G7 0 Fenigów 99 Ni Æ,5;,0g J.D ,5 Wuel I 60, G Guldeny 99 Ag750 Æ6; 9,g Na obrzeżu: NEC TEMERE NEC TEMIDE J.D. G 5 Guldenów 995 NiÆ0;,0g obrzeże ornament J.D.9 Koga 95 0,0 Skala : WCN0 II/III+ 900, Küenker 6O III 750 EUR, 90 0, * *odmiany z innym kształtem wieńca i ozdobników należy wyceniać o 0% więcej WCN 5 II 0, G 0 Fenigów 90 Zn Æ,5;,g Duża cyfra 0 J.D.B 90 0, GGN II 000; WCN7 II 00 Küenker II 00 EUR G Fenig 995 Brąz Æ 7,0;,67g J.D. 9 5, GGN 7 I 75, 9* znane egz. bite stemplem lustrzanym 50% więcej w stosunku do stanu I G 0 Fenigów 990 CuAl Æ,5;,5g J.D. Dorsz 9 5,0 PDA 7 II 0, G9 / Guldena 99 Ag750 Æ9,5;,5g J.D , WCN 5 II+ 00, * znane egz. bite stemplem lustrzanym 50% więcej w stosunku do stanu I G Guldeny 995 Ag500 Æ 6; 9,9g Na obrzeżu: NEC TEMERE NEC TEMIDE Koga J.D.6 9, G9 0 Guldenów 9599 Ni Æ ; 7,0g obrzeże ornament Ratusz J.D.0 Skala : 95 0, Küenker 66 II 00 EUR, Küenker 55 II+ 00 EUR, G0 5 Guldenów 999 Au 97 Æ ; 7,99g Na obrzeżu: NEC TEMERE NEC TEMIDE Fontanna Neptuna J.D.0 WCN 5 II 00, 9,0 96,5 99,0 90,0 97, Wuel I 0, 96 Wuel I 70, 90 Wuel I 0, Wuel I 0, 9* znane egz. bite stemplem lustrzanym 50% więcej w stosunku do stanu I; 97 WCN 5 I 0, G Fenigi 995 Brąz Æ 9,0;,5g J.D. 9, , * znane egz. bite stemplem lustrzanym 50% więcej w stosunku do stanu I 9 WCN 0 I 0, G0 / Guldena 990 Ni Æ 9,5;,0g KAM. J.D. 9, G5 5 Guldenów 99 Ag750 Æ5;,9g Na obrzeżu: NEC TEMERE NEC TEMIDE J.D.9 Koścół Mariacki Skala : 9 0, , WCN 5 II 00, 97 WCN 0 II+ 000, * znane egz. bite stemplem lustrzanym 50% więcej w stosunku do stanu I szt stemp.lust.? WCN7 I 00; PDA I 500, G 5 Guldenów 90 Au 97 Æ ; 7,99g Na obrzeżu: NEC TEMERE NEC TEMIDE Fontanna Neptuna J.D PN /05

19 Rok, Mln. szt. III II I Rok, Mln. szt. III II I Rok, Mln. szt. III II I Rok, Mln. szt. III II I Okupacja Niemiecka Polska Rzeczpospolita Ludowa Generalna Gubernia 9995 Rzeczpospolita Polska 9599; 990 Polska Rzeczpospolita Ludowa 9999 GG Grosz 99 Zn Æ,7;,7g J.6 GG 0 Groszy 99 Zn Æ 0,0;,97g J.66 5 Grosz 95 Al Æ,7; 0,5g 0 0 Groszy Al Æ 7,5; 0,7g 99,9 GG 5 Groszy 99 Zn Æ 6,0;,7g Æ J , 99* * bez otworu GG 0 Groszy 99 Zn Æ 7,6;,0g J ,0 GG5 50 Groszy 909 Fe Æ,0; 5g J , 6 Grosze 9599 Al Æ 6,0; 0,57g KAM ,0 0, Groszy 950/ Æ 0,0;,0/,0g OBRZEŻE GŁADKIE/ZĄBKOWANE 96 7, 96 5, 96 0, , , ,0 96 6, 969 7,6 970, 97 50, ,0 97* 0, , , , ,0 97 7, 979 7, 90 60,6 9 70,0 9 9,6 95 9, , * zn.m. 9** zn.m. Getto Łódzkie * nie niklowana ** niklowana, łączny nakład mln. szt Brąz 00,0 99 Al 00,0 5 Groszy 9599 Æ 6,0; 0,6g Groszy Æ 0,0;,0/,0g GŁ 0 Fenigów 99 Fosfororąz Æ9,0; 0,76g 9 0, GGN 0 II 50, ; GGN III 50, GŁ 0 Marek 99 Æ, 9 Al,6i,g 9* Al+Mg,75g łącznie 60 tys. szt. Al WCN 0 I 0, * WCN 0 II 60, GŁ 5 Marek 99 Æ,0; a,57g, b,07 g 9 Al 9* Al+Mg 0 0 łącznie 60 tys. szt. Al WCN 0 I 0, * WCN 0 II 0, GŁ 0 Marek 9 Æ,; 6,9g Skala : Al (występujące w handlu monety są często fałszywe) WCN 0 II 500,; WCN 0 III+ 960, 95 5,5 959,5 960, 96 9, , 96 0, 965 5, ,0 96 0, 970 0, 97 0,0 97 0,0 9 0 Groszy Æ 7,5;,0/0,7g 99 CuNi 00,0 99 Al,0 * Istnieją egzemplarze 0 gr bez znaku mennicy c.a. ** Istnieją egzemplarze 5 zł z datą 97, ale oficjalnie monety takie nie był y bite ,5 0,5 0, CuNi, 99* Al 97, 7 99 WCN I, ; 99* WCN I, 0 Groszy Al Æ 0,0;,0g 957,9 96 5, 96 9, 96, 965,0 966, 967 9, 96 9, 969 0, 970 0,0 97 0, ,0 97 b.zn. 50,0 97 zn. 65, , , , , , 90 0,0 9 60,0 9 0,0 95 6, PN /05 7

20 Rok, Mln. szt. III II I Rok, Mln. szt. III II I Rok, Mln. szt. III II I Rok, Mln. szt. III II I 50 Groszy 950 Æ,0; 5,0/,6g 99 CuNi 09,0 99 Al 59,0 50 Groszy Al Æ,0;,6g b.zn.,0 975 zn b.zn. 0, ,6 5,0,,0,,0 6,0 6,0 7,0 5,0,0,0,0 65,0 6, 00,0,0 59,0 9,6 6,0 6, WCN I 5, GGN I 500, , , ,0 97 b.zn.,6 97 zn., 979 0, 90 65,6 9 0, 9 5, 9 5, 9 60, , 5 Złote 9699 Moś Æ,0;,0g Złotych 9699 Moś Æ,0; 5,0g 96 57, 97 5, 9, Złotych 9999 Al Æ 0,0; 0,g 957 9, 965,0 967,0 96,0 970, 97 7,0 97 0,0 97 9,0 97, , , ,0 97 b.zn., 97 zn. 50,0 9 6,0 9 9,6 9, 95 9,0 970 WCN 0 I 0, 5 50 Groszy 9699 Al Æ,0;,6g Złoty 9699 Æ 5,0;,g 96 0, ,0 9 96, 9 Złoty 9999 Al Æ 6,0; 0,57g 96 60,7 97,7 9 9,6 5 Złote 9999 Al Æ,0; 0,7g 99 9, ,7 5 5 Złotych 9599 Al Æ 9,0;,5g Rybak 0,5 0, , 990, 5 0 Złotych CuNi Æ,0;,9g Mikołaj Kopernik 959,5 965, Złotych CuNi Æ,0;,9g Tadeusz Kościuszko 0,5 0,5 Skala : 0 0,, , 990 0,7 0,5 0,5 96 5, 97, 6 Złoty Æ 5,0; 7/,g 0,5 0, Złote 9599 Al Æ 7,0;,7g }, , 960 6, 97,0 97 5,0 97 6,0 Skala : (cyfry wąskie) WCN 0 I 0, * Emisja nie była wprowadzona do obiegu * , 960 7,5 966, Skala : 60 0 Złotych 9697 CuNi Æ,0;,9g Kazimierz Wielki CuNi 7,0 99* Al,0 99 WCN I 6, 99* WCN I, , , 960 6, 970,0 97,0 97,0 97 0,0 97 6, WCN I 5, ; 97 WCN I, Złotych Moś Æ,0; 5,0g 96*,6 96**,6 Skala : 7 7 * napis wypukły; ** napis wkłęsły Złoty Al Æ 5,0;,g 5 Złote Moś Æ,0;,0g 975 5, , , , 90 0,0 9,0 9 5,0 9 0,5 9 5,5 95 0, Złotych CuNi Æ,0;,9g Nike 965,5 Skala : PN /05