Typologia i statystyka prasy lwowskiej wiatach

Transkrypt

1 J e r z y J a r o w ie c k i WSP w Krakowie Typologia i statystyka prasy lwowskiej wiatach Wiedza o dziejach prasy lwowskiej jest stosunkowo skromna. Istniejące opracowania w głównej mierze dotyczą prasy galicyjskiej. Najważniejsze z nich to syntetyczne ujęcia Ireny Homoli, piszącej o prasie galicyjskiej w latach oraz Jerzego Myślińskiego, który przedstawił dzieje prasy w Galicji w dobie autonomicznej12, szczególnie zaś zajął się czasopiśmiennictwem naukowym3. Czasopiśmiennictwem ludowym zajmował się Krzysztof Dunin-Wąsowicz4, istnieją też liczne przyczynkarskie artykuły i Studia5. Ukazuje się 1 I. Homola: Prasa galicyjska w latach W: Prasa polska w latach ; t. 1, Warszawa 1976, s J. Myśllński: Prasa polska w Galicji w dobie autonomicznej W: Prasa polska w latach ; t. 2, Warszawa 1976, s ; Tenże: Studia nad polską prasą społeczno-polityczną w Zachodniej Galicji Warszawa 1970; Tenże: Nakłady prasy społeczno-politycznej w Galicji w latach Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego" 1965, t. 4, z. 1, s ; z. 2, s J. Myśllński: Czasopiśmiennictwo naukowe w Galicji w dobie autonomicznej Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 1969, t. 8, z. 4, s O czasopismach naukowych zob. też: H. Więckowska: Zarys czasopiśmiennictwa naukowego w Polsce. Studia i Materiały do dziejów Nauki Polskiej. Warszawa 1966, z K. Dunin-Wąsowicz: Czasopiśmiennictwo ludowe w Galicji. Studia historycznoliterackie, t. 15. Wrocław Zob. też: S. Lato: Galicyjska prasa dla ludu'' Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego" z. 2. s M.in. J. Jarowiecki: Prasa lw ow ska w dobie popowstaniowej. W: Życie społeczno-kulturalne ziem pxdskich w dobie popowstaniowej ( ). Pod red. M. Adamczyka, A. Notkowskiego. Kielce-Warszawa s : T. Krzyżewski: Weterani lwowskiego czasopiśmiennictwa humorystycznego. Z dziejów polskiej prasy w Galicji Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego t. 15, z. 2, s ; Tenże: Księgi humoru polskiego. Warszawa 1995; W: Korcz, Prasa i Czasopiśmiennictwo. W: Korcz. Zarys dziejów L w o w a. Zielona Góra 1994, s

2 w tych opracowaniach główne tytuły i wydawców, określa charakter prasy, związanej z różnymi ugrupowaniami, warunki, w jakich się rozwijała. Natomiast prasa lwowska lat do niedawna nie stała się przedmiotem oddzielnego opracowania (do czasu ukazania się książki J. Jarowieckiego i B. Góry6, jedynie fragmentaryczne wzmianki pojawiły się w książce Andrzeja Paczkowskiego7 *, opisującego w ujęciu monograficznym dzieje prasy Drugiej Rzeczypospolitej oraz Andrzeja Notkowskiego, piszącego o prasie prowincjonalnej w latach Nieliczne tytuły wymienia Michał Pietrzak, zajmujący się reglamentacją wolności prasy w Polsce , ostatnio zaś pojawiły się wzmianki o interesującej nas prasie w książce Leszka Podhoreckiego pt. Dzieje Lwowa10 1. Są też liczne wspomnienia, wymienię główne, a mianowicie Klaudiusza Hrabyka11 i Mariana Tyrowicza12. Ale książki te i opracowania nie przynoszą odpowiedzi na pytanie o rozwój ilościowy polskiej prasy lwowskiej. Są i inne artykuły przyczynkarskie czy jubileuszowe dotyczące prasy lwowskiej. Wszystkie wspomniane publikacje zawierają wiele ważkich ustaleń, ale trudno na ich podstawie odpowiedzieć na pytanie o rozwój ilościowy i typologię prasy polskiej we Lwowie. Takiej odpowiedzi nie udzielają też drukowane bibliografie i katalogi prasowe. W artykule przedstawia się analizę ilościową oraz typologię prasy lwowskiej ukazującej się w latach oraz Dokonano jej w oparciu o wnikliwe kwerendy bibliograficzne i biblioteczne. Otrzymaliśmy zatem różne informacje dalekie od kompletności. Liczne kwerendy bibliograficzne w głównych polskich bibliotekach - mimo niekompletności zbiorów - pozwoliły na nowe ustalenia. 6 J. Jarowiecki, B. Góra: Prasa lw ow ska w dwudziestoleciu międzywojennym. Próba bibliografii Kraków 1993, s A. Paczkowski: Prasa Drugiej Rzeczypospolitej Warszawa 1981; Tenże: Prasa w latach fi A. Notkowski: Prasa prowincjonalna w II Rzeczypospolitej. Warszawa 1982; Tenże: Pod znakiem trzech strzał. Prasa Polskiej Partii Socjalistycznej w latach Kraków 1997, s M. Pietrzak: Reglamentacja wolności prasy w Polsce ( ). Warszawa L. Podhorecki: Dzieje Lwowa. Warszawa 1993, s , 192, K. Hrabryk: Wspomnienia. Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 1969, z. 3, s M. Tyrowicz: Wspomnienia o życiu kulturalnym i obyczajowym Lw ow a Wrocław 1991.

3 W znacznym stopniu oparto je na katalogach Biblioteki Narodowej w Warszawie, Biblioteki Jagiellońskiej oraz Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. W tym miejscu zauważyć wypadnie, że największe zbiory prasy lwowskiej znajdują się w Bibliotece Narodowej, najmniej tytułów zachowało się w Ossolineum we Wrocławiu. Spenetrowano też zbiory Biblioteki Uniwersytetu Lwowskiego i Biblioteki Naukowej im. W. Stefanyka Akademii Nauk Ukrainy (dawniej Ossolineum). Zacznijmy od lat po powstaniu styczniowym oraz okresu autonomii galicyjskiej, a także od warunków, które w znacznym stopniu wpływały na rozwój prasy. Galicja w dobie autonomicznej - jak to wyliczył Jerzy Myśliński - miała nieco mniej niż połowę ludności polskiej, przeszło 40% ludności ukraińskiej i około 10% ludności żydowskiej. W r w Galicji mieszkało ok. 6 min mieszkańców, z czego przeszło 1 min żyło w miastach i miasteczkach. W 1910 r. było już 7 min. W części wschodniej Galicji, a ta nas interesuje, dominowała ludność ukraińska. Był to kraj o zdecydowanej przewadze chłopów małorolnych, ale następował coraz wyraźniej rozwój przemysłu krajowego, przede wszystkim naftowego, rozwijało się rzemiosło, Lwów stawał się ważnym ośrodkiem kultury i ruchu intelektualnego. Przeprowadzone reformy szkolne przynosiły pożądane rezultaty, wyrażające się przede wszystkim spadkiem odsetka analfabetów. O ile w 1880 r. średnio w Galicji było 80% analfabetów, to w okresie poprzedzającym wybuch I wojny światowej wskaźnik analfabetyzmu spadł już poniżej 50%. Różnorodność prasy lwowskiej, jej ilość i możliwość oddziaływania oraz spełniania różnych funkcji zależna była od wielu czynników, nie do końca rozpoznanych. Najwięcej wiemy o warunkach politycznych, prawnoustrojowych, demograficznych, trochę mniej o gospodarczych, kulturalnych i technicznych. Przez chwilę zatrzymajmy się przy sprawach ludnościowych. W okresie popowstaniowym we Lwowie stale wzrastała liczba ludności, zróżnicowanej pod względem narodowym i religijnym. W roku 1869 Lwów liczył mieszkańców13, w , w Do tej ostatniej liczby można jeszcze dodać ponad 11 tysięcy żołnierzy. Niezwykle zróżnicowana była struktura narodowościowa mieszkańców Lwowa. Strukturę tę dokładniej ilustruje tabela Wiadomości Statystyczne o Mieście Lwowie. Lwów 1897, t. 7, s. XVIII-X IX.

4 Tabela 1. Struktura narodow ościow a lu d n ości Lwowa w r. Dane Narodowość liczbowe procentowe Polacy ,81 Ru sini ,44 Niemcy ,5 Czesi 551 0,92 Żydzi 241 0,4 Rosjanie 236 0,39 Rumuni 184 0,28 Węgrzy 105 0,17 Włosi 48 0,09 Francuzi 21 0,03 Anglicy 11 0,02 Inni Ź ró d ło : Wiadomości Statystyczne o Mieście Lwowie. Lwów 1896, t. 16 s. X Pod względem wyznaniowym w roku 1910 było: katolików - 61,7%, Żydów - 20%, grekokatolików - 17,1%, pozostałych - głównie ewangelików - 2,2%. Język polski jako ojczysty podawało 85,8% mieszkańców (w tym Żydzi - władze austriackie nie wyodrębniały bowiem języka, którym posługiwali się lwowscy wyznawcy Mojżesza - jidysz); ukraiński - 10,8%, niemiecki - 3% 14. Można zatem zasadnie stwierdzić, iż zróżnicowaniu narodowemu towarzyszyło zróżnicowanie językowe trwające aż do pierwszej wojny światowej. W tabeli 2 zjawisko to przestawia się w odniesieniu do trzech grup językowych: Tabela 2. Struktura językow a Lwowa w latach Liczba posługujących Język się nim osób na 100 polski 76,86 ruski 9,66 niemiecki 13,00 inny 0,49 Ź ró d ło : J. Wiczkowski, Lwów, jego rozwój i stan kulturalny oraz przewodnik po mieście. Lwów 1907, s Lw ów w okresie samorządu ( ). Lwów 1896, s : W ielka encyklopedia powszechna ilustrowana, t. 43. Warszawa 1909, s. 432; F. Papće; Historia m iasta L w o w a 1924l s

5 Ukraiński działacz Ołeśnycky tak o tym pisze: W jesieni 1878 roku Lwów przedstawił mi się prawie czysto polskim miastem. Wszystkie urzędy - polskie, szkoły i uniwersytet - polskie, teatr - polski, napisy wszędzie polskie. Handel w rękach Polaków i Żydów, którzy manifestowali także pod względem narodowym jako Polacy. Mowa wszędzie polska, w sklepach, restauracjach i kawiarniach mówili po polsku także Rusini. Ta nieliczna ludność ukraińska, która była w mieście, kryła się gdzieś po zakątkach, a na zewnątrz nie było jej widać. Ilościowo najwięcej było ukraińskiego elementu w najniższych robotniczych warstwach, między służbą domową i kamienicznymi stróżami. Z tych sfer rekrutowała się głównie publiczność, która w niedziele i święta wypełniała cerkwie 15. Polonizowały się nawet napływowe rodziny niemieckie i czeskie: Bauerzy, Buzatkowie, Endersowie, Hawrankowie, Hormungowie, Mozę rowie, Prochaskowie, Riedlowie, Schubuthowie, Stadmullerowie. Szybki rozwój zawdzięczało miasto przede wszystkim swemu stołecznemu charakterowi (była to w istocie stolica Galicji), szerokim swobodom samorządowym, rozbudowie sieci kolejowej i drogowej, co sprawiało, że miasto było wielkim węzłem komunikacyjnym i handlowym. Mniejszą rolę w rozwoju Lwowa odgrywał przemysł. W roku 1890 z rolnictwa utrzymywało się 2,1% zawodowo czynnych mieszkańców miasta, z górnictwa, przemysłu i rzemiosła - 26,8%, z handlu, transportu i komunikacji - 26%, z innych, głównie inteligenckich zwodów (administracja, oświata, kultura itp.) - 45%. W roku 1910 procenty te wynosiły odpowiednio: 1,3; 27,4; 34,1 i 3 7,2 (zmalało więc zatrudnienie w rolnictwie i zawodach inteligenckich, nieznacznie wzrosło w przemyśle, górnictwie, rzemiośle, handlu, transporcie i komunikacji). Z pracy utrzymywało się ogółem około 94 tys. osób (w tym służby domowej). W roku 1870 było we Lwowie 2408 przedsiębiorstw przemysłowych i 2513 handlowych, w roku 1910 odpowiednio i Nadal dominowały małe i drobne przedsiębiorstwa. Nie wdając się w szczegóły dodam, że tylko dziesięć przedsiębiorstw przemysłowych zatrudniało powyżej 100 pracowników, a jedenaście powyżej 30. Dominował w tych zakładach kapitał austriacki, niemiecki i żydowski, skromny był kapitał polski. Przeważał przemysł materiałów budowlanych, szklarski, metalowy, maszynowy, drzewny, skórzany, tkacki, tapicerski, papierniczy, spirytusowy, chemiczny, poligraficzny Cyt. za: J. Gieryński: Lw ów nieznany. Lwów 1938, s S. Hoszowski: Ekonomiczny rozwój Lw ow a w latach , Lwów 1935, s : Por. też: L. Podhorecki: Dzieje Lwowa. Warszawa 1993, s

6 Z biegiem lat powstawały liczne instytucje finansowe i stowarzyszenia gospodarcze, wspierające rozwój ekonomiczny, także rozwój prasy. Rozbudowa kolei, gęsta sieć bitych dróg dodatkowo usprawniły komunikację, ułatwiając kolportaż prasy ze Lwowa do innych miast i miasteczek. We Lwowie w omawianym czasie rozwijała się infrastruktura kulturalna sprzyjająca rozwojowi prasy. Było tu wiele bibliotek: np. w roku 1878 działały: Zakład Narodowy im. Ossolińskich z bogatą biblioteką, biblioteka: Uniwersytecka, Poturzycka Włodzimierza hr. Dzieduszyckiego, Wiktora Baworowskiego, Pawlikowskiego, ks. Pietrasiewicza, inż. Juliana Kołaczkowskiego, Sejmu Krajowego, Wydziału Krajowego, Akademii Technicznej, Rady Miejskiej oraz biblioteki szkolne17. Na rozwój prasy we Lwowie w tym okresie miał wpływ stan oświaty. Na podstawie danych Lwowskiego Biura Statystycznego z 1892 r. stopień oświaty ludności zamieszkującej Lwów przedstawiał się następująco: umiejących czytać i pisać - 52,9%, umiejących tylko czytać - 4,04%, nie umiejących czytać i pisać - 43,04% 18. Stosunek ten stale się zmieniał. Na podstawie danych wiadomo, że na tysiąc mężczyzn umiało czytać i pisać w 1880 r , w , w Charakterystyczne jest, że analfabetyzm zawsze był wyższy wśród kobiet. Według danych z 1894 r. nie umiało czytać 34% mężczyzn i 40% kobiet. Ponadto największa liczba analfabetów na (52%) przypadała na grupy w wieku lat20. Uczestnictwo w kulturze i zainteresowanie prasą, słowem drukowanym było kształtowane przede wszystkim przez szkolnictwo. W okresie przedautonomicznym stan oświaty we Lwowie był niski, jednak w czasie autonomii, w porównaniu z pozostałymi zaborami, oświata w Galicji rozwijała się stosunkowo najlepiej. W roku 1868 we Lwowie istniało 11 szkół ludowych, w 1893 r. - 25, zaś w , co oznacza, że liczba ta wzrosła w ciągu tego okresu trzyipółkrotnie21 2. Proporcjonalnie wzrosła też liczba uczącej się młodzieży: w 1868 r. było uczniów, w , w D. Wilk: Biblioteki polskie we Lwowie w dobie autonomii galicyjskiej. W: Kraków-Lwów: Książki, czasopisma i biblioteki X IX і X X wieku. Pod red. J. Jarowieckiego. Kraków 1996, s Zob. też: E. Słodkowska: Biblioteki i ich rola w rozwoju życia naukowego. W: Historia nauki polskiej t. 4, cz Wrocław 1987, s Wiadomości Statystyczne o Mieście Lwowie. Lwów 1892, s W ielka encyklopedia powszechna ilustrowana. Warszawa 1909, t. 23, s Wiadomości Statystyczne o Mieście Lwowie. Lwów 1894, s J. Dybiec: Mecenat naukowy i oświatowy w Galicji ( ). Wrocław 1981, s W ielka encyklopedia powszechna..., s. 534.

7 Istniały dwie szkoły realne (1 203 uczniów), dwa seminaria nauczycielskie: (z jęz. wykł. polskim i ukraińskim): męskie (312 uczniów) 1 żeńskie (234), szkoła leśna, siedem gimnazjów, dwa seminaria duchowne (katolickie i unickie): w 1893 r. do gimnazjów uczęszczało uczniów, w tym Polaków, 644 Ukraińców, 157 Austriaków. Istniał też Instytut dla Głuchych i Ociemniałych23. Lwowskie szkolnictwo wyższe reprezentował Uniwersytet, Akademia Techniczna, Akademia Weterynaryjna, Akademia Rolnicza w Dublanach24. Okres autonomii stworzył również we Lwowie korzystne warunki dla rozwoju polskich stowarzyszeń kulturalnych, oświatowych i naukowych. Z inicjatywy Romana Piłata powstało stowarzyszenie Czytelnia Akademicka, działające w latach i skupiające w swoich kołach niemal cały studencki ruch naukowy. W roku 1868 dzięki zabiegom Wilda, Schmitta i Starkla rozpoczęło działalność Towarzystwo Naukowo-Literackie, mające na celu popieranie oświaty narodowej. Ponadto prężnie działały we Lwowie takie instytucje naukowe, jak: Towarzystwo Pedagogiczne ( ) wydające pismo Muzeum, «Macierz Polska», utworzona w 1880 r. przez J.I. Kraszewskiego i W. Bełzę, Towarzystwo Historyczne założone przez Liskiego w 1886 r., publikujące Kwartalnik Historyczny, Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza, wydające Pamiętnik Towarzystwa Literackiego ( ) oraz Towarzystwo Ludoznawcze, wydające czasopismo Lud. Powstało też Koło Literacko-Artystyczne (1880), skupiające literatów, artystów i inteligencję, które powołało do życia czasopismo Iris ( ). Od roku 1901 rozpoczęło działalność Towarzystwo dla Popierania Nauki Polskiej, założone przez O. Balzera, od 1904 r. - Polskie Towarzystwo Filozoficzne, od 1906 r. działało Towarzystwo Miłośników Przeszłości Lwowa, sławiące miasto w tomach «Biblioteki Lwowskiej». Istniało też prężne środowisko literackie. W całej Galicji w omawianym okresie rosła stale liczba wszelkiego rodzaju stowarzyszeń. Według K. Bartoszewicza w 1874 r. w Galicji istniało 590 różnego rodzaju stowarzyszeń, w 1900 r. było ich już 5 518, w tym oświatowo-naukowych , humanistycznych - 986, rolniczych , zaś w 1912 liczba ich podwoiła się (12 621); pojawiły się tu stowarzyszenia naukowo-literackie (106), nauczycielskie (83), polityczne (171), oświatowe i czytelnie (3 956)25. Doniosłą rolę w rozwoju prasy, szerzej - kultury polskiej odegrały lwowskie firmy prowadzące własne wydawnictwa periodyczne i seryjne. Księgarnia Polska A.D. Bartoszewicza (1872), Księgarnia 23 Lwów daw n y i dzisiejszy. Pod red. B. Janusza. Lwów 1928, s B. Suchodolski: Historia nauki polskiej, t. 4. Wrocław 1987, s Tamże, s : K. Bartoszewicz: Dzieje Galicji Warszawa 1917, s. 196 i n.

8 Altenbergów (1880), a zwłaszcza Zakład Narodowy im. Ossolińskich, ufundowany przez Józefa Maksymiliana Ossolińskiego (1817). Techniczne zaplecze prasy lwowskiej stanowiły istniejące w mieście drukarnie. Przez cały XIX wiek występowały wahania w intensywności pracy zakładów poligraficznych, zależnie od konkretnej sytuacji politycznej. Od niej zależała nie tylko praca warsztatów już działających, ale możliwości założenia nowej drukami. Kwestię tę regulował patent Franciszka I z 18 m arca 1806 r. Zgodnie z zawartymi tam postanowieniami, koncesję na prowadzenie zakładu typograficznego mógł otrzymać jedynie fachowiec, posiadający świadectwo ukończenia praktyki w zawodzie drukarskim. Ponadto na założenie zakładu typograficznego potrzebne było zezwolenie urzędowe, wydane na osobę i gasnące wraz z jej śmiercią. Drukarnia mogła przejść na wdowę lub syna w wypadku zatrudnienia fachowego kierownika zakładu. Druga połowa X3X wieku dla drukarstwa lwowskiego to okres borykania się z wieloma trudnościami technicznymi i finansowymi. Lwów pozostawał w tyle w stosunku do drukarstwa krakowskiego. Na podstawie badań liczbę drukarń w latach we Lwowie ustalono na 97. Do najstarszych należały Drukarnia Instytutu Stauropigialnego, która początkami sięgała roku 1585 i Drukarnia Ossolineum założona w 1817 r. Do najważniejszych i najprężniejszych należała oficyna Pillerów. W roku 1901 zatrudniała ona 33 pracowników (drukowała 38 czasopism). Zakład pod kierownictwem Józefa Neumana, jako jeden z pierwszych w Polsce wprowadził druk offsetowy (drukowano tu wiele pism, m.in. Gazetę Narodową", Gazetę Lekarską"). W XIX wieku działały we Lwowie też inne, mniejsze firmy drukarskie, które na polu drukarstwa czasopiśmienniczego zaznaczyły bardzo wyraźnie swoje istnienie. Należy do nich m.in. dmkamia Michała Franciszka Poremby, powstała w 1785 r., drukująca osiem czasopism (m.in. pierwsze czasopismo drukarskie Czcionka"), Drukarnia Narodowa działająca od 1865 r. (10 tytułów, m.in. Urwis", Szkoła, Psikus, Gazeta Ludowa, Lwów Teatralny"), Pierwsza Związkowa Drukarnia i Drukarnia Edwarda Winiarza, która przed wybuchem I wojny światowej zatrudniała przeszło 70 osób i wydawała 31 tytułów prasowych. Znaną drukarnią lwowską był zakład Władysława Łozińskiego (1877). W zakładzie tym tłoczno na maszynach sprowadzonych z wiedeńskiej firmy Mayer i Schleicher, a zatrudnionych było 29 drukarzy i 6 uczniów. Drukowano tu m.in. siedem tytułów prasowych, np. Gazetę Lwowską", Kronikę Rady Szkolnej Krajowej, Kwartalnik Historyczny, Tygodnik Katolicki". Tłocznią o specyficznym charakterze była drukarnia Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (1874); drukowano tam m.in. «Bibliotekę Ossolińskich»

9 oraz dwutygodniki Wieniec i Pszczółka. Miały też drukarnie poszczególne redakcje, np. w 1868 r. Henryk Jasiński otworzył drukarnię Dziennika Polskiego (był współpracownikiem periodyku), która w 1871 r. przyjęła nazwę Drukarnia Gazety Narodowej. W 1872 r. Józef Ostoja Rogosz, literat i właściciel Dziennika Polskiego, założył własną drukarnię, nazywając ją imieniem gazety. W 1897 r. Spółka Wydawnicza Słowa Polskiego otrzymała koncesję na drukarnię o tej samej nazwie: jako pierwsza we Lwowie miała maszyny rotacyjne. W 1873 r. powstała drukarnia Przeglądu Polskiego" i Chaty, która po roku zmieniła nazwę na Drukarnia Ludowa. W 1902 r. koncesję na drukarnię uzyskał Zygmunt Hałaciński, w której rozpoczął druk Wieku Nowego, zaś w 1907 r. drukarnię Gońca Polskiego założył jego redaktor, Stanisław Brandowski. po dwu latach nazwano ją Drukarnią Mieszczańską, odbijając tu też Gazetę Codzienną. Była też drukarnia Kuriera Lwowskiego i inne. Łącznie prasę lwowską odbijano w około 100 drukarniach Przedstawione warunki korzystnie wpłynęły na rozwój prasy lwowskiej w latach W latach wychodziło we Lwowie 951 tytułów prasowych w języku polskim (995 gdy za podstawę obliczeń przyjęto tytuł pierwotny i wtórny), 139 kalendarzy oraz 19 jednodniówek57. Ukazywały się też liczne pisma w języku ukraińskim, żydowskim, niemieckim, rosyjskim i francuskim28. Na tej podstawie można stwierdzić, że pod względem liczby wydawanych pism w Galicji w interesującym nas okresie, Lwów znalazł się na pierwszym miejscu, przed Krakowem i innymi mniejszymi, prowincjonalnymi ośrodkami (758 tytułów ukazywało się w Krakowie)29. W Galicji lata bezpośrednio po powstaniu styczniowym, uważane powszechnie za lata zastoju, wpływały też niekorzystnie na rozwój prasy. W roku 1864 we Lwowie ukazywało się 27 tytułów, w dwa lata później - 31 (przypomnijmy, że w 1860 r. we Lwowie ukazywało się 68 pism). Dopiero uzyskanie przez Galicję autonomii spowodo 26 A. Bober: H istoria drukarń i stowarzyszeń drukarskich w e Lwowie. Lwów 1926, s ; J. Sowiński: Polskie drukarstwo. Wrocław 1988, s Dokonano korekty ilości tytułów wymienionych w art. J. Jarowiecki: Prasa lw ow ska w dobie popowstaniowej, op. cit. Weryfikacja materiału bibliograficznego w oparciu o zachowane zbiory prasy we Lwowie spowodowała wyłączenie kilkunastu tytułów, uznano je za wydawnictwa seryjne. 28 J. Myśliński, pisząc o N akładach prasy społeczno-politycznej w Galicji. wymienił 52 pisma ukraińskie, 31 żydowskich, 3 niemieckie, 1 rosyjskie, 1 francuskie. Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 1965, t. 4, z. 1, s Obliczenia na podstawie pracy A. Garlickiej: Spis tytułów prasy polskiej Warszawa 1978.

10 wało wyraźne ożywienie gospodarcze i kulturalne, powstały też korzystniejsze warunki polityczne dla rozwoju prasy we Lwowie. Potwierdza to wzrost tytułów: w 1867 r. było 35, 10 lat później ukazywało się już 70 pism, w 1890 r , a w Oznacza to, że w porównaniu ze stanem z 1864 r. liczba pism w 1912 r. wzrosła ponad 8 razy. Tempo wzrostu ilości pism było ogromne: %, %. Gwałtowny spadek rozpoczął się w 1915 r. (138 tytułów), ale i tak liczba była ponad 5 razy wyższa w porównaniu z 1864 r. Zaznaczyć trzeba, że tempo wzrostu było zróżnicowane w różnych grupach pism, najwyższe występowało wśród prasy ogólnoinformacyjnej, czasopism społeczno-politycznych, fachowych i humoiystyczno-satyrycznych. Wykres 1 Czasopisma wydawane we Lwowie w wybranych latach ( ) Liczba Częstotliwość ukazywania się poszczególnych pism we Lwowie była rozmaita, ale ustalono ją jedynie w odniesieniu do 832 tytułów: dzienników było 51, tygodników -171, dwutygodników - 217, miesięczników - 7, kwartalników - 23, półroczników - 3, roczników W pozostałej grupie 128 pism ukazywało się nieregularnie, w 183 przypadkach nie ustalono częstotliwości. W świetle powyższego można stwierdzić, że przewagę miały czasopisma o małej czę

11 stotliwości. Przewaga czasopism dwutygodniowych i miesięcznych wynikała stąd, że prawo prasowe Austrii wymagało od wydawców złożenia kaucji, gdy zamierzali wydawać dziennik lub tygodnik (trwało to do 1984 r.). W tym miejscu dodać trzeba, że szczególne piętno na prasie lwowskiej, głównie na tygodnikach, wycisnęło prawo prasowe, które skutecznie hamowało jej rozwój. Na mocy tego prawa udzielano licencji na wydawanie czasopism, wprowadzano wysokie kaucje. Krępująco i uśmierzająco działała cenzura represyjna, stosowano kary i konfiskaty nawet za drobne przekroczenia prawa prasowego. Nie ułatwiał też rozwoju prasy tzw. stempel dziennikarski oraz stosowany podatek od ogłoszeń. Nadzór nad prasą we Lwowie - podobnie jak w całej Galicji - spełniali urzędnicy prokuratury, skrupulatnie i wnikliwie odczytywali wszystkie podteksty i niedopowiedzenia, szczególną uwagą darząc prasę lewicową i mniejszości narodowych. Z biegiem lat działania cenzury liberalizowano, tak że przed wybuchem pierwszej wojny światowej nie były one główną przyczyną słabego rozwoju prasy. Wykres 2 Prasa lwowska ( ) wg częstotliwości Roczniki D w u m ie s ię c z n ik i 0,84% Wszelkie zmiany liczby tytułów prasowych stanowiły odzwierciedlenie tzw. ruchu wydawniczego, żywotności prasy, czyli zakładaniu i likwidowaniu pism. Udało się ustalić, że spośród 951 tytułów uka-

12 żujących się we Lwowie w okresie popowstaniowym największą liczbę stanowiły efemerydy, kończące często swój żywot po kilkunastu numerach. I tak 329 tytułów nie istniało dłużej niż jeden rok; od jednego do dwóch lat utrzymało się 160 tytułów, od trzech do pięciu lat pism, od 6 do 10 lat przetrwało 111 periodyków, od 11 do 15 lat 55 tytułów, 24 wychodziło przez 16 lat, 51 - do trzydziestu, a 52 przetrwały powyżej 30 lat (w niektórych przypadkach nie udało się ustalić czasu ukazywania się). Dodać trzeba, że I wojnę światową przetrwało łącznie 9 5 pism. Wykres 3 Ż y w o tn o ś ć prasy lw ow ski*] ( ) Liczba tytułów Wśród nich znajdowały się periodyki wręcz długowieczne. Były to przede wszystkim czasopisma religijne, np. Kurenda Konsystorza Metropolitalnego Lwowskiego Obrządku Łacińskiego, ukazująca się od 1783 do 1939 r.; Gazeta Kościelna, tygodnik poświęcony sprawom kościelnym i społecznym, organ Towarzystwa Wzajemnej Pomocy Kapłanów ( ): czasopisma naukowe, takie jak: Kosmos, miesięcznik Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. M. Kopernika ( ), wśród redaktorów kolejno występowali: Bronisław Radziszewski, A. Redumin, E. Dunikowski, Stanisław Tołłoczko i Rudolf Zuber, Kwartalnik Historyczny wydawany przez Polskie Towarzystwo Historyczne ( ), pod

13 redakcją kolejną uczonych: Ksawerego Liskego, Oswalda Balzera, Aleksandra Semkowicza, Józefa Korzeniowskiego, Franciszka Papee go, kwartalnik etnograficzny Towarzystwa Ludoznawczego Lud ( ) - m.in. redaktorzy: Antoni Kalina, Seweryn Udziela, Józef Kallenbach, Wilhelm Bruchnalski, Adam Fischer, Adam Kryński, czasopismo Towarzystwa Filologicznego Eos ( i dalej) - pod redakcją Tadeusza Sinki, Ludwika Ćwiklińskiego, Stanisława Witkowskiego. W tej grupie znalazły się też czasopisma rolnicze: Bartnik Postępowy - pismo poświęcone pszczelarstwu i ogrodnictwu, wydawane przez Galicyjskie Towarzystwo Gospodarskie w latach ; dwutygodnik ten poświęcony pszczelarstwu i ogrodnictwu, założony i redagowany był przez Teofila Ciesielskiego, dalej Rolnik, tygodnik rolniczo - przemysł owo - hand Iowy, wydawany przez Galicyjskie Towarzystwo Gospodarcze w latach , którego najpierw redaktorami byli: od 1869 r. - Antoni Jabłonowski, Rudolf Gunsberg, a od 1874 r. przez grono profesorów Szkoły Rolniczej w Dublanach pod kolejnymi redakcjami: K. Pańkowskiego, Z. Strusiewicza, D. Abrahamowicza, Władysława Tynieckiego, Kazimierza Miczyńskiego i in., miesięcznik Sylwan, przeznaczony dla leśników, wydawany przez Galicyjskie Towarzystwo Leśne w latach ; redagowane przez Aleksandra Nowickiego, od 1889 r. - Władysława Tynieckiego, od 1908 r. - Stanisława Sokołowskiego, Przewodnik Kółek Rolniczych, dwutygodnik Zarządu Głównego Towarzystwa Kółek Rolniczych w okresie (red. Ludwik Zielonka); czasopisma techniczne (np. Czasopismo Techniczne, dwutygodnik Towarzystwa Politechnicznego w latach ; pedagogiczne (np. Muzeum wydawane przez Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych , Szkoła, czasopismo Towarzystwa Pedagogicznego (redaktorzy m.in.: Karol Maszkowski, Bronisław Trzaskowski, Paulin Święcicki, Stanisław Sobieski, Lucjan Tatomir, Mieczysław Baranowski i in.)30, Biblioteka Macierzy Polskiej w latach ; czasopisma bibliograficzne (np. Przewodnik Naukowy i Literacki, dodatek do Gazety Lwowskiej ); czasopism a dla dzieci i młodzieży (np. Mały Światek pod red. Anny Lewickiej, ukazujący się od 1887 do 1939 r.). Wśród pism długowiecznych znalazła się też prasa ogólnoinformacyjna, np. Gazeta Lwowska *VI. 30 Por. J. Jarowiecki: Czasopisma pedagogiczne w Polsce (zarys problematyki). Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie" z. 178: Prace Bibliotekoznawcze VIII. Kraków 1996, s ; A. Meissner: Polskie czasopisma pedagogiczne Lw ow a i K rakow a w okresie autonomii galicyjskiej w latach W: Książki, czasop ism a biblioteki K rakow a i L w ow a X IX і X X wieku. Kraków 1993, s

14 ( i dalej), którą kolejno redagowali: Franciszek Kratler, M. Sartyni, Władysław Łoziński, Adam Krechowiecki; Słowo Polskie ( ), pod redakcją Stanisława Rossowskiego, Tadeusza Romanowicza, Zygmunta Wasilewskiego, Wacława Wolskiego, Kurier Lwowski Bolesława Wysłoucha ( ). Wykres 4 Typologia praay lwowskiej ( ) Zebrane tytuły prasy lwowskiej poddano wstępnej klasyfikacji tematycznej, uwzględniając przy tym częściowo ustalenia innych badaczy, przyjmując za podstawę zawartość treściową pism. Ujawniła się ogromna różnorodność tematyczna. Najliczniejszą grupę sta nowiły czasopisma społeczno-polityczne (w statystykach austriackich jawił się termin pisma polityczne ) - było ich 134 (14,2%) oraz czasopisma fachowe tytuły (12,9%). Trzecią poważną grupę stanowiła prasa ogólnoinformacyjna - 90 tytułów (9,6%). Z innych grup wymienić można czasopisma prawno-administracyjne i urzędowe (58-6%), społeczno-kulturalne (70-9%), humanistyczno-satyryczne (5 0-5,9%), naukowe (49-5%), literacko-artystyczne (49-5,2%), rolnicze (36-4,9%), medyczno-przyrodnicze (23-2,4%), przemysłowo-techniczne 24-2,5%), dla dzieci i młodzieży oraz szkolne (52-5,4%), pedagogiczne (34-4,5%), kobiece (25-2,6%), ekonomiczne (14), sportowe (15), bibliograficzne i bibliotekarskie (28-2,7%), statystyczne (6), geograficzne (4), wojskowe (11) - pozostałych nie sklasyfikowano.

15 Przedstawione wyliczenia zmieniają nieco statystyczny obraz prasy zawarty w opracowaniu J. Myślińskiego, który omówił statystykę prasy w Galicji w latach Jeśli chodzi o poszczególne rodzaje czasopism, to prasa lwowska różniła się pod tym względem od pism ukazujących się w całej Galicji. Np. z danych przytoczonych w drugim tomie Historii prasy polskiej wynika, że w Galicji dominujące miejsce zajmowały pisma polityczne, ekonomiczne, przemysłowo-techniczne31. Porównując dane liczbowe odnoszące się do całej Galicji z danymi dotyczącymi tylko Lwowa, można zauważyć dominującą rolę tego środowiska dziennikarskiego. Tak np. w 1881 r. w Galicji wychodziło 107 tytułów, a we Lwowie - 77, w 1890 r. w Galicji ukazywało się 128 tytułów - «we Lwowie 105, w 1900 r. cała prasa galicyjska liczyła 234 tytuły - a na Lwów przypadało 106 tytułów, w 1910 r. dla Galicji odnotowano 392 tytuły - we Lwowie 231 tytułów. Są to wszystko porównania formalne, miejscami szacunkowe, ale pozwalają na nieco inne widzenie prasy lwowskiej w okresie popowstaniowym. Biorąc pod uwagę dominujące funkcje społeczne pism, stwierdzić można, że we Lwowie ukazywała się prasa informacyjna, prasa opinii, informacyjno-publicystyczna, prasa edukacyjna, rozrywkowa, hobbystyczna (filatelistyka). Pisma adresowane były do różnych kręgów odbiorców: miały charakter uniwersalny, adresowano je do uczonych, nauczycieli, do mieszkańców wsi - rolników, leśników, artystów, kobiet, wojskowych, miłośników książki i bibliotekarzy, do dzieci i młodzieży itd. Różnorodny był status organizacyjno-instytucjonalny pism we Lwowie (autor obliczył, iż było 213 wydawców). Były pisma związane z ugrupowaniami politycznymi, pisma podległe władzom administracyjnym, urzędom i instytucjom państwowym, pisma wydawane przez instytucje i towarzystwa gospodarcze, była też prasa wyznaniowa, związana z hierarchą kościelną i poza nią pisma organizacji młodzieżowych i szkolnych, prasa wydawana przez wszelkiego rodzaju spółki cywilne i dziennikarskie, a także pisma wydawane przez osoby fizyczne. Często status początkowy pism ulegał zmianie, np. pismo najpierw wydawane przez osobę fizyczną, następnie przejęte było przez spółkę. W oparciu o wyniki uzyskane na podstawie analizy bibliograficznej można stwierdzić, że wydawcami gazet i czasopism we Lwowie były przede wszystkim osoby prywatne J. Myśliński: P rasa polska w G alicji w dobie autonom icznej... s J. Jarowiecki: P ras a lw o w sk a w dobie po p ow stan iow ej...

16 Dodać jeszcze należy, iż prasa galicyjska - w tym też lwowska - wzorowała się w jakimś stopniu na prasie wiedeńskiej. Mając charakter lokalny, zamieszczała liczne korespondencje ze świata, a przede wszystkim z pozostałych ziem polskich, podkreślając tym samym - mimo istniejących granic zaborów - łączność wszystkich Polaków. Odzyskanie niepodległości zmieniło sytuację prasy lwowskiej, która jednak przejęła pewne tradycje z prasy galicyjskiej, kontynuując np. po wydarzeniach wojennych liczne tytuły prasowe, utrzymali się też niektórzy wydawcy. W pierwszych latach po wojnie prasa lwowska borykała się z poważnymi trudnościami nie tylko finansowymi; brakowało papieru, materiałów, zniszczone były w części urządzenia poligraficzne, występowały przerwy w komunikacji, telegrafach i telefonach, rosły ceny. Lwów po odzyskaniu niepodległości, dotknięty zniszczeniami wojennymi, a także wywołanymi walkami polsko-ukraińskimi 0 miasto, stosunkowo szybko odżył, powiększając liczbę ludności 1 obszar poprzez przyłączenie podmiejskich gmin. Znaczenie miasta ulegało zmianie, utraciło swą dotychczasową pozycję stolicy dawnej Galicji, jako ważnego centrum politycznego. Nadal jednak ze swą bogatą tradycją kulturalną i gospodarczą stanowił Lwów ogromny ośrodek życia wielkomiejskiego w latach , ustępując jedynie stołecznej Warszawie i Łodzi. Rozwój prasy lwowskiej w dwudziestoleciu międzywojennym podlegał tym samym uwarunkowaniom, co cała polska prasa. A więc na ten rozwój rzutowały: prawo prasowe, warunki społeczno-kulturowe, warunki ekonomiczne i techniczne. Nie zatrzymuję się nad szczegółowym analizowaniem przepisów prawnych regulujących produkcję wydawniczą (sprawę tę szeroko oświetlają książki A. Paczkowskiego i M. Pietrzaka). Po pierwszej wojnie światowej Lwów stał się głównym ośrodkiem gospodarczym ziem południowo-wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej. Tu miały swe siedziby centrale samorządu gospodarczego oraz samorządu terytorialnego (izby: rolnicza, handlowa, przemysłowa rzemieślnicza), mieściły się tu różne instytucje handlowe i spółdzielcze, bankowe i towarzystwa ubezpieczeniowe (np. Związek Banków, Krajowe Towarzystwo Naftowe, Związek Polskich Producentów i Rafinerów Olejów Mineralnych, Centralny Związek Kupców i Przemysłowców. Związek Przedsiębiorców Gorzelni Rolniczych). Rozwijał się też przemysł, w którym przeważały małe przedsiębiorstwa, zatrudniające od 20 do ponad 600 pracowników, potencjalnych odbiorców prasy. W 1937 r. we Lwowie zarejestrowanych było przedsiębiorstw przemysłowych i handlowych. W 112 największych zakładach pracowało 10 tys. robotników.

17 Biorąc pod uwagę czynniki kulturowe wpływające na rozwój prasy, a do takich należy charakter przygotowania społeczeństwa do korzystania z niej, należy przypomnieć, że liczba mieszkańców Lwowa w 1921 r. wynosiła osób, zaś w 1937 ok. 350 tys. W pewnym sensie wielkim bogactwem Lwowa była tu rozmaitość żywiołów narodowościowych, rozmaitość, jakiej bodaj nie spotykało się w żadnym innym mieście europejskim - pisał po latach w swoich wspomnieniach Marian Tyrowicz. Od stuleci mieszkali tu obok Polaków: Ukraińcy, Ormianie i Żydzi. W okresie rozbiorów osiedliło się tu trochę: Czechów, Węgrów, Austriaków, którzy z czasem ulegali spolonizowaniu. Mniejszości narodowe, z wyjątkiem spolonizowanej części inteligencji żydowskiej, pielęgnowały własną kulturę literacką34 35, zrozumiałą więc było sprawą, że wychodziły także periodyki w językach tych mniejszości. Według ostatniego przeprowadzonego w Drugiej Rzeczypospolitej w roku 1931 spisu ludności, w którym za kryterium przyjęto nie narodowość, a język ojczysty i wyznanie, struktura mieszkańców Lwowa przedstawiała się następująco: T a b e la 3. Podział ludności Lwowa z 1931 r. według deklarowanego języka ojczyatego35 Liczba mieszkańców Deklarujących język polski ukraiński ruski 24 białoruski 462 rosylski 221 czeski 6 litewski niemiecki żydowski hebralski Z tą różnorodnością etniczną i językową szła w parze różnorodność wyznaniowa. Zamieszkiwali tu katolicy obrządku łacińskiego, obrządku greckiego, obrządku ormiańskiego. Ponadto żyli tu wy 33 M. Tyrowicz: W spom nienia o życiu k u ltu ra ln ym i o b yczajow ym L w o w a Wrocław 1991, s S. Żółkiewski: G łów ne tendencje rozwoju polskiej kultu ry literackiej ( ). W: L itera tu ra p o lska w okresie m iędzyw ojennym, t. 1. Kraków 1979, s D ru g i p o w szechny spis ludności z d n ia 9 X II 1931 r. M ias to L w ó w. Lwów: GUS 1937.

18 znawcy judaizmu, ewangelicy, prawosławni. Procentowo struktura narodowościowa ludności Lwowa w 1928 roku przedstawiała się następująco: narodowość polska - 64,7%, żydowska - 23,9% ; ruska (ukraińska) - 10,2%; inne narodowości 1,2%. T a b ela 4. Podział ludności Lwowa w 1931 r. według deklarowanego wyznania36 Liczba mieszkańców Deklarujących wyznanie rzymskokatolickie 1ormiańskokatolickie greckokatolickie i obrządku wschodniego prawosławne ewangelicko-augsburskie 421 ewangelicko-reformowane 14 ewangelicko-uniine ewangelickie mojżeszowe (w tym osób deklarowało Język polski jako oiczysty) Na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego o poziomie wykształcenia, strukturze zawodowej oraz płci i wieku mieszkańców miasta można stwierdzić, że potencjalni czytelnicy prasy we Lwowie stanowili zbiorowość odznaczającą się: 1) przewagą osób z wykształceniem co najwyżej początkowym ( ), 2) dominacją robotników, 3) przewagą kobiet ( ) nad mężczyznami ( ). Stosunkowo liczną grupę stanowiła we Lwowie inteligencja - warstwa pod względem czytelnictwa prasy najaktywniejsza. W 1921 r. spośród mieszkańców, pracowników umysłowych było ; w 1931 r przypadało na , z czego około zatrudnionych było w szkolnictwie, oświacie i kulturze3637. Do ogólnej aktywizacji kulturalnej mieszkańców m iasta i budzenia zainteresowania słowem drukowanym, czytelnictwem prasy, przyczyniła się przede wszystkim oświata i poziom wykształcenia. W całej Drugiej Rzeczypospolitej występował postęp w dziedzinie zdobywania wykształcenia i obniżania się poziomu analfabetyzmu. W 1928 r. istniały we Lwowie 44 szkoły powszechne (w tym 17 męskich, 22 żeńskie, 5 mieszanych), 18 szkół zawodowo-dokształcają- 36 Tamże. 37 Tamże.

19 cych (15 męskich, 3 żeńskie). W 1936 r. miasto miało aż 30 gimnazjów, w tym 13 prywatnych, 5 szkół handlowych i 10 technicznych oraz 54 szkoły podstawowe. W 1937 r. 15 tys. dzieci uczęszczało do szkół. Miasto nadal było znaczącym ośrodkiem akademickim. Szkolnictwo wyższe reprezentował Uniwersytet im. Jan a Kazimierza ufundowany w 1661 roku, trzeci co do wielkości w Polsce - po krakowskim i wileńskim (w roku akad / miał 6463 słuchaczy). Coraz prężniej działała założona w 1844 roku Akademia Techniczna przekształcona w 1921 roku w, uchodzącą za najlepszą w Polsce w okresie międzywojennym, Politechnikę Lwowską (w 1919 r. liczyła już 2660 słuchaczy). Młodzież studencką kształciły również Akademia Rolnicza w Dublanach (od miała nazwę Wyższej Szkoły Rolniczej), Akademia Weterynarii (która od 1881 do 1896 roku nosiła nazwę - Szkoła Weterynarii). Tuż po wyzwoleniu powstała we Lwowie Wyższa Szkoła Handlu Zagranicznego. Obok wyższych uczelni myśl naukową kształtowały liczne towarzystwa naukowe, kontynuujące swą działalność sprzed zaborów. W dwudziestoleciu międzywojennym nastąpił dynamiczny rozwój. Pracowali tu wybitni uczeni, działali też literaci wiążący się często z czasopismami, np. Sygnałami", Dziennikiem Polskim" (prowadzili tu własną kolumnę pt. Kolumna Rybałtów), Naszym Krajem, Sceną Lwowską, Przewodnikiem Naukowo-Literackim (dodatkiem do Gazety Lwowskiej ), Lwowskimi Wiadomościami Muzycznymi i Literackimi, Kulturą Lwowa - że ograniczymy się do wymienienia przykładowo tych tytułów. Codzienna prasa także zamieszczała artykuły wielu uczonych, utwory znanych pisarzy. Istniało tu również prężne środowisko literackie i dziennikarskie, w którym obok siebie przyszło tworzyć ludziom różnych pokoleń i orientacji politycznych. Ta sytuacja niewątpliwie korzystnie wpłynęła na rozwój prasy. Utrzymywało się charakterystyczne zjawisko długowieczności prasy. Potwierdza ten fakt Andrzej Paczkowski w swojej książce Prasa w latach (1980), pisząc, iż w roku 1937 ukazywało się w Polsce 218 pism założonych przed 1915 r., co stanowiło 6% wszystkich tytułów wydawanych tego roku: środowisko lwowskie posiadało najwięcej pism długowiecznych - 14,2%, za tym środowiskiem w kolejności znajdowała się prasa wielkopolska - 13,4% i Krakowa - 11,5% A. Paczkowski: P ras a D rug iej R zeczypospolitej Warszawa 1981, s

20 Oficjalne dane statystyczne dotyczące stanu ilościowego prasy lwowskiej w latach nie są właściwie dokładnie znane. Przypomnimy, że zaczęto je opracowywać dopiero od 1924/1925, najpierw przez Wydział Prasowy i Wydział Społeczno-Polityczny Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, a od 1929 r. przez Instytut Bibliograficzny Biblioteki Narodowej. Nie wiadomo zatem ile tytułów pism ukazywało się we Lwowie, bowiem prace nad bibliografią prasy lat zostały zaledwie zapoczątkowane przez autora niniejszego tekstu. Zebrano ogromną ilość zróżnicowanych informacji. Tytułem przykładu przypomnieć można, że Paczkowski w swojej książce o prasie w dwudziestoleciu międzywojennym wymienił jedynie 28 tytułów prasy lwowskiej, autorzy Dziejów prasy polskiej uwzględnili tylko 2 4 tytuły39. Katalog prasow y PAR-a odnotował tytuły prasy ukazującej się we Lwowie40, w Urzędowym Wykazie Czasopism Wydawanych w Rzeczypospolitej zamieszczono 329 tytułów, w Spisie gazet i czasopism RP tytułów41. W oparciu o wymienione wcześniej źródła oraz poszukiwania własne ustalono dotąd, iż we Lwowie w latach ukazywało się 1090 tytułów prasowych w języku polskim (w tym też dla mniejszości narodowych)42, 79 kalendarzy43 i 81 jednodniówek. Dodajmy, że w tym samym okresie ukazywały się tytuły periodyków w języku ukraińskim co sta nowiło 53% ogółu prasy ukraińskiej wydawanej w Drugiej Rzeczypospolitej. We Lwowie ukazywało się 75 tytułów prasy żydowskiej, z tego 40 w języku polskim44. Książka adresowa Lwowa za rok J. Łojek, J. Myśliński, W. Władyka: Dzieje prasy polskiej. Warszawa 1988, s K atalo g P rasow y Polskiej A gencji R eklam ow ej F ran c iszka K ra jn y. Poznań / T. Pietraszek: Spis g aze t i czasopism R zeczypospolitej P olskiej. Warszawa J. Jarowiecki, B. Góra: P rasa lw o w ska w dw ud ziesto leciu m iędzyw ojennym. Próba b ib lio g rafii Kraków E. Wójcik: K alen d arze lw o w sk ie w okresie d w u d ziesto lecia m iędzywojennego. W: K rakó w -L w ó w : K s ią ż k i czasopism a i b ib lio teki X IX і X X w ieku. Kraków 1996, s Autorka zwiększyła liczbę kalendarzy odnotowanych przez J. Jarowieckiego i B. Górę (P rasa lw o w s k a w d w udziestoleciu m iędzywojennym ). 44 E. Misiło: P ras a u kra iń s k a w Polsce ( ). Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 1984, z. 4, s. 65. Ale wg danych zawartych w katalogach E. Misiło: Spis tytułów prasy ukraińskiej w D rugiej Rzeczypospolitej (Warszawa 1983) oraz B ibliog ra fia u krain s ko ji p resy w Polszczi (Kanada, Alberta 1991) wynika, że we Lwowie ukazywało się 570 tytułów. B. Łętocha: P ras a ży d o w sk a w e L w o w ie Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historii 1996 nr 3; M. Fuks: P ras a ży d o w s k a w Polsce X IX і I pot. X X w iek u (do końca I I w ojny ś w ia to w ej). Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 1973 z. 1.

21 odnotowała 203 tytuły prasowe, których redakcje mieściły się w mieście: tytułów polskich było 90, a ukraińskich aż 97. Odnotowano też pisma żydowskie i mniejszości niemieckiej. Andrzej Notkowski, pisząc o prasie prowincjonalnej w Drugiej Rzeczypospolitej stwierdził, iż pod względem wydawanych czasopism do 1929 roku Lwów znajdował się na 4. miejscu w kraju (po 3 ośrodkach makroregionalnych) z ilością czasopism35. Wypada w tym miejscu skorygować nieco te informacje. Na podstawie zgromadzonych danych wiadomo dziś, że do 1929 roku we Lwowie wychodziło czasopism, takich korekt można przeprowadzić więcej. Analizując rozwój prasy we Lwowie, można zauważyć stały przyrost jej nowych tytułów. Zjawisko to zarejestrował Andrzej Paczkowski, zaś autor niniejszej publikacji nieco je skorygował (tab. 5)4546. T a b e la 5. Przyrost tytułów w wybranych latach Drugiej Rzeczypospolitej Lata - liczba tytułów Stan prasy lwowskiej według: Andrzeja Paczkowskiej Jerzego Jarowieckiego Stan prasy lwowskiej stale powiększał się od 1919 r. Przyjmując wyliczenia A. Paczkowskiego zauważa się, iż w porównaniu ze stanem z roku 1918 prasa osiągnęła w 1928 roku poziom dwukrotnie wyższy, a w roku 1933 ostatecznie o 2,3 raza. Tempo wzrostu było ogromne: %, %. Pod względem tempa wzrostu Lwów znalazł się za Poznaniem (342%), Warszawą (328%) i Wilnem (244%). Kraków miał tempo wzrostu 187%. Z danych, jakimi dysponujemy wynika, iż we Lwowie w przedziale czasowym do jednego roku znalazło się 311 pism, od jednego do dwu lat ukazywało się 146 tytułów, najwięcej, bo aż 173 tytuły miały tywot od trzech do pięciu lat, od sześciu do dziesięciu lat trwał żywot 122 pism, 47 ukazywało się od jedenastu do piętnastu lat, 3 9 przetrwało od szesnastu do dwudziestu lat, ponad dwadzie 45 A. Notkowski: P rasa prow incjonalna A. Paczkowski: op. cit., s. 434; J. Jarowiecki: P ra s a w e L w o w ie w okresie d w u d ziesto lecia m iędzyw ojennego (W p ro w adzen ie do tem atu). Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 1993, z. 4, s. 48. Inne dane podaje M. Walczak w art. C zasopiśm iennictw o w Polsce okresu m iędzyw ojennego ( ), pisząc np. że we Lwowie w 1925 r. ukazywało się 186 tytułów, w , w ( Kultura i Oświata 1989 nr 1, s. 86).

22 ścia lat na rynku prasowym utrzymało się 66 tytułów. Ten stan rzeczy sytuuje prasę lwowską pod względem stabilności na drugim miejscu w Polsce (po prasie wielkopolskiej). WYKRES 5 Tempo wzrostu prasy lwowskiej na tle innych miast Polski ( ) I 150 I % Poznań Lwów Warszawa Wilno Kraków Prasa we Lwowie przeżywała różne tendencje rozwoju ilościowego. Pierwsze lata po odzyskaniu niepodległości cechuje duża dynamika, co wyraziło się ilością nowo powstałych tytułów: najwięcej, bo 27% powstało w roku 1921: na ukazujących się 148 pism na nowo założone przypada 40 (zlikwidowano 25). Podobnie wysoki wskaźnik rozwoju przypadł na lata ; na 269 pism wychodzących w 1930 r. nowo założonych było 63 (23%), w 1931 r. analogicznie: na (19,8%), 1932 r.: na (24,2%). Natomiast najwyższy odsetek pism zlikwidowanych przypada na lata: (21,2%), (22,1%) (21,3%). W latach oraz ilość nowych tytułów przeważała nad zlikwidowanymi, w pozostałych latach było odwrotnie. Prasa we Lwowie przeżywała różne tendencje rozwoju ilościowego. Pierwsze lata po odzyskaniu niepodległości cechuje duża dynamika, co wyraziło się ilością nowo powstałych tytułów: najwięcej, bo 27% powstało w roku Różnorodna była częstotliwość ukazu

23 jących się tytułów prasy lwowskiej, ale ustalano ją jedynie w odniesieniu do 477 tytułów. I tak dzienników było 31, tygodników - 138, dwutygodników - 57, miesięczników - 189, dwumiesięczników - 6, kwartalników - 35, półroczników - 1, roczników W powstałej grupie 613 tytułów część ukazywała się nieregularnie, przy analizie tytułów prasy szkolnej i studenckiej można byłoby tylko w przybliżeniu ustalić dane. Wykres 6 Żywotność czasopism lwowskich ( ) 1 1 ' 1 5 t a t lat 3-5 lat 19,14% 16,15% Zebrany materiał bibliograficzny poddano klasyfikacji tematycznej, przyjmując za podstawę zawartość treściową i przeznaczenie. Wprowadzono pewne zmiany w stosunku do danych publikowanych wcześniej przez autora tych rozważań. Wyniki tej klasyfikacji (zapewne jeszcze nie ostateczne) pozwalają stwierdzić, że najliczniejszą grupę stanowiły periodyki ogólnoinformacyjne i społeczno-polityczne (198 tytułów, tj. 18%) oraz czasopisma dla dzieci i młodzieży (134 tytuły, tj. 12,2%). Kolejne miejsce zajmowały pisma fachowe (115 bibliotekarskie i księgarskie (27), pisma medyczne i farmaceutyczne (17), ogrodnicze i pszczelarskie (6), prawniczo-sądownicze

24 (10), rolniczo-hodowlane (23), spółdzielcze (13), pożarnicze (2), dla leśników (2), dla rzemieślników (9), dla urzędników (6). W bliskiej łączności z prasą fachową pozostają periodyki gospodarcze (91 tytułów, tj. 8,3%). Obejmują one czasopisma bankowe i giełdowe (31), gospodarcze (20), mieszkaniowe (12), kupieckie (28). Wykres 7 Częstotliwość prasy lwowskiej ( ) Roczniki Półroczniki Kwartalniki Dwum iesięczniki M iesięczniki Dwutygodniki Tygodniki D zienniki We Lwowie ukazywały się też pisma naukowe (86 tytułów, tj. 7,86%) oraz pedagogiczne (55 tytułów, tj. 5%), a wśród nich czasopisma: ogólnopedagogiczne, pedagogiczno-specjalistyczne, przedmiotowo-metodyczne, naukowe, oświatowo-urzędowe, organizacyjno-związkowe. Kolejna grupa to periodyki literackie i społeczno-kulturowe (85 tytułów, tj. 7,8%) obejmujące czasopisma: filmowe (11), kulturalne i społeczno-kulturalne (30), kulturalno-artystyczne (4), literackie (20), muzyczne (9), teatralne (11). Do tej grupy można by też wliczyć czasopisma humorystyczne satyryczne (22 tytuły, tj. 0,2%). Wydawano też prasę kobiecą (10), sportową (43), turystyczną (14), urzędową (7), czasopisma wojskowe (41), związkowe (51), prasę ogłoszeniowo-reklamową (10). Ukazywała się też prasa hobbistyczna (12 tytułów, tj. 0,09%), a mianowicie czasopisma filatelistyczne, fotograficzne, numizmatyczne i krótkofalowców; pozostałych tytułów nie sklasyfikowano.

25 W y k r e s 8 Typologia czasopism lwowskich ( ) Reklamowe Kobieca Hobbłetyczne Turystyczne Humorystyczno«rfyryczne Wojskowe Sportowe Związkowe Pedagogiczna Literacko i spol-kulturalne Naukowe Goepodarcze Fachowe O ziedfce i młodzieżowe Ogólnoinformacyjne Liczba tytułów Różnorodny był status organizacyjno-instytucjonalny prasy we Lwowie. Obliczono, że była dziełem 460 wydawców. Wydawały prasę partie polityczne: istniała prasa partii prawicowych, o orientacjach centrowych, prasa demokratyczno-liberalna, prasa lewicowa, BBWR i prorządowa. Miały własne pisma władze administracyjne i instytucje państwowe, instytucje, towarzystwa i stowarzyszenia naukowe, kulturalne oraz społeczne, wydawały swą prasę organizacje młodzieżowe, związki i gminy wyznaniowe, wydawcami były też spółki akcyjne oraz osoby prywatne. Zamykając ten statystyczno-typologiczny skrótowy przegląd prasy lwowskiej , wypada jeszcze zauważyć, że problemem staje się ustalenie wielkości nakładów poszczególnych pism. Spośród zarejestrowanych w latach tytułów tylko w odniesieniu do 138 (tj. 12,5%) znaleziono wstępne dane dotyczące jednorazowego nakładu. Przykładowo można stwierdzić, że najwyższe na

26 kłady osiągały pisma ogólnoinformacyjne (np. Ilustrowany Ekspres Wieczorny - 50 tys., Dziennik Polski - 30 tys., Wiek Nowy - 30 tys.), a także czasopisma wyznaniowe (np. Posłaniec św. Antoniego z Padwy tys., Żyj po Bożemu - 80 tys., Apostolstwo Chorych - 19 tys., Gazeta Niedzielna tys.) lub przeznaczone dla określonego kręgu odbiorców, np. dla kobiet ( Świat Kobiecy - 20 tys.). Średnio nakłady dzienników czy tygodników polityczno-informacyjnych sięgały do 18 tys. egz. jednorazowego nakładu (np. Dziennik Ludowy - 15 tys., Dziennik Lwowski tys., Gazeta Lwowska - 10 tys., Gazeta Poranna - 12 tys., Głos Lwowa - 15 tys., Kurier Lwowski - 18 tys., Słowo Narodowe - 10 tys. Najniższe nakłady miały czasopisma naukowe, wynosiły one od tysiąca do dwu i pół tysiąca egzemplarzy (np. Kosmos - 2,5 tys., Czasopismo Techniczne - 1,8 tys., Kwartalnik Antykwarski - 1,5 tys., Kwartalnik Historyczny - 2 tys., Przegląd Teologiczny - 1 tys.). Pisma dla dzieci i młodziety nie przekraczały 5 tys. egzemplarzy, czasopisma szkolne miały nakład od 50 do 1200 egzemplarzy. Techniczne funkcjonowanie prasy lwowskiej opierało się na istniejących w mieście drukarniach. W okresie dwudziestolecia międzywojennego poligrafia lwowska cierpiała wskutek niedostatku, niektóre zakłady poligraficzne podupadły w czasie działań wojennych. We Lwowie działały liczne drukarnie o bogatych tradycjach, m.in. Drukarnia Dziennika Lwowskiego, założona przez Henryka Jasińskiego w 1868 r., której właścicielem był Mieczysław Szyjkowski; Drukarnia Dziennika Polskiego, utworzona w 1872 r. przez Józefa Ostoję Rogosza, której koncesję w 1924 r. otrzymał Tadeusz Barszczyński; Pierwsza Związkowa Drukarnia uruchomiona w 1873 r.; Drukarnia Sztuka kontynuująca działalność oficyny hebrajskiej, której założycielem był w 1867 r. Pessel Bałłaban; Drukarnia Udziałowa Antoniego Gojawiczyńskiego, początkami sięgająca roku 1886, oficyna Jędrzeja Kostkiewicza czy też Drukarnia Artura Goldmana założona w 1897 r. Drukarni było wprawdzie wiele (około 70), lecz wszystkie niemal były od lat niedoinwestowane, odczuwały brak części zamiennych, czcionek, a także farb. Modernizacja ich następowała bardzo powoli. Przypomnijmy, że pierwsza maszyna rotacyjna dotarła do Lwowa już w 1902 roku (w drukami Słowa Polskiego ), ale skład linotypowy zastąpił ręczny dopiero w połowie lat dwudziestych XX wieku. Baza maszynowa oparta była na maszynach płaskich, pospiesznych bostonkach i Phónixach, urządzeniach do stereotypii i cynkografii, dalekich jednak od euro