Kartografia wojskowa krajów strefy bałtyckiej XVI-XX wieku : konferencja naukowa w Toruniu

Transkrypt

1 Michaluk, Dorota Kartografia wojskowa krajów strefy bałtyckiej XVI-XX wieku : konferencja naukowa w Toruniu "Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska", 9, 1995, s. [157]-160 Zdigitalizowano w ramach projektu pn. Budowa platformy "Podlaskie Czasopisma Regionalne", dofinansowanego z programu Społeczna odpowiedzialność nauki Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (umowa SONB/SP/465121/2020). Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku.

2 Dorota MICHALUK Białystok Kartografia wojskowa krajów strefy bałtyckiej XVI-XX wieku konferencja naukowa w Toruniu W dniach października 1994 r. w Toruniu miała mi jsce m iędzynarodowa konferencja poświęcona zagadnie nion kartografii wojskowej krajów strefy bałtyck i ej XVI-XX wieku. Zorganizowane przez Instytut Historii i Archiwistyki Uniwersytetu in!. Mikołaja Kopernika oraz Wyższ~ Szko łę Ofice rsk~ im. gen. J. Bema przy udziale Za r z~ du Topograficznego Sztabu Generalnego WP i Muzeum Okręgowego w Toruniu. W inauguracj i uczestniczyli.im Prorektor UMK prof. dr hab. Michał Rozwadowski oraz Rektor WSO płk dr inż. Jan Majkut, którzy zwrócili uwagę na fakt nawi~zania wspó łpracy naukowej pomi ę dzy uczelniami cywilnymi i wojskowymi. Pierwszej częśc i obrad przewo dniczył dzieka n Wydzia łu Nauk Historycznych prof dr hab. Janusz Małłek. Referat inaugurujący obrady wyg łos ił prof. dr hab. Tadeusz M. Nowak (Warszawa) d okon uj ~c analizy wojskowych elementów pomorskich map atlasu Fryderyka Getkanta "Topografica practica" z lat , z n ajdującego się w Sztokholmie. Dr Bjorn GM'vert (Sztokholm) o m ówił "mapy ziem polskich z XVII-XVIII w. znajduj ~ce s i ę w Szwedzkim Archiw um Wojskowym. Wystąpi enl (., bogato ilustrowane, doty czy ło obszaru Polski w obecnych granicach. - W archiwum znajduje się n ajwiększa kolekcja map ręc zni e malowanych - giównie są to plany i mapy terenów płónocno-zachodnich m.in. okolic Szczecina, ogólna mapa Polski z pocz. XVIII w. oraz ki lkaset planów miast. Kolejny mówca prof. dr Janis Strauchmanis ( Ryga) zw róc ił uwagę na nie wykorzystane w badaniach histolycznych źród ło do dziejów wojny północ n ej jakim jest ręko pi ś mienny atlas Georga Maxa von Fi..irstenhoffa, in żyn i era saksońskiego korpusu in ży ni e ryjn ego, twórcy m.in. planów twierdz polskich i litewskich. W referacie pt. "Mapy Ukrainy Wilhelma Beauplana z połowy XVII w. jako źród l o do historii wojskowości" dr Maria Wawryczyn (Lwów) omów iła przydatn ość map wybitnego kartografa i in żynie ra wojskowego, twórcy map Delineatio Genemlis (648), Delineatio specialis et accumta Ukn;tinae (650) w badaniach nad hi stor i ~ wojskowości. Tematem bogato ilustrowanego wystąpie nia prof. dr hab. Sta ni sława A1exandrowicza byla litewska kartografia wojskowa w XVI-XVII w. Jej rozwój n astąp ił w czasie wypraw Stefana Batorego lecz prawdziwy przełom miał miejsce w pocz~rkach panowania W ładysława IV Wazy. Dorobek kartografii wojskowej

3 158 Dorota MicballtM WXl tego okresu wi : ]że się ż prowadzonymi na jego terenie działaniami, względnie przygotowaniami wojennymi. Prof. dr hab. Antoni Czacharowski (To ruń) przedstawił z:lłożenia i metody opracow:lnia atlasu historycznego miast polskich. Rezultatem prac jest wydany niedawno atlas historyczny Elbl:}ga, do druku pczegotowane też zostały atlasy kilku innych miast pomorskich. Dr Tadeusz Gwarek (Warszawa) omówił kartog rafi ę wojskowq w po lskim pi ś mi e nni ctwi e od 1659 r., kiedy ubzała się praca znakomitego geometry i kartografa Józefa Na ronowicz-naroń s kiego znana pod tytułem "Geoflletria", aż do wybuchu II wojny św iatowe j. Referat dr He nly b Kotarskiego (Kraków) pt. "Polskie s iły zbrojne w walkach o uj śc i e Wis!y i Dźwiny na przełomie XVI i XVII w." d otyczy ł problemów warsztatowych historyków wykorzystuj:!cych w swych badaniach materialy kartograficzne. Dr Anna T. Pawłows ka (Lublin) na przykład z i e map dóbr rodu Zamoyskich prze d stawiła rozwój map topograficznych w Polsce w XVIII-XIX w. Problemy wykorzystania ś re dni ow i ecz n yc h map topograficznych jako ź ródla informacji o zmianach ś ro d ow iska od k o ń c a XVIII w. do I połowy XX w. o mów iła dr Maria Jankowsb (Poznań). Prof. dr Janis Strauchmanis (Ryga) wygłosił referat, w którym o m ów ił kolekcję ponad 900 map, planów i atlasów wojskowych z lat przecllowywanych w zbiorach Towarzystwa Historii i Starożytności w Rydze. Obrady pierwszego dnia zakończył dr Hi emdź Siemjanczuk (Grodno) wystąpieniem charaktelyzuj:!cyllllllaterialy wojskowo-kartograficzne przechowywane w zbiorach Białoruski ego Historycznego Archiwum Państwowego w Grodnie. Referent o m ów ił przede wszystkim zawa rtość dwóch zes p o łów "Inżynier Wojskowy" oraz "G rodzi e ński Generał Gubernator" zawierające brtografika z terenów guberni grodzieńskiej w XIX-XX w. W grodzieńskim archiwum oraz w z,lsobach t:lt11tejszego Muzeum Historycznego z najdują się m.in. szczegółowy plan Bielska Podlas kiego, plany Sokółki, Klypna, Puszczy Białow i es ki e j, Słonima, Grodna, mate ria ły kartograficzne dotyczące twierdz Grodna, Brześc ia, Osowca, plany dróg guberni g ro dzieński e j, a także plany wb s n ośc i owo- m a j ątkowe z tego terenu. Drugi dzi e ń konferencji rozpocz:!! prof. dr Jgor Swiesznikow (Lwów) referatem "Bitwa pod Beresteczkiem 16'51 r. w świe tl e ź róde ł kartograficznych i archeologicznych". Odnalezienie obozu kozackiego (wieś Ostrów) um oż liwiły dwa zachowane plany bitwy oraz porównanie ich ze współczesną m:lpą topograficzn:]. Zakrojone na szeroki ska l ę, prawie dwudziestolernie prace wykopaliskowe do prowad z iły do odnalezienia wielu cennych ź ró d e ł kultury materialnej Kozaczyzny, m.in. elementów ubrania, wyposażenia, broni białej i palnej. Ciekawsze znaleziska za prezentowane zostaly na slajdach. Płk mgr in ż. Grzegorz Kurzeja i kpi'. mgr in ż. Piotr Przybyliński (Warszawa) w dwóch na stępują c y c h po sobie refe ratach "Mapa numeryczna w skali 1: oraz "Mapa numeryczna w ska li 1:')0 000" zapoznali s łu c ha czy z najn owocześ-

4 KlIl"lug mji'a li 'o f~k O Il '(f" 159 niejszymi tecl1niketl1li wytwarzania niezmiernie dokladnych met p specjalistycznych w oparciu o zebrane bazy danych kartograficznych danego obszaru. Najnowsze os i :[g nięc i a techniczne m :ljące zastosowanie w nawigacji i brtografii przedstawił ppłk mgr in ż. Wi es ław Graszka (Warszawa) w referacie: "Pozycjonowanie i nawigowanie z wykorzyst:mielll GPS". Powstanie i d z iałalno ść Wojskowego Insty tutu Geograficznego w okresie mię dzywoj e nn ym o m ów ił płk dyp!. Eugeniusz Sobczyrlski (To ruń ). 8 stycznia 1919 r. rozkazem Naczelnego Wodza powo łany zostet ł Instytut Wojskowo-Geograficzny, który w 1921 r. z mi e nił nazw ę na \VJG. W okresie mi ę dzywojennym był glówn'l ins tytu c ją wycb j ąq lll:lpy topograficzne dla potrzeb wojska, administracji państwowej, techniki, turystyki i nauki oraz n adzor ujq cą wszystkie prace po miarowe triangula cyjne i niwelacyjne na rerenie kraju. W kład polskiej fotogrametrii wojskowej w o pracowanie ma p topograficznyc h omówi! płk dr Jerzy Rojek (To ruń ). Referat dr Mykoły litwina (Lwów) d o ty czy ł walk p o lsko- ukraińsk i c h w latach Referent postulował częs tsze wykorzystanie przez polskich historyków bogatych mare riałów kartograficznych przechowywanych w archiwach ukrairlskich. Wojskowa kartografia Armii Czerwonej w św i e tl e ź r ódeł polskich była tematem wyst<}pienia dr. Zbigni ewet Ka rpusa (To ruń ), który m.in. w O]xlrciu o nie wykorzystywane dotychczas mate riały II Oddziału Sztabu Generalnego WP zaprezentowal sposoby pozyskiwania info rmacji przez wywiad polski. Z wró c ił rakże uwag ę s łu c ha cz y na problem rewindykacji po 1921 r. polskich mate riałów kartograficznych z najduj ~ l cyc h si ę na terenie Rosji Radzieckiej. Dr h:lb. Waldemar Rezmer (To ruń ) zapr eze ntował d ziała ln ość s łu żby geograficznej Wo jska Po lskiego w kampanii 1939 r. W okresie mi ę dzywoj e nnym WlG wyda ł stosunkowo duż e nakłady lllap taktycznych i operacyjnych. Niestety we w r ześ niu 1939 r. oddziary po lskie z powodu braku map zmuszone były p o ru szać s ię w terenie ś l e po lub ko rzys rać z informacji miejscowej ludn ośc i, a przyczyn tego szukać należy w wadliwej dystrybucji map na szczeblu operacyjnym oraz nie dostosowania s i ę do wojennych w~lrunk ów pr ~ l cy WIG. Podsumowania o brad doko n ał prof. S. Alexetnd rowicz p o dkreś l aj ; [ c zna czenie poznawcze wyg łoszo n yc h referatów, a rakże zw rac ają c uwag ę na obopólne korzyś c i, jakie moż e przynieś ć wspó łprac a p o mi ę d zy hisrorykami u cze łni cywilnych a kartografami wojskowymi, ope ruj ącym i najn owocześ ni e js zy mi metodanii przy spo rz ądza niu map i planów. Ko nferencji towarzyszy ł y czrery ważn e wyswwy zorganizowane w Toruniu i Gcbr1sku. Bardzo interesuj:[ce ekspozycje przygorowane przez pracowników Muze um Ok r ęgowego w Toruniu przedsrawi:lb "Cyme lia kartograficzne w zbiorach roruń s ki c h (XVI-XX w.)" zebrane w kilku d z i a ła c h : atlasy św i ata, mapy Europy orn globusy Ziemi i nieba; mapy ziem polskich ze szczególnym u wzg lę dnieniem dzielnic p ó łn oc n yc h ; plany miast i bitew; plany wsi; plany Wisły ; widoki Torunia ; dokumenly dotycz~ ce historii l1li ~lsta. Wśró d ok. 130 eksponatów obej rzeć m oż na był o m.in. Atlas św i ata Gerarda Mercatora wydany w 1595 r. oraz

5 16 0 D orota Michaluk jego globus nieba z r., "Liber Chronicarum" Hartmanna Sched la z 1493 r., z m ap~! Europy ś ro dkowo - wsc h o dni e j, na której po raz pierwszy zaznaczono ziemie polskie, ponadto mapy autorstwa Huberta Jaillot z (XVII-XVIII w.), Johanna Friedricha Enderscha (XVIII w.), Giovanniego Antonio Rizzi Zannoniego (II po l. XVIII w.). Szczegó ln ą uwagę z wraca ł czterotomowy atlas z II po l. XVIII w. Jana Jakuba Haselau kolekcjonera planów miast i bitew, widoki i plany Torunia z róż n y c h lat. W Wyższe j Szkole Oficerskiej przygotowano wys tawę pt. "75 lat Odrodzonej polskiej Kartografii wojskowej " za preze ntowa n ą w kilku dz i a ła c h. Część I sta n ow iły mapy pań s tw zaborczych, s łu żące jako wzorce dla polskiej kartografii wojskowej (mapy austriackie wydane przez Mili t:.irgeographisches Institut, mapy rosyjskie wydjne przez Wojenno - To pograficzeskij Od dz ie ł - Piotrogród, mjpy niemieckie wydane przez Kartographische Abteilung d. Kg1. Preuss. LJ ndesaufnahme. W częśc i II pokazano dorobek WIG-u w okresie międzywo j e nn y m (m.in. mapy topograficzne w skali 1:100000, unika ln ą m ap ę fo tog ra m e trycz n ą RJbki i oko lic, 1:10 000, prace wykonane przez oficerów WIG w ramach wypraw na Spitsbergen w 1934 r. Uwagę przyc i ąga ła makieta plastyczna terenu bitwy o Monte Cassino. Za prezentowana zos ta ła t a k że dz i a łaln ość WIG-u w Edynburgu, 12 kompanii geografi cznej 2 Korpusu Polskiego i "Schroniska" - s łu ż b y geograficznej AK. Wiele miejsca pośw ięco n o przedstawieniu powojennych wydawnictw S łu ż by Topograficznej WP, a tak że ekspozycji pomiarowego s pr zę tu topograficznego i geodezyjnego. Uczestnicy konferencji mieli też ni e p owta r za ln ą o k az j ę obejrzenia unikalnych map i planów przechowywanych w zbiorach Biblioteki PAN w G d ań sku oraz w Archiwum P a ń stwowy m w G d a ń sku, gdzie zaprezentowano przede wszystkim mapy i plany G d a ń ska i Ż uław Wiś lan yc h z róż n yc h lar.