Walory przyrodnicze i antropogeniczne regionu Pienin

Transkrypt

1 Rozwój turystyki kulturowej i przyrodniczej na pograniczu polsko-słowackim PPWSZ, Nowy Targ 2012, s Rozvoj kultúrneho a prírodného turizmu na slovensko-poľskom pohraničí PPWSZ, Nowy Targ 2012, s J K Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu, Instytut Rekreacji i Turystyki Walory przyrodnicze i antropogeniczne regionu Pienin Prírodné a kultúrne aktivity Pienin The Natural and Cultural Values of Pieniny Abstrakt. Pieninská krajina je jedinečná oblasť, ktorá nemá svoj ekvivalent v Poľsku a svojou krásou neustupuje ani Tatrám. Na území len 50 km 2 je zoskupená pestrosť reliéfu a flóry. Medzi strmými skalami tečie unikátny v európskom meradle Dunajec. Lesná flóra v mnohých miestách je stále prvotného charakteru. Výhľady zo štítov Sokolice, Okrąglice alebo Wysokej niektorí správne považujú za jedne z najkrajších v Poľsku. Okrem krajinných hodnôt Pieniny prezentujú aj iné turistické hodnoty. Lokalizácia Pienin na styku dávnych ciest vedúcich cez Karpaty a na hranici dvoch štátov je zaujíma z uhla pohľadu historických výskumov. Rozmanité dejiny pieninskej zeme a jej rôznorodé ekonomické a spoločenské premeny odzrkadlili sa aj v pestrom, bohatom a fakt vzácnom materiáli kultúrnych pamiatok. Aj z pohľadu etnografie Pieniny sú uprednostnené a ich folklór má jednu nespornú hodnotu: mimo postupujúceho kozmopolitizmu tento folklór je stále živý. Do turistických hodnôt Pienin patria: malebné krajiny, nevysoké hory, na ktoré môžu vstupovať aj deti, aj staršie osoby a ktoré sú jemnejšie ako ostatné okolité horské pásmá, nádherná príroda, početné historické pamiatky a originálna ľudová kultúra. Všetko to spôsobuje, že Pieniny sú jednou z najkrajších oblastí Európy. V príspevku boli popísané vybrané krajinné hodnoty tej časti územia, ktoré sa nachádzajú v blízkosti vodnej nádrže Czorsztyn, rozdelené na dve skupiny: prírodné atrakcie a kultúrne atrakcie. Verifikácia aktuálneho stavu hodnôt a turistického usporiadania prebiehala na základe krajinnej inventarizácie tohto územia. (preklad: Magdalena Gromadzka) Abstract: The landscape of Pieniny is the only one of its kind, which has no equivalent on Poland. Not in terms of its outgoing charm and not even the Tatras come close. Concentrated In an area of only 50 km 2 are sculptures and an amazing diversity of vegetation. Amongst the cliffs with it unique twists on a European scale is the Dunajec Gorge. Landscapes covered in Forests with their original character preserved in many places. Views from the summits of the mountains Sokolica and Okrąglica are among some of the finest in the country. In addition to the Pieniny landscape values are also other tourist attractions. The location of Pieniny with its ancient trails and the border between two countries make it an interesting area in regards to historical research. The varied history of area and its various social and economic changes are reflected in the many forms of rich and extremely valuable monuments of material culture. In addition, in ethnographic terms the Pieniny Mountains are privileged, and their folklore has one undeniable value: despite the rapid progress cosmopolitanisation it continues to live on. The tourism value of Pieniny is it comprises of scenic views, hills which are not so high and can be climbed by even children and the elderly. It is gentler in comparison with its surrounding mountain ranges. It has magnificent nature, numerous historical monuments and an original folk culture. All this makes Pieniny one of the most beautiful corners of Europe. The article describes the chosen values of the National History of the area which is located in the vicinity of the Czorsztyn reservoir. It distinguishes between natural and cultural attractions. Verification of the current state of the amenities and tourist development has been made on the basis of the inventory of educational tourism the region. (translated by Łukasz Abramek) Słowa kluczowe: Pieniny, Zbiornik Czorsztyński, walory krajobrazowe, atrakcje turystyczne Kľúčové slová: Pieniny, vodná nádrž Czorsztyn, krajinné hodnoty, turistické atraktivity Keywords: Pieniny Mts., Czorsztyn Reservoir, scenic valors, tourist attractions

2 174 Piotr Justyna Sadowski Kuzon Krajobraz pieniński zdaniem wielu nie ustępuje pod względem uroku nawet Tatrom. Na terenie zaledwie 50 km 2 skupia się tutaj wielka różnorodność rzeźby i szaty roślinnej. Z łagodnie pofalowanymi grzbietami kontrastują wyrastające z nich ostre stożki Macelaka (856 m), Flaków (810 m), Nowej Góry (902 m), Trzech Koron (982 m), Sokolicy (747 m) czy Golicy (828 m). Ciemne, lesiste zbocza przerywają ściany wapiennych skał strzelistych i stromych, wysokością względną dorównujących niektórym tatrzańskim turniom. Pośród urwisk wije się wąwóz Dunajca, na którego dnie rzeka zatacza pełne fantazji meandry. Szata leśna zachowała w wielu miejscach charakter pierwotny lub uległa wtórnemu upierwotnieniu. Widoki ze szczytów Sokolicy, Okrąglicy czy Wysokiej słusznie niektórzy znawcy zaliczają do najpiękniejszych w Polsce. Oprócz urokliwego krajobrazu, posiadają one również inne walory turystyczne. Położenie Pienin na połączeniu prastarych szlaków transkarpackich i na granicy dwóch państw czyni je interesującym obszarem do badań historycznych. Urozmaicona przeszłość ziemi pienińskiej oraz jej różnorodne przemiany gospodarcze i społeczne znalazły swoje odbicie w wielorakim, bogatym i nad wyraz cennym materiale zabytków kultury. Także pod względem etnicznym Pieniny są uprzywilejowane, a ich folklor ma jeden niezaprzeczalny walor: pomimo szybkich postępów kosmopolityzacji jest on wciąż żywy. Na całokształt atrakcyjności turystycznej regionu składają się więc malownicze krajobrazy, wspaniała przyroda, łagodniejszy w porównaniu z najbliższymi górami klimat, liczne zabytki historyczne i oryginalna kultura ludowa, a także możliwości uprawiania turystyki nawet przez dzieci i osoby starsze. Wszystko to sprawia, że Pieniny są uważane za jeden z najpiękniejszych zakątków Europy. Według Baranowskiej-Janoty (1974), walory turystyczne to elementy środowiska geograficznego, które są potrzebne dla wypoczynku i regeneracji sił człowieka, oraz te osobliwości krajoznawczo przyrodnicze i przejawy działalności ludzkiej, które wzbogacają wiedzę turystów o kraju, a także dostępność komunikacyjna, adekwatne do wielkości i funkcji zagospodarowanie turystyczne oraz te jego elementy, które pozwalają na uprawianie turystyki kwalifikowanej. Najogólniejszy podział walorów turystycznych można przeprowadzić biorąc pod uwagę pochodzenie walorów. Według tego kryterium wyróżnia się walory przyrodnicze i walory antropogeniczne (kulturowe). Podstawowym walorem przyrodniczym Pienin jest niepowtarzalny krajobraz. Jest on wypadkową skomplikowanej budowy geologicznej, działania czynników zewnętrznych oraz człowieka. Budowa geologiczna Pienin jest nader skomplikowana (Smólski 1960; Kondracki 2011). Są one zbudowane z jurajskich oraz dolno- i środkowokredowych skał wapiennych, rzadziej piaskowców, nasuniętych z południa ku północy. Na utworach tych osadziły się skały górnokredowe, tworząc tzw. osłonę skałkową. W czasie trzeciorzędowych ruchów górotwórczych wystąpił tu wulkanizm andezytowy (wzgórza Wdżar, Bryjarka i Jarmuta), z którym wiąże się występowanie w Szczawnicy i Krościenku wód mineralnych. Śmiałe w formach wierzchołki Pienin, tak żywo kontrastujące z łagodnymi grzbietami pasm beskidzkich, zbudowane są z odpornych na wietrzenie wapieni krynoidowych lub rogowcowych oraz radiolarytów. Został w nich wycięty został wspaniały kanion Dunajca, cieszący się opinią najpiękniejszego przełomu rzecznego środkowej Europy (Smólski 1960; Dąbrowski 1989). W przełomie Dunajca największej atrakcji Pienin i jednym z nielicznych tego typu przełomów na świecie wyróżnia się trzy odcinki: przełom czorsztyński (Czorsztyn Niedzica), o niskich i stromych zboczach oraz dnie zwężonym do 300 m, przełom między Niedzicą a Czerwonym Klasztorem, gdzie Dunajec wyżłobił dolinę o dwóch zakolach oraz dnie do 700 m szerokości oraz najciekawszy i najdłuższy przełom pieniński (Sromowce Niżne Szczawnica). W obrębie tego najatrakcyjniejszego ostatniego odcinka, który w linii prostej ma zaledwie 2,5 km, 9-kilometrowa wstęga Dunajca tworzy siedem ostrych zakrętów i trzy zakola. W niektórych miejscach dno doliny jest zwężone do kilkunastu metrów, wtedy woda zwiększa swą chyżość i z szumem przelewa się po głazach. Spływ tratwami przez przełom pieniński stanowi atrakcję turystyczną w skali międzynarodowej. Emocje wodnej podróży, porohy i pieniste bystrzyny, wgląd w najdziksze ostępy Pienin, niesamowite, wciąż zmieniające się widoki to tylko niektóre atrakcje spływu Dunajcem. Do niedawna najdłuższa trasa spływu wynosiła 24 km (Czorsztyn Krościenko) i trwał on ponad 4 godziny. Od 1976 roku, w związku z budową zapory wodnej na Dunajcu, trasa spływu uległa skróceniu i przystań flisacką wybudowano w Kątach. Trasa spływu ma

3 Pamiątki historii militarnej w południowej Walory przyrodnicze Małopolsce i jako antropogeniczne walory turystyki regionu kulturowej Pienin 175 obecnie 15 km długości i 36 m spadku (do Krościenka dodatkowo 3,5 km i 10 m spadku). Czas spływu uzależniony jest od stanu wody i trwa od 2,5 do 3 godzin. Najwięcej osobliwości zlokalizowanych jest na 9-kilometrowej trasie od Sromowiec Niżnych do Szczawnicy. Tratwy przepływają ten odcinek mniej więcej w ciągu 90 minut (Kresek 1995). Niezwykłe urozmaicenie rzeźby Pienin powoduje różnice w mikroklimacie poszczególnych fragmentów stoków, co z kolei wywiera wpływ na zróżnicowanie flory i fauny pienińskiej, na licznych stanowiskach zachowanej tu w stanie niemal pierwotnym. Pod względem bogactwa wegetacji są Pieniny prawdziwym unikatem. Na obszarze niespełna 100 km 2 stwierdzono tu istnienie z górą 1100 gatunków roślin naczyniowych (Razowski 2000), co stanowi blisko połowę gatunków występujących w Polsce. W 1911 r. prof. Marian Raciborski pisał: najpewniejszą ostoją roślinności starej tubylczej były i pozostały Pieniny, dla botanika i geologa przyszłości prześliczny zakątek badań. Mamy w Pieninach relikty z epoki lodowej oraz aż sześć endemitów, tj. roślin niewystępujących nigdzie indziej, w tym dwóch gatunków i czterech odmian. Dla botanika prawdziwą osobliwością jest pięknie pachnąca, reliktowa chryzantema Zawadzkiego (Dendranthema zawadzki), występująca masowo na skałach centralnej części Pienin, a poza Pieninami notowana dopiero w głębi Rosji (Dąbrowski 1989). Wiele uroku mają w sobie pienińskie polany i głuche, bukowo-jodłowe lasy, typowe dla regla dolnego. Przyrodników zainteresują gaje cisowe, skupiające ok tych rzadkich drzew, a także grupy reliktowych sosen na skałach. Ich malownicze korony są ulubionym motywem fotografujących pienińskie krajobrazy. Wobec niewielkiej wysokości względnej szczytów Pienin zwraca uwagę duża liczba roślin górskich występujących w ich obrębie. Doliczono się ich tu przeszło 160 gatunków, w tym kilkunastu gatunków wysokogórskich. Szczególnie korzystne warunki siedliskowe i mikroklimatyczne dla roślin górskich istnieją w przełomie pienińskim na kilku ścianach skalnych ma jedynie w Karpatach Zachodnich stanowiska jałowiec sawina. Florę pienińską cechuje wielkie zróżnicowanie ekologiczne i geograficzne często po różnych stronach tej samej skały znaleźć można gatunki o przeciwstawnych wymaganiach siedliskowych, a także gatunki niżowe obok górskich czy ciepłolubne obok lubiących roślin oligotermicznych (Zarzycki, Marcinek, Wróbel 2003). Nie mniej interesująca jest pienińska fauna. Żyje tu 61 gatunków ssaków oraz niemal 100 gatunków ptaków wśród nich rzadkie: puchacz, pomurnik czy drozd skalny (nagórnik). Bogaty jest również świat bezkręgowców zoolodzy mają w swoich rejestrach ok gatunków. Do obrazu kwiecistych polan pienińskich należą rojowiska motyli, których bogactwo jest wprost bezprzykładne: 1600 gatunków, co stanowi w Polsce 50% wszystkich znanych w naszym kraju. Około 6% stanowią rzadkie w Polsce gatunki ciepłolubne, często notowane wyłącznie z Pienin (Razowski 2000; Zarzycki, Marcinek, Wróbel 2003). Uroczystość proklamowania Parku Narodowego w Pieninach (PPN), obejmującego około 755 ha, odbyła się 31 sierpnia 1930 r. w Szczawnicy. Oficjalne rozporządzenie ministra rolnictwa o utworzeniu parku narodowego ukazało się w Monitorze Polskim 23 maja 1932 r. 27 lipca 1932 r. w Czerwonym Klasztorze, został proklamowany słowacki Rezerwat Przyrody w Pieninach o powierzchni 350 ha, utworzony na mocy zarządzenia czesko-słowackiego ministerstwa rolnictwa z 9 lipca 1932 r. Równocześnie ogłoszono utworzenie pierwszego w Europie Międzynarodowego Parku Przyrody. 14 maja 1996 r. polski PPN zwiększył swą powierzchnię do 2346 ha, z czego 1294 ha stanowi własność Skarbu Państwa. Wokół parku utworzono też otulinę o powierzchni 2682 ha. PPN ściśle współpracuje z ze słowackim Pienińskim Parkiem Narodowym, proklamowanym w 1967 r., o powierzchni 3749 ha (Smólski 1960; Zarzycki, Marcinek, Wróbel 2003; Michalik 2005). Zgodnie z ideą i definicją parków narodowych, ich głównym celem jest ochrona oraz zachowanie zasobów przyrodniczych i walorów estetycznych krajobrazu dla potrzeb badań naukowych oraz udostępnienia społeczeństwu dla zwiedzania i edukacji. Cele i sposoby realizacji tych założeń w konkretnych parkach różnią się od siebie, gdyż są dostosowane do istniejących warunków i zmierzają do uzyskania najkorzystniejszych efektów z punktu widzenia ochrony oraz udostępniania zasobów i walorów. Poza parkiem narodowym, w Pieninach znajduje się siedem rezerwatów przyrody. W zachodniej części pasma, tj. w Pieninach Spiskich, stosunkowo najmniej interesujących pod względem przyrodniczym utworzono w 1970 r. rezerwat krajobrazowy Zielone Skałki (24,17 ha), którego teren obecnie sąsiaduje

4 176 Piotr Justyna Sadowski Kuzon ze Zbiornikiem Czorsztyńskim. Po przeciwnej stronie zbiornika, w zachodniej części Pienin właściwych znajdują się: rezerwat krajobrazowy Zamek Czorsztyn, utworzony już w 1921 r., o pow. 10,6 ha oraz rezerwat leśny Lasek (1970 r., 44,32 ha). Te trzy obszary znajdują się obecnie pod zarządem PPN. Duże skupisko interesujących krajobrazowych rezerwatów przyrody znajduje się w części Pienin położonej na wschód od doliny Dunajca Małych Pieninach. Rezerwat Wąwóz Homole im. Jana Wiktora (68,64 ha) chroni od 1963 r. wąwóz skalny z interesującymi odsłonięciami geologicznymi. W rezerwacie Wysokie Skałki (1961 r., ha) przedmiot ochrony stanowią buczyny i świerczyny nawapienne, uważane niegdyś za bór górnoreglowy. Rezerwat Zaskalskie-Bodnarówka powstał w 1961 r. i ma pow. 18,02 ha; obejmuje formy skałkowe oraz siedliska puchacza. Malowniczy wąwóz potoku Biała Woda stanowi rezerwat o tej samej nazwie (utw r.; pow. 33,21 ha). Oprócz rezerwatu Zaskalskie-Bodnarówka, przez obszary te prowadzą znakowane szlaki, szczególnie licznie odwiedzany jest rezerwat Wąwóz Homole (Dąbrowski 1989; Lista...) Obecny krajobraz i przyroda Pienin zostały w dużym stopniu ukształtowane przez wielowiekową działalność człowieka. W jej wyniku powstał swoisty dla Pienin krajobraz kulturowy, który jest konglomeratem krajobrazów naturalnych i przekształconych. Charakteryzuje się on wybitna różnorodnością biocenotyczną i gatunkowa oraz dużymi walorami estetycznymi i stanowi wielka wartość zarówno przyrodniczą, jak i historyczną tego regionu. Głównym celem PPN jest utrzymanie krajobrazu Pienin oraz przywrócenie go w tych obszarach, gdzie został nadmiernie przekształcony. Nie mniej interesująca od przyrody jest historia Pienin i dokumentujące ją zabytki kultury. Człowiek pojawił się tu już w czasach paleolitu, kilkanaście tysięcy lat przed naszą erą. Jedną z przedhistorycznych osad odkryto w Kątach. Historyczne metryki dzisiejszych osad sięgają XIII w. W tym okresie istniał już zamek czorsztyński, w XIV w. umocniony przez Kazimierza Wielkiego jako twierdza graniczna, a ok r. odnowiony przez starostę Baranowskiego (Jurkowska 2007). Na początku XIV w. po przeciwległej stronie przełomowej doliny Dunajca w Niedzicy powstał Zamek Dunajec, ok r. przekształcony w rezydencję renesansową (Majewski 1987). Tajemnicą osnute są początki i losy ukrytego w sercu Pienin Zamku Pienińskiego. Historyczne przekazy mówią, że już w XIII w. był on schronieniem dla dworu książęcego przed Tatarami (Marszałek 1993). Po słowackiej stronie średniowiecze pozostawiło inny cenny zabytek: częściowo gotycki kompleks Czerwonego Klasztoru, pieczołowicie odrestaurowany i zamieniony w centrum turystyki (Jurkowska 2007). W XIV XVI stuleciu napłynęli w okolice Pienin wędrowni pasterze wołoscy, a z nimi ruskie plemiona Łemków, które zasiedliły dolinę Grajcarka aż po Szczawnicę (tzw. rusini szlachtowscy) i zamieszkiwały tam do czasu wysiedlenia ludności łemkowskiej w 1947 r. Kilka wiosek łemkowskich istnieje do dziś po słowackiej stronie Małych Pienin. Pamiątkami z okresu średniowiecza w okolicy Pienin właściwych są kościoły: murowany w Krościenku, oraz drewniane w Grywałdzie i Dębnie. Ten ostatni, wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, należy do najcenniejszych zabytków budownictwa drewnianego w Europie. Pieniny leżą na skrzyżowaniu dawnych szlaków migracyjnych z południa i północy, ich folklor jest więc wyjątkowo złożony i ciekawy. Powstał on z połączenia kilku fal kulturowych: polskiej, niemieckiej, słowackiej i tzw. wołosko-rusnackiej, nie licząc późniejszych przymieszek: węgierskiej, żydowskiej czy cygańskiej. Pieniny Spiskie zamieszkują Górale Spiscy, Pieniny właściwe Górale Pienińscy, część podnóży Małych Pienin Rusnacy. Folklor spiski zachował się najlepiej w Trybszu, pieniński w Hałuszowej, Sromowcach i słowackiej Leśnicy. Rezerwat kultury łemkowskiej stanowią na Słowacji wioski Wielki Lipnik, Folwark, a zwłaszcza Kamionka. Po polskiej stronie zostało zaledwie kilka rodzin rusnackich. Lud pieniński ma bogatą kulturę artystyczną i duchową. Górale Spiscy stanowią ok. 50% ogółu mieszkańców Pienin. Mieszkańcy polskiego Spisza, pomimo wiekowych wpływów niemieckich (kolonizacja, wielka własność), węgierskich (przynależność polityczna do 1918 r.) oraz słowackich są językowo i etnicznie w przeważającej części polscy. Górale Pienińscy to ok. 45% ludności polskiej części Pienin. Podlegają pewnym wpływom sądeckim. W stroju charakterystyczne są kolorowe, bogato cyfrowane kamizelki. Odznaczają się szczególną muzykalnością i zamiłowaniem do śpiewu (Kruczek, Królikiewicz 1978; Nyka 2006).

5 Pamiątki historii militarnej w południowej Walory przyrodnicze Małopolsce i jako antropogeniczne walory turystyki regionu kulturowej Pienin 177 Budownictwo regionalne uległo silnym odkształceniom w związku z ruchem letniskowym, np. Szczawnica już w r miała 70% domostw przystosowanych do potrzeb letników. Większe zespoły starych chat utrzymały się m.in. w Hałuszowej i Sromowcach Niżnych. W rejonie Krościenka i Szczawnicy widzi się domy stojące szczytem do drogi, choć chaty najstarsze zwrócone były do niej licem. W rejonie pienińskim rozwinęły się funkcje uzdrowiskowe. Występujące tu wody mineralne zwane szczawami (szczawy wodorowęglanowe chlorkowo-sodowo-jodowe) stały się podstawą rozwoju i sławy jednego z najpiękniejszych uzdrowisk karpackich Szczawnicy. Leczy się tutaj m.in. dychawicę oskrzelową, pylicę płuc i niektóre schorzenia układu pokarmowego. Ograniczona dostępność komunikacyjna i położenie nieco na uboczu głównych skupisk ruchu turystycznego sprawia, że Szczawnica dysponuje wspaniałym kojącym klimatem, jest oazą ciszy i spokoju, co wyróżnia ją wśród innych karpackich miejscowości turystycznych. Szczawnica jest również doskonałym punktem wypadowym w Pieniny. Tutaj kończy się spływ tratwami słynnym przełomem Dunajca, działa wyciąg krzesełkowy na Palenicę, na której urządzono dwie trasy zjazdowe. W okresie zimy funkcjonują tu również liczne wyciągi orczykowe (Kresek 1995; Nyka 2006). Wskutek spiętrzenia wód Dunajca powstał Zbiornik Czorsztyński, który stanowi część Zespołu Zbiorników Wodnych im. Gabriela Narutowicza. Zespół składa się z jeziora głównego, zbiornika wyrównawczego Jeziora Sromowieckiego oraz małego zbiornika przeciwrumowiskowego Niedziczanka (Jaguś, Kulpa, Rzętała 2006). Zbiornik główny zajmuje przeciętnie powierzchnię 10,51 km² o pojemności 232 mln m³. Rozciąga się na długości 12,5 km i szerokości ok. 1 km, osiągając głębokość w niektórych miejscach do 52 m. Zapora główna Czorsztyn Niedzica to największa w Polsce zapora ziemna. Budowa zapory miała na celu: ochronę przeciwpowodziową, wyrównanie przepływu w rzece oraz uzyskanie czystej energii (Nyka 2006). Wokół jeziora tworzone są ośrodki wypoczynkowe, funkcjonujące przez cały rok. Pienińskie brzegi zbiornika, w dużej mierze stromo opadające, nie stanową dogodnego miejsca do rozwijania infrastruktury turystycznej. Poza Niedzicą i Frydmanem brak jest szerszych możliwości budowy infrastruktury turystycznej. Dodatkowym problemem są duże wahania poziomu wody w zbiorniku, sięgające kilkunastu metrów. Sprzyja to ochronie cennych walorów krajobrazowych Pienin Spiskich, które stanowią najpoważniejszą atrakcję tej części regionu. Liczne punkty widokowe w okolicach Falsztyna oraz ciąg widokowy Frydman Niedzica pozwalają na podziwianie tafli jeziora oraz leżących po jego przeciwnej stronie stoków Gorców (Inwentaryzacja...). Położenie Pienin na połączeniu prastarych szlaków transkarpackich i na granicy dwóch państw czyni je interesującym obszarem do badań historycznych. Urozmaicona przeszłość ziemi pienińskiej oraz jej różnorodne przemiany gospodarcze i społeczne znalazły swoje odbicie w wielorakim, bogatym i nad wyraz cennym materiale zabytków kultury. Także pod względem etnicznym Pieniny są uprzywilejowane, a ich folklor ma jeden niezaprzeczalny walor: pomimo szybkich postępów kosmopolityzacji jest on wciąż żywy. Połączenie unikatowych walorów przyrodniczych, w tym krajobrazowych oraz wciąż żywej kultury oraz skupienie licznych, łatwo dostępnych atrakcji turystycznych na małym obszarze sprawia, że Pieniny słusznie są postrzegane jako jeden z najpiękniejszych zakątków Europy. Literatura Baranowska-Janota M., 1974, Wartości graniczne klas walorów turystycznych dla różnych form ruchu turystycznego, Inst. Turystyki, Kraków. Dąbrowski P., Ochrona przyrody w pienińskim pasie skałkowym, OA PTTK Kraków. Inwentaryzacja krajoznawcza otoczenia Zbiornika Czorsztyńskiego, dokumentacja z ćwiczeń terenowych pod kier. J. Kuzon i P. Sadowskiego, PPWSZ Nowy Targ. Jaguś A., Kulpa R., Rzętała M., 2006, Zmiany użytkowania terenu i wód powierzchniowych w Pieninach, Pieniny Przyroda i Człowiek, 9, s Jurkowska J., 2007, Polsko-słowacki przewodnik po atrakcjach turystycznych, Cyfra, Nowy Targ. Kondracki J., 2011, Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa. Kresek Z., 1995, Pieniny, Wyd. PTTK Kraj, Warszawa. Kruczek Z., Królikiewicz G., 1978, Szlakiem legend pienińskich, Wyd. PTTK Kraj, Kraków.

6 178 Piotr Justyna Sadowski Kuzon Lista rezerwatów przyrody województwa małopolskiego, dostęp: Marszałek J., 1993, Katalog grodzisk i zamczysk w Karpatach, Wyd. S. Kryciński, Warszawa. Michalik S., 2005, Pieniny. Park dwu narodów. Przewodnik przyrodniczy, PPN, Krościenko. Michałowicz-Kubal M., Kubal G., 2002, Wokół Jeziora Czorsztyńskiego, Arete II, Krosno. Nyka J., 2006, Pieniny. Przewodnik turystyczny, Sport i Turystyka, Latchorzew Razowski J., 2000, Charakterystyka flory i fauny Pienin, [w:] J. Razowski (red.), Flora i fauna Pienin, Monografie Pienińskie, 1, s Smólski S., 1960, Pieniński Park Narodowy, ZOP PAN, Kraków. Zarzycki K., Marcinek R, Wróbel S., 2003, Pieniński Park Narodowy, Oficyna Wyd. Multico, Warszawa.