Rozdział 1. Służebności gruntowe. Podstawowe regulacje

Transkrypt

1 Rozdział 1. Służebności gruntowe. Podstawowe regulacje 1.1. Wprowadzenie Dla pełnego zrozumienia instytucji służebności przesyłu niezbędne jest przynajmniej fragmentaryczne określenie zasad związanych z ustanawianiem i funkcjonowaniem służebności, przede wszystkim gruntowych. W razie potrzeby bowiem to właśnie te przepisy stanowić będą podstawę dla dokonywanej wykładni szczegółowych rozwiązań związanych ze służebnościami przesyłu. Z drugiej strony trzeba mieć na względzie, że w stosunku do części przepisów należy pamiętać o odrębnej specyfice związanej z określonym stanem faktycznym Ograniczone prawa rzeczowe Służebności to jedno z ograniczonych praw rzeczowych. Ustawodawca wprowadził kilka wspólnych zasad odnoszących się do wszystkich tych praw, czyli także do użytkowania, zastawu, hipoteki, a także spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu. Pierwsza z nich wiąże się z ich ustanowieniem. Ustawodawca uznał, że do ustanowienia ograniczonych praw rzeczowych zastosowanie znajdują przepisy o przeniesieniu własności nieruchomości (chyba że w przypadku konkretnego prawa zostały przewidziane wyjątki). Nie stosuje się jednak regulacji o niedopuszczalności warunku lub terminu. O ile w przypadku prawa własności nieruchomości nie ma możliwości jego przeniesienia pod warunkiem (np. X przenosi na Y własność nieruchomości pod warunkiem, że Y nie będzie wykorzystywał nieruchomości w jakiś sposób), o tyle przy ograniczonych prawach rzeczowych jest to już dopuszczalne. Prawa te są słabsze od prawa własności i w związku z powyższym można modyfikować ich treść i zakres we wskazany sposób.

2 2 Rozdział 1. Służebności gruntowe. Podstawowe regulacje Przy przenoszeniu ograniczonych praw rzeczowych niezbędna jest forma aktu notarialnego, ale tylko względem oświadczenia właściciela nieruchomości ustanawiającego takie prawo. Zachowanie tej formy nie jest natomiast obligatoryjne w stosunku do oświadczenia osoby, na rzecz której prawo jest ustanowione. Nie zmienia to faktu, że umowa między stronami tego stosunku prawnego, a w niektórych przypadkach również konstytutywny wpis do księgi wieczystej są niezbędne. Na podobnej zasadzie, do zmiany treści ograniczonego prawa rzeczowego konieczne będzie zawarcie umowy, a gdy przepis szczególny wymaga dokonanie wpisu do księgi wieczystej. Z kolei z wygaśnięciem prawa będzie się mieć do czynienia, gdy przejdzie ono na właściciela rzeczy obciążonej, albo gdy ten, komu takie prawo przysługuje, nabędzie własność rzeczy obciążonej. Uprawniony może się również zrzec ograniczonego prawa rzeczowego. W takim wypadku jednak: 1) konieczne jest złożenie stosownego oświadczenia właścicielowi rzeczy obciążonej; 2) gdy prawo to było ujawnione w księdze wieczystej potrzebne jest jego wykreślenie z księgi. Ustawodawca reguluje także sytuację, kiedy kilka ograniczonych praw rzeczowych obciąża tę samą rzecz. Wprowadzono wtedy następujące zasady: 1) prawo powstałe później nie może być wykonywane z uszczerbkiem dla prawa, które powstało wcześniej; 2) pierwszeństwo ograniczonych praw rzeczowych może być zmieniane możliwe jest to tylko w obrębie konkretnych praw rzeczowych, których zmiana dotyczy; jeżeli np. nieruchomość obciążają cztery służebności, a zmiana dotyczy tylko dwóch środkowych (poza nimi jest ustanowiona służebność wcześniej i później), to tylko do tych dwóch praw może odnosić się zmiana; 3) do zmiany pierwszeństwa ograniczonych praw rzeczowych potrzebna jest umowa pomiędzy uprawnionymi, których praw zmiana ma dotyczyć; 4) gdy chociaż jedno ze zmienianych ograniczonych praw rzeczowych jest wpisane do księgi wieczystej, do dokonania zmiany potrzebny jest również taki wpis;

3 1.3. Służebności gruntowe 3 5) zmiana pierwszeństwa będzie bezskuteczna z chwilą wygaśnięcia prawa, które ustąpiło pierwszeństwa (w sytuacji, gdy nieruchomość obciążają służebności X i Y, służebność X jest ustanowiona wcześniej, uprawnieni zmienili pierwszeństwo, ale służebność Y wygasła to zmiana pierwszeństwa stała się bezskuteczna) Służebności gruntowe W ramach obecnych regulacji występują trzy rodzaje służebności: 1) gruntowe; 2) osobiste; 3) przesyłu. Służebność gruntowa może mieć na celu jedynie zwiększenie użyteczności nieruchomości władnącej albo jej części. Dlatego też w tym zakresie szczególny akcent położony jest na grunty, których ona dotyczy, a nie na osoby uprawnione do nich (w przeciwieństwie do służebności osobistych). W celu ustanowienia służebności gruntowej niezbędne są nieruchomości: 1) obciążona; 2) władnąca, czyli stanowiąca przedmiot własności uprawnionego do służebności na nieruchomości obciążonej. Nieruchomość obciążona w ramach służebności przesyłu może być prawem, którego treść polega na tym, że: 1) właściciel nieruchomości władnącej może w określonym zakresie korzystać z nieruchomości obciążonej; 2) właściciel nieruchomości obciążonej zostaje ograniczony w możliwości dokonywania w stosunku do niej określonych działań; 3) właścicielowi nieruchomości obciążonej nie wolno wykonywać określonych uprawnień, które przysługują mu względem niej na podstawie przepisów o treści i wykonywaniu prawa własności. W tym kontekście kluczowy wydaje się zakres służebności gruntowej oraz sposób jej wykonywania. Przede wszystkim powinno to wynikać z zawartej umowy. Tym niemniej jednak mogą zdarzyć się przypadki, kiedy zakres ten nie będzie jasny. Wówczas w sytuacji występowania problemów przy określaniu zakresu służebności, należy wykorzystać zasady współżycia społecznego i miejscowe zwyczaje. Jednocześnie ważne jest, żeby służebność była wykonywana

4 4 Rozdział 1. Służebności gruntowe. Podstawowe regulacje w taki sposób, by jak najmniej utrudniać korzystanie z nieruchomości obciążonej. Oczywiście, te wszystkie elementy będą wpływać na zakres służebności dopiero przy braku innych danych i kryteriów 1. Bardzo istotny jest również obowiązek utrzymywania urządzeń potrzebnych do wykonywania służebności gruntowej. Co do zasady, obciąża on właściciela nieruchomości władnącej, czyli podmiot korzystający ze służebności. W umowie można to jednak określić inaczej, tzn. obowiązki z tym związane rozdzielić lub w pełni nałożyć na właściciela nieruchomości obciążonej. Wtedy osobiście odpowiada on za wykonanie tego obowiązku, a w przypadku współwłasności nieruchomości obciążonej, będzie obowiązywała solidarna odpowiedzialność współwłaścicieli. Służebność gruntową można nabyć na podstawie zasiedzenia. Problematyka ta szerzej została rozwinięta w rozdziale dotyczącym służebności przesyłu (bowiem przepisy o zasiedzeniu służebności, w tym nabyciu zasiedzenia, stosuje się tutaj odpowiednio). Trzeba jednak podkreślić, że stosuje się tutaj odpowiednio przepisy dotyczące zasiedzenia prawa własności nieruchomości. Wskazany jest zatem upływ czasu 20 lat w dobrej wierze oraz 30 lat w złej wierze. Musi być dowiedzona ciągłość posiadania, a ono może się przejawiać tylko w korzystaniu z trwałego i widocznego urządzenia na nieruchomości. Można przyjąć, że w ten sposób część służebności gruntowych (niezwiązanych z wykorzystaniem trwałego i widocznego urządzenia) nie może stanowić przedmiotu zasiedzenia. W orzecznictwie bardzo często kwestia ta jest odnoszona do służebności przesyłu. Szczegółowo zagadnienie związane z zasiedzeniem służebności przesyłu przeanalizowane zostanie w dalszej części opracowania. W tym miejscu można wskazać, że przed powołaniem instytucji służebności przesyłu, tj. w 2008 r., istniała służebność gruntowa, która swą treścią odpowiadała późniejszej służebności przesyłu. Przy zasiedzeniu tej służebności gruntowej ważne było, jakie konkretnie czynności wykonywał przedsiębiorca przesyłowy na nieruchomości i w jakim stopniu spełniało to kryteria związane z wykorzystaniem trwałego i widocznego urządzenia. W jednym z takich orzeczeń Sąd 1 Wyr. WSA w Bydgoszczy z r., II SA/Bd 263/10, Legalis.

5 1.3. Służebności gruntowe 5 Najwyższy (dalej: SN) uznał, że w skład przedsiębiorstwa przesyłowego wchodzą: 1) nieruchomości; 2) sieci; 3) inne urządzenia przesyłowe. Linie energetyczne zostały w ten sposób uznane za składnik przedsiębiorstwa, stający się elementem połączonego z nim systemu sieci, a co za tym idzie, mają oczywisty funkcjonalny związek z innymi urządzeniami tej samej sieci, posadowionymi na innej nieruchomości. I ten funkcjonalny związek urządzeń przesyłowych z siecią przesyłową pozwala na stosowanie, w stanie prawnym poprzedzającym wejście w życie regulacji dotyczących służebności przesyłu, przepisów o zasiedzeniu służebności przez analogię. Zgodnie z nią możliwe jest ustanowienie służebności odpowiadającej treścią służebności przesyłu na rzecz przedsiębiorstwa, bez potrzeby wskazywania w tym przypadku nieruchomości władnącej 2. Można wskazać, że część orzecznictwa uznaje, iż stwierdzenie zasiedzenia służebności skutkuje wygaśnięciem roszczeń właściciela nieruchomości z tytułu wynagrodzenia za korzystanie z nieruchomości także za okres sprzed daty upływu zasiedzenia 3. W tym temacie w tezach orzeczniczych i doktrynalnych występuje rozbieżność, jednak przy okazji rozważania zbliżonych stanów faktycznych trzeba zawsze brać je pod uwagę jako jedne z możliwych wariantów. Po ustanowieniu służebności (też na podstawie zasiedzenia) możliwa jest zmiana jej treści lub zakresu jej wykonywania. Strony, jeżeli wspólnie uznają takie działanie za potrzebne, mogą dokonać modyfikacji w każdym czasie na podstawie umowy. Jednakże może tego żądać również sam właściciel nieruchomości obciążonej. Aby było to jednak możliwe, musi powstać ważna potrzeba gospodarcza, a zmiana treści lub sposobu wykonywania służebności może być dokonana za wynagrodzeniem. Żądanie zmiany nie będzie skuteczne w przypadku, gdyby przyniosła ona niewspółmierny uszczerbek nieruchomości władnącej. Jednocześnie w sytuacji, kiedy służebność gruntowa utraciła wszelkie znaczenie dla nieruchomości władnącej, 2 Post. SN z r., V CSK 497/12, Legalis. 3 Wyr. SA w Poznaniu z r., I ACa 41/14, Legalis.

6 6 Rozdział 1. Służebności gruntowe. Podstawowe regulacje właściciel nieruchomości obciążonej będzie mógł żądać zniesienia jej nawet bez wynagrodzenia. W orzecznictwie wskazano, że zmiana stosunków powinna dotyczyć sfery gospodarczej i musi pozostawać w związku przyczynowym z wytworzeniem się stanu rzeczy szczególnie uciążliwego dla właściciela nieruchomości obciążonej. Zmianą taką może być zgodnie z art. 294 ustawy z r. Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 121 ze zm.; dalej: KC): 1) zmiana okoliczności związanych z wykonywaniem konkretnej służebności gruntowej, jak również 2) ogólna zmiana stosunków społeczno-gospodarczych 4. Taką zmianą stosunków nie będzie np. samo zwiększenie częstotliwości korzystania ze służebności drogowej. W pojęciu ważne potrzeby gospodarcze nie mieści się potrzeba wywołana prawnym podziałem nieruchomości. Rozpoznając sprawę o zmianę sposobu wykonywania służebności sąd nie może bez zgody wszystkich stron obciążyć służebnością innej nieruchomości niż aktualnie obciążona, gdyż oznaczałoby to więcej niż zmianę sposobu wykonywania służebności 5. W sprawie o zmianę służebności na powodzie nie ciąży zastrzeżenie w petitum pozwu, że zmiana ta ma nastąpić za odpłatnością 6. Ostatnie zagadnienie to ustanie służebności gruntowej. Służebność może wygasnąć na skutek niewykonywania jej przez 10 lat. Ustawodawca zastrzegł, że w przypadku, gdy treść służebności gruntowej polega na obowiązku tylko nieczynienia wskazana powyżej regulacja znajdzie zastosowanie, gdy na nieruchomości od 10 lat istnieje stan sprzeczny z treścią służebności. Wtedy należy bowiem domniemywać, że podmiot uprawniony do służebności nie jest zainteresowany jej wykonywaniem. Niezależnie od powyższego trzeba również wyodrębnić roszczenie o zniesienie określonej służebności. Można je kierować: 1) wskutek zmiany stosunków (np. gospodarczych czy dotyczących nieruchomości); 2) w sytuacji, gdy służebność stała się szczególnie uciążliwa i jednocześnie nie jest ona konieczna do prawidłowego korzystania z nieruchomości władnącej. 4 Wyr. SN z r., I CKN 380/99, Legalis. 5 Wyr. SN z r., III CRN 443/71, Legalis. 6 Wyr. SN z r., III CKN 60/97, Legalis.

7 1.3. Służebności gruntowe 7 W jednym z orzeczeń SN wskazał, że nabywca nieruchomości władnącej, dzięki działaniu rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych może nabyć wpisaną do księgi służebność gruntową pomimo tego, że wygasła ona na skutek jej niewykonywania 7. Sprawa o zniesienie służebności jest sprawą o prawa majątkowe. Istotą jej jest bowiem zniesienie istniejącego prawa rzeczowego o charakterze majątkowym, obciążającego powoda. Jest tak niezależnie od tego czy zniesienie następuje odpłatnie, czy też nie 8. Możliwość zniesienia służebności gruntowej otwiera i uzasadnia tylko taka zmiana stosunków, która pozostaje w bezpośrednim związku przyczynowym z wytworzeniem się stanu rzeczy szczególnie uciążliwego dla właściciela nieruchomości obciążonej i dotyczy jednocześnie sfery gospodarczej 9. W analizowanym kontekście należy również pamiętać, że: 1) właściciel nieruchomości władnącej nie może w dążeniu do rozwoju gospodarczego własnej nieruchomości zwiększać bez żadnych konsekwencji niedogodności nieruchomości służebnej; 2) badanie zmiany stosunków powinno objąć czas od powstania służebności do dnia rozstrzygnięcia sprawy 10. Trzeba także podkreślić, że sam podział nieruchomości władnącej nie powoduje co do zasady wygaśnięcia służebności. Utrzymuje się ona wówczas na każdej z części utworzonych przez podział. Wyjątek będzie dotyczyć przypadku, kiedy służebność będzie zwiększać użyteczność tylko jednej z nich wówczas właściciel nieruchomości będzie mógł żądać zwolnienia jej od służebności względem pozostałych części. Podobnie, w razie podziału nieruchomości obciążonej służebność co do zasady utrzymuje się na częściach utworzonych przez podział, ale w przypadku, gdy służebność ogranicza się tylko do jednej lub kilku z nich, właściciele pozostałych będą mogli żądać zwolnienia od niej. W przypadku, kiedy na skutek takich zmian sposób wykonywania służebności będzie wymagał zmiany, przy braku ustaleń umownych o takiej modyfikacji przesądzi sąd. 7 Uchw. SN z r., III CZP 8/83, Legalis. 8 Post. SN z r., II CZ 35/04, Legalis. 9 Wyr. SN z r., I CKN 217/98, Legalis. 10 Wyr. SN z r., II CKN 43/97, Legalis.

8 8 Rozdział 1. Służebności gruntowe. Podstawowe regulacje 1.4. Służebność drogi koniecznej Szczególnym przypadkiem służebności gruntowej jest służebność drogi koniecznej. Wystąpi ona w przypadku, gdy nieruchomość nie ma odpowiedniego dostępu do: 1) drogi publicznej; 2) należących do tej nieruchomości budynków gospodarskich. W takiej sytuacji właściciel tej nieruchomości może żądać od właścicieli gruntów sąsiednich ustanowienia za wynagrodzeniem służebności drogowej. Jest to pod tym względem podobny przypadek do ustanowienia służebności przesyłu. Również tutaj zasadą powinno być zawarcie umowy, ale jeżeli okaże się to niemożliwe, rozwiązaniem jest postępowanie sądowe. Przeprowadzenie drogi koniecznej następuje przy zachowaniu pewnych zasad. Musi ono być zrealizowane: 1) z uwzględnieniem: a) potrzeb nieruchomości, która nie ma dostępu do drogi publicznej (czyli tej, dla której ustanawiana jest służebność), b) interesu społeczno-gospodarczego; 2) możliwie najmniejszym obciążeniem gruntów, przez które droga ma przebiegać (nieruchomości obciążonych). Ustawodawca zastrzega, że jeżeli potrzeba ustanowienia drogi stanowi następstwo sprzedaży gruntu lub innej podobnej czynności prawnej, sąd zasądzi co do zasady (w miarę możliwości) przeprowadzenie drogi przez grunty, które stanowiły przedmiot tej czynności prawnej. Wśród tez orzeczniczych zwracających uwagę na niniejszą problematykę, można zwrócić uwagę na następujące: 1) korzystanie przez właścicieli z gruntu na cele społeczno-gospodarcze i rozwijanie swojej gospodarki stanowi ekonomiczną prawidłowość; okoliczność, że w związku z tym zwiększy się częstotliwość korzystania z drogi biegnącej przez grunty obciążone służebnością nie może być uważana za rozszerzenie tej służebności 11 ; 11 Wyr. SN z r., II CR 313/67, Legalis.

9 1.5. Służebności osobiste 9 2) wspólnota mieszkaniowa ma legitymację bierną w sprawie o ustanowienie służebności drogowej na nieruchomości objętej udziałami właścicieli wyodrębnionych lokali w użytkowaniu wieczystym ustanowionych na tej nieruchomości 12 ; 3) niezgodne z zasadami współżycia społecznego zachowanie się wnioskodawcy musi być wzięte przez sąd pod uwagę przy ustanawianiu służebności drogi koniecznej; nie można pozwolić, aby właściciel nieruchomości musiał w tym kontekście znosić niedopuszczalne postępowanie innej osoby 13 ; 4) okoliczność, że dla właściciela nieruchomości władnącej potrzebny jest przejazd drogą konieczną do innych nieruchomości, na których nie ma budynków gospodarskich, nie przeciwstawia się zniesieniu służebności drogi koniecznej na podstawie art. 295 KC 14 ; 5) gdy służebność przechodu i przejazdu obciąża kilka nieruchomości, właściciel jednej z nieruchomości obciążonych może żądać zmiany wykonywania zakresu służebności nie tylko na własnej nieruchomości, ale także na innych, chyba że zmiana ta przyniosłaby właścicielowi nieruchomości władnącej niewspółmierny uszczerbek Służebności osobiste Uzupełniając powyższe wywody, warto wskazać najważniejsze charakterystyczne elementy służebności osobistych. Zgodnie z art. 296 KC, nieruchomość można obciążyć na rzecz oznaczonej osoby fizycznej prawem, którego treść odpowiada treści służebności gruntowej. Dlatego też do służebności osobistych stosuje się odpowiednio przepisy o służebnościach gruntowych. Tym niemniej kluczowy w tym przypadku nie jest grunt obciążony i władnący ale właśnie podmiot uprawniony do danej służebności. O powyższym świadczy chociażby zasada, zgodnie z którą służebność osobista wygasa najpóźniej ze śmiercią uprawnionego. 12 Post. SN z r., III CSK 110/10, Legalis. 13 Post. SN z r., III CRN 220/74, Legalis. 14 Wyr. SN z , III CKN 467/98, Legalis. 15 Wyr. SN z r., III CRN 464/68, Legalis.

10 10 Rozdział 1. Służebności gruntowe. Podstawowe regulacje Zakres służebności osobistych oznacza się co do zasady wg: 1) osobistych potrzeb uprawnionego; 2) zasad współżycia społecznego; 3) zwyczajów miejscowych. W tym wypadku znów kluczowe są postanowienia konkretnej umowy ustanawiającej służebność. W sytuacji, gdy jest ona niejasna, przy jej wykładni trzeba brać pod uwagę ww. elementy. Różnica sprowadza się do uwzględniania potrzeb uprawnionego z tytułu służebności ten element nie jest brany pod uwagę w analogicznych przypadkach przy służebnościach gruntowych. Wśród kolejnych kluczowych cech służebności osobistych można wymienić następujące: 1) służebności osobiste są niezbywalne (dotyczy to również braku możliwości przenoszenia uprawnienia do ich wykonywania); 2) istnieje możliwość zamiany służebności osobistej na rentę (wystąpi ona w przypadku, gdy uprawniony z tytułu służebności osobistej dopuszcza się uchybień przy wykonywaniu swojego prawa); 3) służebności osobistej, w przeciwieństwie do służebności gruntowej nie można nabyć przez zasiedzenie; 4) w sytuacji, gdy nieruchomość obciążona służebnością osobistą została wniesiona jako wkład do rolniczej spółdzielni produkcyjnej, spółdzielnia może z ważnych powodów żądać zmiany sposobu wykonywania służebności albo też jej zamiany na rentę. W orzecznictwie zastrzega się, że niejasność umowy, co do charakteru służebności, należy tłumaczyć, zgodnie z przyjętą praktyką, w ten sposób, że zwłaszcza dla nabywców części nieruchomości ustanawia się służebności gruntowe a nie służebności osobiste 16. Szczególną formą służebności osobistej jest służebność mieszkania. Na jej podstawie mający taką służebność może przyjąć na mieszkanie małżonka i małoletnie dzieci. Może też korzystać z pomieszczeń i urządzeń służących do wspólnego użytku mieszkańców danego budynku. W orzecznictwie wskazano, że jeśli przy służebności osobistej mieszkania konieczne do zmiany zakresu jest wykazanie istnienia potrzeby gospodarczej, tym bardziej po ustanowieniu służebności przechodu i przejazdu na nieruchomości, zmiana sytuacji 16 Wyr. SN z r., III CR 59/67, Legalis.

11 1.6. Podsumowanie 11 osobistej i warunków życiowych jest równoznaczna z nastąpieniem ważnej potrzeby uzasadniającej dokonanie zmiany Podsumowanie Służebności są ustanawiane w zróżnicowanych sytuacjach faktycznych i prawnych. Ważne jest, aby przy każdej sprecyzować jej zakres. Zmniejszy to ryzyko późniejszych problemów interpretacyjnych i ewentualnych sporów sądowych. Trzeba też pamiętać, że raz ustanowiona służebność może być zmieniana, a nawet może wygasnąć. Wszystkie te okoliczności trzeba mieć na względzie przed jej ustanowieniem (czyli złożeniem oświadczenia w formie aktu notarialnego). Kluczowe problematyczne kwestie związane ze służebnościami gruntowymi będą dotyczyć: 1) zakresu ustanawianych w konkretnych umowach służebności; 2) zmiany zakresu ustanowionych służebności; 3) zasiedzenia służebnośći; 4) egzekwowania ustanowienia służebności drogi koniecznej. Z kolei przy służebnościach osobistych jednym z głównych problemów będzie ustanawianie służebności mieszkania. Trzeba mieć również na uwadze występujące różnice między regulacjami związanymi ze służebnościami gruntowymi i osobistymi. 17 Wyr. SN z r., III CKN 289/00, Legalis.

12

13 Rozdział 2. Pojęcie służebności przesyłu i ustanowienie takich służebności 2.1. Wprowadzenie W praktyce związanej z gospodarką nieruchomości bardzo ważnym, problematycznym i często konfliktogennym zagadnieniem są służebności przesyłu. Dużo wątpliwości budzą przypadki, kiedy np. przedsiębiorca przesyłowy domaga się ustanowienia takiej służebności lub de facto wcześniej ją ustanowił, a teraz chciałby usankcjonować wcześniejszy stan faktyczny. Poniżej omówiono najważniejsze związane z tym zagadnienia Pojęcie urządzenia przesyłowego Urządzenia przesyłowe to te służące do doprowadzania lub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej oraz inne podobne. Pojęcie to jest bardzo szerokie i w jego ramach można uwzględnić zarówno sieć wodociągową lub kanalizacyjną z uzbrojeniem, jak też urządzenia służące do przesyłania lub dystrybucji paliw. Przy czym przy przesyłaniu należy pamiętać, że musi ono w danym przypadku faktycznie zaistnieć nie będzie zatem uznane za przesyłowe urządzenie znajdujące się na jednej zamkniętej pod tym względem działce, niesłużące do przesyłania np. energii innym podmiotom; urządzeniami przesyłowymi nie będą również te, które służą wyłącznie odbieraniu np. energii elektrycznej. Urządzenia przesyłowe mogą być zlokalizowane zarówno na gruntach, jak też np. w budynkach, czy lokalach istotne jest, by spełniały powyższe kryteria. W doktrynie wskazuje się, że takim urządzeniem może być również: 1) niesłużący żadnym innym celom budynek;

14 14 Rozdział 2. Pojęcie służebności przesyłu i ustanowienie takich... 2) urządzenie mające na celu rozprowadzanie sygnałów z programami telewizyjnymi lub radiowymi, a także pomimo pewnych rozbieżności orzeczniczych; 3) przyłącze 1. Urządzeniem przesyłowym będzie także węzeł cieplny. Stanowi on rzecz ruchomą, podobnie jak instalacja, którą można zakwalifikować jako rzecz zbiorową. Sieć jest zatem zbiorem rzeczy. O ile nie można stosować konstrukcji części składowej zbioru rzeczy, o tyle możliwe jest posługiwanie się pojęciem część składowa instalacji. Z momentem, gdy urządzenia przesyłowe wchodzą w skład przedsiębiorstwa, przestają być traktowane jako część składowa nieruchomości, stając się odrębną rzeczą ruchomą, mogącą być przedmiotem odrębnej własności i odrębnego obrotu 2. Ustawodawca w art. 49 KC wprowadza zasadę, zgodnie z którą urządzenia przesyłowe nie należą do części składowych nieruchomości, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa przy czym bez znaczenia jest jego forma prawna. Będzie ono rozumiane zgodnie z ujęciem kodeksowym jako zespół składników materialnych i niematerialnych związanych z prowadzeniem określonej działalności gospodarczej (czyli przedmiotowo a nie podmiotowo). Takie określenie roli i statusu prawnego urządzeń przesyłowych na gruncie jest wyjątkiem od zasady, zgodnie z którą podobne, inne obiekty powiązane z gruntem stanowią część składową tego gruntu. W tym przypadku przepisy celowo w większym stopniu uwzględniają zatem faktyczny związek takich urządzeń z danym przedsiębiorstwem przesyłowym. Nie budzi wątpliwości, że przedsiębiorstwo przesyłowe powinno stanowić przedmiot własności (lub innych praw) przedsiębiorcy przesyłowego. Co do zasady, przedsiębiorca przesyłowy będzie podmiotem zajmującym się utrzymywaniem, budowaniem i eksploatacją urządzeń przesyłowych. Nie można jednak wykluczyć, że działalność ta stanowi uboczny element podejmowanych przez niego czynności. Ogólnymi kryteriami do spełnienia statusu przedsiębiorcy przesyłowego są: 1 M. Balwicka-Szczyrba, Korzystanie z nieruchomości przez przedsiębiorców przesyłowych właścicieli urządzeń przesyłowych, Warszawa 2015, s Wyr. SA w Łodzi z r., I ACa 582/14, Legalis.

15 2.2. Pojęcie urządzenia przesyłowego 15 1) wyodrębniona podmiotowość; 2) prowadzenie działalności gospodarczej; 3) przeznaczenie działalności (przynajmniej w jakimś zakresie) na cele związane z urządzeniami przesyłowymi; 4) posiadanie przez niego przedsiębiorstwa w zakresie odnoszącym się do urządzeń przesyłowych. W szczególnych przypadkach za przedsiębiorcę przesyłowego można uznać także gminę, dla której utrzymywanie i realizacja celów związanych z funkcjonowaniem urządzeń przesyłowych stanowi jedno z zadań własnych. Zasady tej nie można jednak zbyt swobodnie i szeroko rozszerzać na inne podmioty publiczne. Urządzenia przesyłowe niestanowiące części składowych przedsiębiorstwa będą osobnymi rzeczami, a z szerszej perspektywy (danego przedsiębiorcy przesyłowego) elementem zespołu rzeczy, czyli sieci wzajemnie zbliżonych urządzeń przesyłowych. W orzecznictwie wskazuje się, że takie urządzenia mają warunki, by stanowić samoistną rzecz ruchomą, która może być zarówno przedmiotem odrębnej własności, jak też obrotu prawnego. Staje się tak jednak dopiero z chwilą fizycznego połączenia danych urządzeń z siecią przedsiębiorstwa 3. Co do zasady, nie będą one zatem stanowiły części składowej takiego przedsiębiorstwa. Tak samo np. podłączenie sieci prywatnej do ogólnej sieci przesyłowej przedsiębiorstwa nie spowoduje, że prawo własności przyłączonego odcinka przejdzie z mocy prawa na właściciela przedsiębiorcy przesyłowego 4. Samo podłączenie urządzeń do instalacji eliminuje tylko względem nich zasadę superficies solo cedit (czyli to, co jest trwale związane z gruntem, stanowi jego część składową). Przy analizie niniejszych zagadnień trzeba pamiętać, że w analizowanym kontekście odnoszącym się do samego pojęcia urządzenia przesyłowego i skutków jego wyodrębnienia określenia przedsiębiorca i przedsiębiorstwo są rozumiane dosyć szeroko. Nie chodzi np. wyłącznie o przedsiębiorstwa posiadające wymaganą koncesję, np. w zakresie przepisów prawa energetycznego. Nie można wykluczyć, że wytwarzanie, czy dostarczanie określonych mediów stanowi 3 Wyr. SN z r., IV CSK 442/13, Legalis. 4 Z. Golba, op.cit., s. 128.

16 16 Rozdział 2. Pojęcie służebności przesyłu i ustanowienie takich... czasem wyłącznie część uboczną takiego przedsiębiorstwa 5. To samo dotyczy zakresu działań przedsiębiorcy Przeniesienie własności urządzeń przesyłowych Można również przyjąć, że urządzenia przesyłowe niestanowiące przedmiotu własności ze strony przedsiębiorcy przesyłowego (tylko np. właściciela nieruchomości), niewłączone do przedsiębiorstwa, będą częściami składowymi gruntu. Dodatkowo trzeba wskazać, że osoba, która poniosła koszty budowy urządzeń przesyłowych i jest ich właścicielem (czyli gdy ww. zasada akurat nie znajduje zastosowania), może żądać, aby przedsiębiorca, który przyłączył te urządzenia do swojej sieci, nabył ich własność za odpowiednim wynagrodzeniem (chyba że strony postanowiły inaczej w zawartej wcześniej umowie). Z żądaniem przeniesienia własności urządzeń przesyłowych może wystąpić także analogicznie z drugiej strony przedsiębiorca przesyłowy. Opisywane rozwiązania dotyczą trochę innego stanu faktycznego, niż związanego z ustanowieniem służebności przesyłu. Tutaj bowiem chodzi przede wszystkim o ustalenie, kto jest i kto powinien być właścicielem urządzeń przesyłowych. Brak porozumienia pomiędzy właścicielem nieruchomości, a przedsiębiorcą przesyłowym, może skutkować skierowaniem sprawy do sądu i egzekwowaniem roszczeń należnych poszczególnym stronom (określonym w art. 49 KC). Przedsiębiorca musi wówczas wykazać konieczność realizacji inwestycji na przedmiotowej działce, co często będzie miało charakter ocenny i wymagało opinii biegłego. Cała sprawa będzie rozpatrywana przez właściwy sąd w trybie procesu, a jego wyrok zastąpi zgodne oświadczenie woli obu stron, o określonej treści (dotyczące zawarcia wskazanej powyżej umowy). Pomimo tego rodzaju rygorów nic nie stoi na przeszkodzie, aby strony gdy uznają to za wskazane przeniosły własność urządzeń przesyłowych nieodpłatnie lub też po obniżonym (względem stawek rynkowych) wynagrodzeniu. Umowy związane z przeniesieniem własności urządzeń mogą być różne i uzależnione od konkretnych 5 Wyr. SN z r., IV CSK 442/13, Legalis.

17 2.4. Urządzenia przesyłowe wybrane kazusy 17 sytuacji, np. mogą dotyczyć rzeczy przyszłych (czyli urządzeń, które w chwili zawierania umowy jeszcze nie istnieją). Przy urzędowym wyliczaniu wynagrodzenia należy pamiętać o pewnych zasadach. Zgodnie z nimi wartością zainstalowanych urządzeń nie mogą być koszty ich likwidacji i przeniesienia 6. W tej sytuacji należy przede wszystkim brać pod uwagę stawki rynkowe. Tym niemniej, w przypadku gdy odbiorca energii w rezultacie praktyki monopolistycznej przedsiębiorstwa energetycznego sfinansował budowę urządzeń przesyłowych, może dochodzić on zwrotu poniesionych kosztów na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu 7. Przy wykładni umów między przedsiębiorcą a właścicielem nieruchomości trzeba również pamiętać, że sam fakt zobowiązania się do wykonania nieodpłatnie określonego odcinka kanalizacji nie świadczy jeszcze o przeniesieniu tym samym z mocy prawa (ani zobowiązaniu w tym zakresie) jej własności przez wykonawcę na rzecz innej osoby 8. Zarówno roszczenie przedsiębiorcy przesyłowego, jak też właściciela o przeniesienie własności tych urządzeń ulegają przedawnieniu na zasadach ogólnych KC. Czyli, co do zasady, jest to 10 lat, a jeżeli sprawa dotyczy przedsiębiorców w związku z prowadzoną przez nich działalnością gospodarczą 3 lata (czyli z jednej strony w takim wariancie jest przedsiębiorca przesyłowy, a z drugiej przedsiębiorca właściciel nieruchomości wykorzystujący ją na cele gospodarcze). Początek biegu przedawnienia roszczenia należy liczyć w tym przypadku od momentu podłączenia urządzenia do danej sieci przesyłowej. Te same kryteria należy stosować do urządzeń powstałych przed r., czyli przed nowelizacją KC dotyczącą urządzeń przesyłowych i służebności przesyłu Urządzenia przesyłowe wybrane kazusy Warto przeanalizować bardziej szczegółowo kilka problematycznych stanów faktycznych, związanych z przedmiotowymi zagadnieniami. W dalszej części książki omówiono parę z nich. 6 Wyr. SN z r., V CSK 474/11, Legalis. 7 Wyr. SN z r., II CKN 424/97, Legalis. 8 Wyr. SA w Warszawie z r., VI ACa 1625/13, Legalis.

18 18 Rozdział 2. Pojęcie służebności przesyłu i ustanowienie takich... Przez działki przebiegała droga publiczna, a w jej pobliżu znajdowały się działki budowlane, które nie posiadały dostępu do bieżącej wody. W 1999 r. właścicielka pierwszej z nieruchomości wyraziła zgodę na wykonanie sieci wodociągowej, a właściciele innych działek budowlanych zostali zobowiązani do przeprowadzenia jej w pasie drogowym. Wybudowali oni przyłącza oraz dalszy odcinek sieci. W 2009 r. na ich zlecenie przeprowadzona została inwentaryzacja budowlana i opracowano opinię techniczną sieci, gdzie stwierdzono, że została ona wybudowana zgodnie z prawem budowlanym. W wyroku I instancji właścicielka pierwszej z nieruchomości została zobowiązana (z powództwa pozostałych właścicieli) do złożenia oświadczenia obejmującego nabycie prawa własności urządzeń przesyłowych w postaci sieci wodociągowej, przebiegających przez jej działki, za wynagrodzeniem płatnym na rzecz właścicieli działek sąsiednich, którzy wznieśli te urządzenia. Sprawa trafiła do SN, gdzie stwierdzono, że od 2008 r. art KC (zawierający możliwość kierowania żądań przeniesienia własności urządzeń przesyłowych), znajduje zastosowanie także do roszczeń osoby, która poniosła koszty budowy urządzeń wodociągowych przyłączonych do przedsiębiorstwa, o nabycie własności tych urządzeń 9. W ramach kolejnej sprawy SR ustanowił na rzecz przedsiębiorcy przesyłowego służebność przesyłu i zasądził od przedsiębiorcy na rzecz właściciela nieruchomości kwotę ponad 60 tys. zł tytułem ustanowienia służebności. Sąd uznał, że przedsiębiorcy przysługuje własność urządzeń przesyłowych. Inne stanowisko wyraził SO, który wskazał, że po wejściu w życie nowelizacji KC z 2008 r. nie można potwierdzić, że urządzenia, które zostają ściśle powiązane z siecią, stają się częścią składową instalacji należącej do przedsiębiorstwa. Samo podłączenie do sieci nie rodzi bowiem skutków w postaci przeniesienia ich własności. SN wskazał, że stacja transformatorowa została wybudowana w 1970 r. W związku z powyższym znowelizowany art. 49 KC, dotyczący własności urządzeń przesyłowych, odnosi się również do sytuacji, w których urządzenia przesyłowe zostały wybudowane i podłączone do sieci przed wspomnianą nowelizacją przepisów Wyr. SN z r., II CSK 169/14, Legalis. 10 Post. SN z r., II CSK 101/14, Legalis.

19 2.4. Urządzenia przesyłowe wybrane kazusy 19 W innym przypadku właściciele niezabudowanej nieruchomości pozwali przedsiębiorcę przesyłowego. Na ich działce zlokalizowana została napowietrzna linia energetyczna oraz podziemny kabel. Obie te linie zostały umiejscowione na nieruchomości w dniu, w którym dokonywano transakcji (w 1993 r.). Właściciele nie wiedzieli wtedy o istnieniu podziemnej linii kablowej, a dowiedzieli się o niej dopiero rok później, kiedy odmówiono im wydania pozwolenia na budowę z uwagi na przebieg tej linii. Napowietrzna linia energetyczna została wybudowana w 1969 r. w ramach projektu elektryfikacji gminy, a podziemny kabel w 1989 r. Kabel ten został zbudowany przez współwłaścicieli nieruchomości sąsiednich i nigdy nie wszedł do majątku przedsiębiorcy przesyłowego. Tym niemniej podziemna linia kablowa została podłączona do linii napowietrznej i są one ze sobą integralnie połączone. Pracownicy przedsiębiorstwa wchodzą na nieruchomość właścicieli do istniejącej dystrybucyjnej sieci energetycznej w celu jej konserwacji i przeglądów. Właściciele wnieśli o zasądzenie od przedsiębiorcy na ich rzecz kwoty tytułem odszkodowania za bezumowne korzystanie przez przedsiębiorcę z ich nieruchomości. Zajmujący się sprawą SO uznał powództwo w całości za nieuzasadnione. Sąd wskazał, że pozwanemu nie przysługują żadne uprawnienia do podziemnej linii kablowej na nieruchomości. Z kolei żądania dotyczące wynagrodzenia za bezumowne korzystanie w zakresie linii napowietrznej sąd uznał za nieuzasadnione wobec zasiedzenia służebności o treści odpowiadającej służebności przesyłu. Na wyrok została wniesiona apelacja, która przez SA została uznana za uzasadnioną. Sąd ten wskazał, że zakwalifikowanie danego urządzenia infrastrukturalnego jako wchodzącego w skład przedsiębiorstwa, a tym samym prawnorzeczowego wyodrębnienia go z nieruchomości, nie przesądza o tym, kto jest jego właścicielem. W takiej sytuacji następuje jedynie stwierdzenie, że dane urządzenie nie stanowi części składowej nieruchomości. Przeniesienie prawa własności tych elementów powinno nastąpić na podstawie odrębnej umowy. Samo podłączenie tych urządzeń do sieci jedynie usuwa te urządzenia spod zasady superficies solo cedit, a nie rodzi skutku w postaci

20 20 Rozdział 2. Pojęcie służebności przesyłu i ustanowienie takich... przeniesienia ich własności lub ustanowienia innego prawa na rzecz przedsiębiorcy sieciowego 11. W innej sprawie NSA podkreślił, że powoływanie się na treść art. 49 KC w zw. z art. 48 i 143 KC nie ma znaczenia, skoro w obrocie prawnym pozostaje ostateczna decyzja zobowiązująca do uiszczenia opłat za zajęcie pasa drogowego i do czasu przekazania urządzeń podmiotowi nimi zarządzającemu, to wyłącznie na wnioskującym o wydanie zezwolenia na zajęcie pasa drogowego ciąży obowiązek pokrywania opłat wynikających z decyzji stanowiącej podstawę tytułu wykonawczego. NSA uznał, że do czasu zawarcia stosownej umowy urządzenia przesyłowe stanowią własność osoby, która je wybudowała i poniosła związane z tym koszty. Nawet jeżeli dotychczasowi właściciele mogą przekazać je zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa gminie lub przedsiębiorstwu wodociągowo-kanalizacyjnemu, do tego czasu właścicielem pozostaje dotychczasowy inwestor Ustanowienie służebności przesyłu Zgodnie z art KC, nieruchomość można obciążyć na rzecz przedsiębiorcy, który zamierza wybudować, lub którego własność stanowią urządzenia przesyłowe służące do doprowadzania lub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej oraz inne urządzenia podobne. Kluczowe wydaje się w tym kontekście również powiązanie takiego urządzenia z przedsiębiorstwem, któremu ma ta służebność przysługiwać 13. Służebność przesyłu sprowadza się do prawa umieszczenia, eksploatacji, konserwacji i remontów urządzeń przesyłowych na cudzym gruncie (rozbudowa urządzenia będzie możliwa tylko w sytuacji, gdy wynika to z umowy). Na podstawie wskazanego powyżej obciążenia nieruchomości, przedsiębiorca przesyłowy (czyli taki, który prowadzi konkretną działalność w zakresie utrzymania urządzeń przesyłowych) może w oznaczonym zakresie korzystać z nieruchomości obciążonej. Zakres korzystania musi być zgodny z bezpośrednim przeznaczeniem wskazanych urządzeń. 11 Wyr. SA w Łodzi z r., I ACa 1353/13, Legalis. 12 Wyr. NSA z r., II GSK 1088/13, Legalis. 13 Post. SN z r., I CSK 253/13, Legalis.

21 2.5. Ustanowienie służebności przesyłu 21 Obejmować może jednak również prawo do budowy lub remontów tych urządzeń, a co za tym idzie prawo do wstępu na nieruchomość obciążoną przy okazji realizacji tego celu. Ustawodawca nie przewiduje sytuacji ustanowienia jednej służebności przesyłu na rzecz kilku podmiotów. Pozostałe elementy składające się na zakres służebności przesyłu, będą zależeć od konkretnej umowy. To w niej powinno się określić, czy i w jakim zakresie przedsiębiorca może wchodzić na nieruchomość, a także dokonywać przebudowy zlokalizowanych urządzeń. Jest to ważne zwłaszcza w sytuacji, kiedy przedsiębiorca chciałby rozszerzyć zakres istniejących już urządzeń. Gdy możliwość taka nie jest przewidziana w umowie, nie można tego zrobić bez jej zmiany. Przy konstruowaniu umowy należy pamiętać również o tym, że możliwe jest ustanowienie służebności przesyłu także z zastrzeżeniem warunku lub terminu. Strony powinny jednak uważać, by tego rodzaju dodatkowe klauzule umowne niepotrzebnie nie skomplikowały ich praw i obowiązków. Z regulacji ustawowych literalnie to nie wynika, ale należy założyć, że głównym celem ustanawiania służebności przesyłu jest podwyższenie jakości i zakresu działań przedsiębiorcy przesyłowego oraz działalności przesyłowej. Jeżeli w umowie wszystkie ważne i potrzebne jej elementy nie zostaną ujęte w razie sporu (tak jak w innych sytuacjach) można je doprecyzować w oparciu o zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje. Oczywiście modelowa sytuacja polega na tym, że przedsiębiorca chcąc ustanowić na konkretnej nieruchomości służebność przesyłu, zwraca się do jej właściciela z propozycją zawarcia konkretnej umowy, strony ją zawierają (przynajmniej oświadczenie właściciela nieruchomości ustanawiającego służebność musi zachować formę aktu notarialnego), a następnie wykonują (a jednym z elementów umowy jest wynagrodzenie za ustanowienie służebności). W takiej sytuacji na różne sposoby można kształtować obowiązki obu stron. Ustanowienie służebności przesyłu może być powiązane z konkretnym warunkiem, dotyczącym np. terminu wzniesienia tych urządzeń. Dla powstania służebności przesyłu nie jest wymagany jako warunek konieczny wpis do ksiąg wieczystych (choć w wielu sytuacjach może on okazać się później pomocny). W praktyce jednak mogą wystąpić problemy z obu stron, utrudniające zawarcie jakiejkolwiek umowy,

22 22 Rozdział 2. Pojęcie służebności przesyłu i ustanowienie takich... np. przedsiębiorca przesyłowy może nie chcieć płacić wynagrodzenia za ustanowioną służebność, a właściciel nieruchomości często nie chce się zgodzić na takie ograniczenie jego praw. Samo zajęcie gruntu polega nie tylko na zajęciu fizycznym określonej powierzchni, ale wymaga też uwzględnienia przestrzennego zasięgu oddziaływania na nieruchomość 14. Z roszczeniem o ustanowienie służebności przesyłu mogą wystąpić przed sądem zarówno przedsiębiorca przesyłowy, jak też właściciel nieruchomości (sporne jest, czy zasada ta zachowuje aktualność także w przypadku, gdy nieruchomość obciążona jest prawem użytkowania wieczystego 15 ). Wnioskodawcy musi przysługiwać rzecz jasna prawo własności urządzeń przesyłowych. Uczestnikiem postępowania wg części orzecznictwa i doktryny nie może być natomiast użytkownik wieczysty nieruchomości na tym prawie nie ustanawia się bowiem służebności przesyłu. Przedsiębiorca przesyłowy skieruje sprawę do sądu, w przypadku gdy właściciel nieruchomości odmawia zawarcia umowy o ustanowieniu służebności przesyłu, a jest ona konieczna do odpowiedniego korzystania z urządzeń przesyłowych. Trzeba bowiem pamiętać, że urządzenia przesyłowe przebiegają zazwyczaj przez większą liczbę nieruchomości od tego jest uzależnione ich prawidłowe funkcjonowanie. Wtedy muszą to być konkretne nieruchomości, nie ma zbyt wielkiej możliwości manewru przy ich różnicowaniu. Także z punktu widzenia zasadności gospodarczej (ale nie tylko) przedsiębiorca może nie mieć wyjścia, tylko żądać danego ustanowienia służebności. Z drugiej strony, jeżeli przedsiębiorca ma już na działce faktycznie wybudowane urządzenia (lub nosi się z takim zamiarem), ale odmawia zawarcia konkretnej umowy, właściciel nieruchomości może żądać odpowiedniego wynagrodzenia za ustanowienie służebności. Jeżeli służebność nie jest jeszcze ustanowiona, właściciel nie może żądać samego wynagrodzenia. W orzecznictwie wskazuje się w tym kontekście, że możliwe jest wyodrębnienie dwóch sposobów ustanowienia służebności przesyłu: 1) podstawowy (na podstawie umowy) oraz 2) pomocniczy (ustanowienie służebności w drodze orzeczenia sądu). 14 Wyr. SA w Białymstoku z r., I ACa 107/12, Legalis. 15 Post. SN z r., V CSK 190/11, Legalis.

23 2.5. Ustanowienie służebności przesyłu 23 To ostatnie może mieć miejsce nawet wtedy, gdy jedyną przyczyną odmowy zawarcia umowy jest spór co do wysokości wynagrodzenia 16. Osobny problem stanowi konkretne zlokalizowanie służebności na danej działce. Musi ono być zgodne z jego przeznaczeniem, co w praktyce oznacza konieczność bardziej szczegółowej weryfikacji właściwości konkretnego urządzenia przesyłowego. W doktrynie przykładowo wskazuje się, że do przesyłu gazu wysokoprężnego konieczne będzie ustanowienie specjalnego pasa technologicznego, a dla urządzeń przesyłających energię elektryczną wyznaczenie pasa ochronnego, którego szerokość zależy od wysokości napięcia energii elektrycznej 17. W tym przypadku kluczowa będzie ocena warunków technicznych umożliwiających prawidłowe funkcjonowanie konkretnego urządzenia przesyłowego. Roszczenia o ustanowienie służebności przesyłu oraz o wynagrodzenie za ustanowioną służebność przesyłu mają charakter majątkowy, tym niemniej nie ulegają przedawnieniu (inaczej niż roszczenia o wynagrodzenie za wzniesione urządzenia przesyłowe, omówione we wcześniejszych podrozdziałach). W kontekście problematyki związanej z ustanawianiem służebności przesyłu warto pamiętać o jeszcze jednym zagadnieniu. Zgodnie z art. 7 ustawy z r. o księgach wieczystych i hipotece (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 707 ze zm.) rękojmia wiary publicznej nie działa przeciwko służebności przesyłu. Czyli jeżeli jakiś podmiot nabędzie nieruchomość obciążoną taką służebnością nie wiedząc o tym (gdyż nie jest ona wpisana do księgi wieczystej), nie może powoływać się na odmienność stanu określonego w księdze od stanu faktycznego. Inaczej ujmując służebność przesyłu i tak będzie wiążąca dla nabywcy nieruchomości. W takim przypadku może on myśleć o roszczeniach z tytułu rękojmi względem zbywcy lub o innych roszczeniach odszkodowawczych. 16 Wyr. WSA w Szczecinie z r., II SA/Sz 941/11, Legalis. 17 Z. Golba, op.cit., s. 131.

24 24 Rozdział 2. Pojęcie służebności przesyłu i ustanowienie takich Szczegółowe przypadki dotyczące ustanowienia służebności przesyłu Jak już wskazano powyżej, roszczenie o ustanowienie służebności przesyłu nie ulega przedawnieniu 18. Właściwy w sprawie realizacji tego roszczenia będzie SR miejsca położenia nieruchomości, a sprawa będzie się toczyć w ramach postępowania nieprocesowego. We wniosku o ustanowienie służebności należy wskazać wszystkich właścicieli nieruchomości, przez które mogłyby prowadzić urządzenia przesyłowe. Sąd przed wydaniem postanowienia powinien przeprowadzić dowód z oględzin nieruchomości, chyba że okoliczności istotne dla sprawy są niesporne i niewątpliwe, albo przeprowadzenie tego dowodu z innych przyczyn nie jest potrzebne. Kluczowa będzie również opinia biegłego, na podstawie której określone zostanie wynagrodzenie za ustanowienie służebności. W postanowieniu sądu musi zostać określony poza ustanowieniem służebności i wysokością wynagrodzenia sposób jej wykonywania. Postanowienie to nie może być zaskarżone jedynie w części (np. dotyczącej wynagrodzenia) tylko zawsze w całości 19. Środkiem zaskarżenia, który przysługuje stronom będzie w tym przypadku apelacja, a nie zażalenie 20. Jeżeli później, po ustanowieniu służebności przesyłu, właściciel nieruchomości obciążonej będzie wnioskować o zmianę treści służebności, właściwy w sprawie będzie tryb procesowy, a jeżeli taki wniosek wyjdzie od przedsiębiorcy przesyłowego tryb nieprocesowy. Tryb zależy zatem od konkretnego wnioskodawcy. W postępowaniu sądowym kluczowy będzie dowód z opinii (oczywiście różnych) biegłych, który w zależności od sytuacji, może dotyczyć wysokości należnego wynagrodzenia, zasadności ustanowienia służebności, a także konkretnego miejsca zlokalizowania służebności na działce. Możliwe jest również zabezpieczenie roszczenia o ustanowienie służebności poprzez np. wprowadzenie zakazu zabudowy działki lub jej części Por. również uchw. SN z r., III CZP 101/12, Legalis. 19 Post. SN z r., V CSK 190/11, Legalis. 20 Post. SN z r., II CZ 15/14, Legalis. 21 G. Matusik, Własność urządzeń przesyłowych a prawa do gruntu, Warszawa 2011, s. 380.

25 2.6. Szczegółowe przypadki dotyczące ustanowienia służebności przesyłu 25 W przypadku, gdy nieruchomość stanowi przedmiot współwłasności, ustanowienie służebności przesyłu wymaga zgody ze strony wszystkich współwłaścicieli 22. Jest to bowiem niewątpliwie czynność przekraczająca zakres zwykłego zarządu nieruchomością wspólną. Brak zgody ze strony choćby jednego współwłaściciela uniemożliwia zawarcie umowy ustanawiającej taką służebność. Służebność przesyłu przechodzi na nabywcę przedsiębiorstwa przesyłowego lub nabywcę urządzeń przesyłowych. W orzecznictwie w tym kontekście wskazano, że służebność przesyłu stanowi prawo związane z urządzeniami przesyłowymi, które są rzeczą ruchomą lub zbiorem rzeczy i jako takie nie mogą być oddzielnym przedmiotem obrotu. W związku z powyższym, prawo to jako jedna z części przedsiębiorstwa, przechodzi na nabywcę 23. Jeżeli służebność przesyłu została ustanowiona przed powstaniem urządzenia przesyłowego, to zarówno zbycie przedsiębiorstwa przed powstaniem urządzeń, jak też zbycie prawa własności urządzenia przesyłowego po jego powstaniu będzie oznaczać zbycie służebności przesyłu. Analizowana służebność wygaśnie najpóźniej wraz z zakończeniem likwidacji przedsiębiorstwa. Po wygaśnięciu tej służebności na przedsiębiorcy ciąży obowiązek usunięcia urządzeń utrudniających korzystanie z nieruchomości. Jeżeli jest to niemożliwe, gdyż miało powodować nadmierne trudności lub szkody, przedsiębiorca będzie zobowiązany do naprawienia wynikłej stąd szkody. Warto podkreślić, że chodzi o nadmierne trudności dla przedsiębiorcy przesyłowego, a nie tylko o wypadek, gdy usunięcie urządzeń byłoby w ogóle niemożliwe. Nie można też zbyt szeroko interpretować tego, kiedy urządzenia przesyłowe utrudniają korzystanie z nieruchomości. Należy przyjąć, że chodzi tu przede wszystkim o fizyczne ograniczenia, a nie np. zasłanianie krajobrazu przez urządzenia. Osobny przypadek służebności przesyłu został określony w art. 39a ustawy z r. o lasach (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz ze zm.). Zgodnie z powyższym, nadleśniczy może za zgodą dyrektora regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych obciążyć, za wynagrodzeniem, nieruchomości pozostające w zarządzie Lasów Państwowych 22 Post. SN z r., IV CSK 303/10, Legalis. 23 Wyr. SA w Łodzi z r., I ACa 324/14, Legalis.

26 26 Rozdział 2. Pojęcie służebności przesyłu i ustanowienie takich... służebnością drogową lub przesyłu, z uwzględnieniem zasad gospodarki leśnej. Wynagrodzenie będzie stanowić przychód własny Lasów Państwowych. Ustawodawca zastrzega, że wynagrodzenie za ustanowienie służebności przesyłu na rzecz przedsiębiorstwa energetycznego zajmującego się przesyłaniem lub dystrybucją energii elektrycznej ustala się w wysokości odpowiadającej wartości podatków i opłat ponoszonych przez Lasy Państwowe od części nieruchomości, z której korzystanie jest ograniczone w związku z obciążeniem tą służebnością. Przedsiębiorca przesyłowy, na rzecz którego ustanowiono w tym przypadku służebność przesyłu, zobowiązany jest do usuwania drzew, krzewów lub gałęzi zagrażających funkcjonowaniu urządzeń przesyłowych. Obowiązek ten z mocy prawa nie obciąża już zatem Lasów Państwowych. Należy rozważyć jeszcze jeden wariant. Zgodnie z art. 231 KC, właściciel gruntu, na którym wzniesiono budynek lub inne urządzenie o wartości przewyższającej znacznie wartość zajętej na ten cel działki, może żądać, aby ten, kto wzniósł budynek lub inne urządzenie, nabył od niego własność działki za odpowiednim wynagrodzeniem. Przy części urządzeń przesyłowych (przy których można wykazać fakt ich wzniesienia na gruncie ), przed ustanowieniem służebności przesyłu właściciele nieruchomości mogą próbować skorzystać z możliwości związanej z niniejszym przepisem i żądania od przedsiębiorcy wykupienia gruntu. Nie jest to częsta praktyka, tym niemniej, jeżeli w sprawie będą jasno ustalone powyższe przesłanki, nie można wykluczyć wykorzystania takiej możliwości Ustanowienie służebności przesyłu wybrane kazusy Wśród przykładów konkretnych spraw odnoszących się do problematyki służebności przesyłu można wybrać kilka takich, które warto szerzej scharakteryzować. W ramach pierwszego stanu faktycznego wnioskodawca będący przedsiębiorcą przesyłowym domagał się stwierdzenia nabycia przez zasiedzenie służebności gruntowych o treściach odpowiadających służebności przesyłu. Miały one polegać na znoszeniu przez właściciela nieruchomości przebiegu urządzeń energetycznych oraz