Wprowadzenie do ontologii pojedynku

Transkrypt

1 Juliusz Protazy Grzybowski Wprowadzenie do ontologii pojedynku Rzecz będzie dotyczyć pojedynku Achillesa z Hektorem, ale będzie też mowa o lęku, zemście i tęsknocie mitu za tym, co niemityczne. Będzie mowa o trudzie bycia bohaterem i o niedoli bohaterów, zwłaszcza tych mitycznych. A chilles, przybywając pod Troję, był jeszcze chłopcem. Często o tym zapominamy. To prawda miał już za sobą wiele walk, wielu pokonał wojowników, w tym kilku sławnych, zburzył kilka miast i miasteczek. Stąd namiot Achillesa pod Troją pełen był wszelakich dóbr zarówno nieożywionych, jak i ożywionych, żeby wspomnieć choćby osławioną Bryzejdę. Achilles przybywa jednak pod Troję jako zapowiedź. Oczywiście, jako zapowiedź, jest jeszcze straszniejszy, skoro już wtedy sieje spustoszenie w szeregach wojsk trojańskich. Achillesem staje się jednak Achilles na dwa tygodnie przed śmiercią. Tym się między innymi różni od Hektora, między innymi a może przede wszystkim, bo Hektor trwa niezmiennie na posterunku (ὑπομένω). Trwa jako fundament (ὑπομένω) Troi. Achilles stoi z boku (παραμένω), ale dla niego samego oczekiwanie nie jest stanem właściwym, stąd rozchwianie okupione śmiercią Patroklesa Starszego przyjaciela. Achilles, przybywając pod Troję, był jeszcze chłopcem. Trzeba pamiętać, że na Skyros, gdzie ukrywał się w dziewczęcym przebraniu, Odyseusz musiał uciekać się do podstępu, aby odróżnić Achillesa od dziewcząt. Przypomnijmy, że na Skyros ukryła go matka, Tetyda, która znając ciążące na swym synu przepowiednie, postanowiła trzymać go z dala od Troi. Tajemnice w świecie greckich bogów jednak często wychodziły na

2 Grecja jaw, nie możemy się zatem dziwić, że Odyseusz, przybywając na Skyros, zna je wszystkie na wylot. No dobrze, jedna rzecz to tajemnica, trzeba się jednak wykazać sztuką rozjemczą, to znaczy: jak Achillesa odróżnić od nie-achillesa? Każdy kiedyś tam czekał na dworcu na nieznanego wujka czy ciocię. I każdy wie, że taka sytuacja wymaga od nas pewnego wysiłku, chociażby w posiadaniu charakterystycznej rzeczy (będę miał zielony sweter, albo dużą walizkę). Mogłoby się zdawać, że Achilles znaków rozpoznawczych podawać listownie nie musi, nikt nie odznaczał się równie wyraźnie jak heros. Jednak tutaj natrafiamy na kłopot, bo Achilles jest herosem, który się ukrywa. Oczywiście możemy w tym miejscu i powinniśmy się doszukiwać rytu inicjacyjnego, wystarczy spojrzeć na osławioną spartańską krypteię, w ukrywaniu się Achillesa znaleźć można jednak coś jeszcze. Są to akordy delikatniejsze, można by powiedzieć nawet płoche, jakaś cicha, zaniechana piosenka, która marzy o tym, by ją śpiewano poza mitem. W tym wypadku poza historią wojny trojańskiej, ale na obrzeżach całej greckiej mitologii takich piosenek plącze się mnóstwo, zwykle są kobietami, a na dodatek bezimiennymi. Ale Odyseusz ma pamięć coraz pełniejszą piosenek z Itaki, być może dlatego tych na Skyros nie słyszy. Tym bardziej, że musi przechytrzyć boginię. A to nie jest takie proste. Kłopot w tym, że Skyros wygląda na wyspę żeńską; no, może kilku ewentualnie staruszków, jacyś do tego cherlawi, bladzi z przerażenia i pierzchający na widok Odyseusza niby to strażnicy niby piastunki, słowem nikogo, kto nie tylko dałby radę zburzyć Troję, ale w ogóle dałby radę do Troi dopłynąć. Gdzie zatem Achilles? Każdy inny by zwątpił. Ale nie Odyseusz. Skoro przypłynął, to sprawę zbada gruntownie, tym bardziej, że Odyseusz przyzwyczaił się do życzliwości bogów, a czego by nie powiedzieć, bogowie wiązali jednak z Achillesem dalekosiężne plany. Skoro niejawne samo wyjawić się nie chce, konieczny jest podstęp, a zatem wnioskowanie: o niejawnym trzeba wnioskować po rzeczach jawnych. I tak Odyseusz rozkłada swój kram z rozmaitościami i kupiec staje się rozjemcą (κριτής). Gwar i wrzask, dziewczęta cisną się zwabione blaskiem naszyjników, kłócą się o pierścionki, co odważniejsze próbują się nawet z Odysem targować, a niektóre nawet grozić mu swoimi potężnymi rodzicami. Tetyda nie mogła wymyślić lepszej kryjówki. Mroki można zawsze rozświetlić, nawet mroki Hadesu, co Odyseusz udowodni w jedenastej księdze Odysei. Ale jak rozświetlić blask? A wśród dziewcząt na Skyros bez wątpienia roiło się od boskich dzieci. W końcu nie zawsze udawało się ziemiankom urodzić syna, a dalej, nie każda córka stawała się od razu Heleną, powiedzmy sobie, Odyseusz na Skyros musiał swoim kompanom pozatykać nie tylko uszy i oczy woskiem, ale niektórych bez wątpienia musiał poprzywiązywać do masztów. Mówiąc inaczej: po co niby płynąć pod Troję skoro trafiliśmy na Pola Elizejskie? Bunt wisiał na włosku. Zresztą Odys sam się przeciw sobie buntował, przynajmniej buntował się Odysa zmysł krytyczny. Blask oślepia, jak zatem można skupić się na poszukiwaniach? Odyseusz jednak, być może właśnie dzięki itackiej piosence, potrafi zmrużyć oczy, wszystkie towary wykłada powoli i dokładnie przygląda się każdej dziewczynie z osobna. Może dzięki itackiej piosence, a może dzięki sztuce kupieckiej, która, jak wiemy, posiadła już w niepamiętnych czasach zdolność zadziwiającej władzy nad duszami niewieścimi. Oczywiście z jednej strony Odyseusz kupca udaje, z drugiej jest nim jak żaden inny. Jak każdy kupiec Odyseusz zatem poluje, ale na jednostkę wybitną na Achillesa. Nie wszystkie dziewczęta cisną się do pierścionków, niektóre z nich są wstydliwe, niektóre posługują się zapewne wymyślniejszymi niż jazgot metodami targowania i odgrywają brak zainteresowania. Etap pierwszy polowania pełni jednak rolę wstępną. Odyseusz zaczyna zatem wyjmować broń. Dziewczęta pierzchają, tym razem wszystkie: wstydliwe, krzykliwe, przemyślne i bezmyślne. Polowanie kończy się sukcesem, bo jedna z dziewcząt nie ucieka, tylko stoi i w zachwycie wpatruje się w wystawioną przez Odyseusza broń, wpatruje się i sama dziwi się swojemu zainteresowaniu. Dopiero w tym przyglądaniu się Odyseusz dostrzega Achillesa. Achilles sam siebie jeszcze nie dostrzega, to znaczy Achillesa trzeba dopiero wywoływać. Blask broni jest dla Achillesa jeszcze bardziej oślepiający niż blask wychowanek ze Skyros, stąd Achilles wchodzi na statek Odyseusza na dobrą sprawę po omacku. Oczywiście, że greccy herosi zwykli dokonywać chwalebnych czynów dużo wcześniej, Tezeusz miał siedem lat jak już walczył z lwami, a Herakles dusił węże leżąc jeszcze w kołysce. Pod tym względem Achilles jest inny. Dlatego Odyseusz tak bardzo musi się natrudzić, żeby Achillesa w Achillesie odnaleźć. 14

3 Literatura z filozofią Jedna sprawa to starania Tetydy, a druga to wiek. Przyglądając się wydarzeniom na Skyros musimy przyjąć, że Achilles był wtedy w wieku, w którym różnice między dziewczyną i chłopcem trudno dostrzec. Chyba, że przyjmiemy, iż Odyseusz nie widział tego, co widoczne, a i wszyscy przybyli z nim wojowie też tego, co widoczne nie widzieli. Słowem wyprawa ślepców po Achillesa. Mówiąc być może zbyt dosadnie: gdyby Achilles nosił brodę na nic by mu się przydały najwymyślniejsze nawet przebrania i nawet gdyby dziewczęta na Skyros były rodzonymi siostrami Afrodyty kram z różnościami nie był by potrzebny. Nie możemy, rzecz jasna, przesadzać, Neoptolemos skądś się na Skyros wziął, a zatem, jak się zdaje, różnice zaczynały już dochodzić do głosu 1. Mogły jednak, póki co, dochodzić do głosu po cichu i przede wszystkim po kryjomu. Stąd, kiedy Achilles odpływa z Odyseuszem, jedna przynajmniej z dziewcząt stoi na brzegu dłużej, ściskając w zadziwieniu, kupioną dopiero co, bogato zdobioną bransoletę, w której miała dzisiejszej nocy pojawić się w przed oczyma troskliwie skrywanego przed przyjaciółkami wybranka. Achilles już jednak o niej nie pamięta, ona należała do zaniechanej możliwości, możliwości, w której Achilles wiedzie długi żywot, w ciszy, w spokoju, poza historią i przede wszystkim poza mitem, możliwości, w której ta dziewczyna, stając się jego żoną i matką jego dzieci, śpiewa raz po raz starzejącemu się Achillesowi znaną tylko im dwojgu piosenkę. No, matką, przyznajmy, jednak dziewczyna zostanie, zresztą już niedługo przerażone piastunki odkryją, że jedna z wychowanek zrobi się coś jakby pełniejsza. Achilles o tym, że jest ojcem dowie się jednak dopiero, jako cień w Hadesie. Znowu Odyseusz zdradzi Achillesowi Achillesa 2. Pozostawmy ową bezimienną dziewczynę (ileż to zresztą bezimiennych dziewczyn, dziewic, kobiet, wdów i mężatek pozostawiamy w mitach bezimiennie!) i przenieśmy się na statek Odyseusza, na którym odbywa się przysposobienie wojskowe. Achilles uczy się szybko, nadspodziewanie szybko, ci, którzy z początku 1 Niektórzy, sądząc zapewne, że tak wielkiemu bohaterowi większe i liczniejsze przede wszystkim przystoją czyny, powiadali, że nie było na Skyros takiej niewiasty, która by się nie spodziewała potomka z Achillesem. Któż wie, swoją drogą, czy te opowieści właśnie od owych niewiast nie pochodzą. 2 Zob.: Hom., Od. XI ( ) Odyseuszowi nie dowierzali, czy nawet po cichu kpili z niego, że ledwie co pozostawił w domu Penelopę a już się ogląda za pannami, szybko zmieniają zdanie. Zresztą już niebawem Achilles wsławia się nie tylko w szkolnych pojedynkach, ale w rzeczywistym boju. Achajowie, z wolna zbierający się do wyprawy na Troję, są zachwyceni a wieść o nadchodzącym półbogu raz po raz tłucze o spiżowe wrota Troi. Wraz z coraz głośniejszą przepowiednią, że wieść zapowiada zagładę. Troi chroni jednak Hektor, który, kto wie, czy nie jest w istocie uosobieniem niezdobytych trojańskich murów. Był od Achillesa starszy. Oczywiście, Homer nie był historykiem, a zatem chronologię traktował z właściwą sobie nonszalancją. Gdybyśmy podeszli do jego wyliczeń uzbrojeni w liczydło, okazałoby się, że Hektor mógłby być dla Achillesa nie tylko ojcem, ale właściwie nawet dziadkiem. Policzmy: 1. Hektor był starszy od Parysa 2. Wojna trwała już dziesięć lat Dziesięć lat trwały też przygotowania do wojny. Skoro porywać Helenę musiał Parys, jako mąż pewnych spraw jednak świadomy, Hektor musiałby mieć wedle wyliczeń Homera lat przynajmniej pięćdziesiąt, co stawiałoby go właściwie w jednym rzędzie z Nestorem. Oczywiście wyliczenia możemy rozszerzyć poza homerycki materiał źródłowy, a więc: 4. Parys, jak wiemy, wszczynał wojnę trojańską nie tyle na dworze Menelaosa, lecz znacznie wcześniej, mianowicie na weselu Peleusa i Te- Homer nigdzie nie mówi o wieku Hektora. Wśród mitologów zwykło się jednak przyjmować, że Hektor był synem najstarszym, Parys natomiast drugim z kolei. Por.: Apoll. III 12, 5: γεννᾶται δὲ αὐτῇ πρῶτος μὲν Ἕκτωρ (najpierw urodził się jej Hektor), Hyginus natomiast (Hyg. Fab. 91) twierdzi chyba, że Parys był synem Priama i Hekabe najmłodszym, a jeżeli nie najmłodszym (tę pozycję chyba zajmował jednak Troilos) to jednym z młodszych, w każdym bądź razie Hekabe ma swój słynny sen, gdy Priam, syn Laomedonta miał już wielu synów z małżeństwa z Hekabe córką Cysseusza albo Dymantisa (Priamus Laomedontis filius cum complures liberos haberet ex concubitu Hecubae Cissei sive Dymantis filiae). Kerenyi, jako wersję niejako obowiązującą, przyjmuje relację Apollodora Kerenyi K., Heroes of the Greeks, s Por.: Hom. Il. II 326: τῷ δεκάτῳ δὲ πόλιν αἰρήσομεν εὐρυάγυιαν. Jeżewska tłumaczy: w dziewiątym, błędu nie popełnia Wieniewski. 15

4 Grecja tydy, kiedy to przyznawał w sławetnym sporze między trzema boginiami palmę pierwszeństwa Afrodycie. 5. Zgodnie z obyczajem, Achilles poczęty został w noc poślubną. Biorąc pod uwagę, że Parys, rozstrzygając spór, musiał mieć lat przynajmniej kilkanaście, przy czym owemu kilkunastu zdecydowanie było bliżej do dwudziestu aniżeli do kilku (natura sporu wymagała jednak pewnej świadomości), trafiamy na Hektora, który ma lat może nie pięćdziesiąt, ale na pewno więcej niż czterdzieści (przy założeniu rzecz jasna, że wojna nie trwała tak długo jak nas o tym poucza Iliada). I tak, pomni na ostrzeżenia Lukiana, skwapliwie pominęliśmy mit o porwaniu Heleny przez Tezeusza. Wtedy wiek Hektora należałoby liczyć już nie w dziesiątkach, ale w setkach 5. Oczywiście mnożenie dziesiątek przez Homera ma przede wszystkim charakter symboliczny i oznacza z grubsza rzecz biorąc, że zarówno przygotowania jak i wojna trwały tak długo, że dłużej już trwać nie mogły 6. Jak poucza nas Vidal-Naquet, liczba dziesięć u Homera znaczyła wypełnianie się czasu, mówiąc inaczej: nieuchronne zbliżanie się do rozstrzygnięcia. W mitycznym oglądzie świata kategorie ilości i jakości jeszcze się ze sobą nie poróżniły. Liczba jest zatem w micie budulcem świata na równi materialnym jak statki achajskie a mitologowie za nic sobie mają roszczenia liczb do zajmowania pozycji uprzywilejowanej. Stąd misterne wyliczenia na równi z innymi wątkami splatają się w obraz, 5 Por.: Lukian, Sen albo kogut 17: ani Ajas nie był taki wielki, ani Helena taka piękna, jak sobie ludzie wystawiają. Widziałem ją: była sobie biała, a szyję miała długą tak, że każdy na pierwszy rzut oka mógł był zmiarkować, że z łabędziego pochodziła rodu. Zresztą była sobie już porządnie stara: mogła mieć mniej więcej tyle lat, co Hekabe. Bo liczmy tak: najprzód uprowadził ją Tezeusz i osadził w Afidnach. Tezeusz był rówieśnikiem Heraklesa, który na wiele lat przedtem zdobył Troję za pamięci ojców, a ci wtedy byli jeszcze małymi dziećmi. Opowiadał mi o tym Pantos i mówił, że był wyrostkiem wtedy, kiedy widział Heraklesa. 6 Por.: Hom, Il II : Nazwać nie zdołam ich wszystkich, nie zdołam ich czynów wysłowić, Choćbym miał dziesięć języków, a także posiadał ust tyle, Głos niespożyty i piersi o jakiejś mocy spiżowej, Jeśli mi ni przypomnicie, Olimpu Muzy i córy Dzeusa, co dzierży egidę, tych, co pod Ilion przybyli. Por.: P. Vidal-Naquet, Czarny łowca..., s. 42, przyp. 25: Liczba dziewięć służy do wyrażenia czasu, na którego końcu, w dziesiątym dniu czy roku, ma miejsce wydarzenie decydujące. w którym przybywającego pod Troję Achillesa, wypatruje, znajdujący się w kwiecie wieku Hektor. W kwiecie wieku, czyli w ἀκμή. Oczywiście, droga do Troi nie jest prosta, stąd, zanim Achajowie staną pod jej murami, muszą wpierw kilka murów zburzyć. Oczywiście wymaga tego sztuka oblegania miast: lepiej się walczy z miastem pełnym strachu. Od dziesięciu już lat Troja przygotowywała się do obrony, chodziło zatem o to, aby w przygotowaniach zagościł lęk. A może po prostu Agamemnon zatroszczył się o to, by pozbawić Troję sprzymierzeńców? Może chodziło o odcięcie dostaw? Kto wie? Od czasów, kiedy wpleciono wojnę trojańską w historię państwa hetyckiego, hipotezy można mnożyć tuzinami 8. Skutek był w każdym bądź razie taki, że Achilles wraz z Myrmidonami stawał się właściwie synonimem nadciągających Achajów 9. Nie wiadomo na dobrą sprawę kto? Nie wiadomo jak? Wiadomo tylko, że niezwyciężony i coraz to silniejszy. Syn bogini, oczywiście, to się musiało również liczyć, ale pod Troją synowie bogiń i bogów padają jak zboże na żniwach, stąd nie możemy tej informacji przeceniać. Achilles gra w nieobecnym, posiada niespotykaną u innych siłę objawiania swojej nieobecności. Stąd jego obecność ukazuje się zawsze jako zaskoczenie, nie mieści się w ramach, tak jakby miejsce nie potrafiło sobie z Achillesem poradzić. Jesteśmy oczywiście blisko to tego i blisko było do tego bez wątpienia Achillesowi, żeby ujawnić się w pełni jako ἄ-τοπος, a zatem to, czemu miejsce a wraz z nim umiejscawiający λόγος, nie są w stanie podołać. Troja tymczasem się zbroi, Hektor wpatruje się w widoczne z murów zamku morze, a Achajowie zataczają coraz węższe kręgi. Jednym z miast, które w tym kołowaniu łupią, jest gród Kilików. Gród Eetiona, ojca Andromachy: Ojciec mój został zabity rękami boskiego Achilla, przypomina Andromacha Hektorowi kiedy ten zburzył Kilików gród pięknie rozbudowany, Tebę o bramach wysokich. Choć zabił Eetijona, Jednak mu zbroi nie zabrał, bo cześć zachował dlań w sercu. Spalił go w pełnym rynsztunku wspaniałym 8 Por.: O.R. Gurney, Hetyci, s Hom., Il. II 685: Myrmidonowie, a zwą ich Helleni albo Achaje Mieli pięćdziesiąt okrętów, a wodzem ich był Achilles. I jak tu się dziwić Agamemnonowi? 16

5 Literatura z filozofią i wzniósł wysoki Kopiec (σῆμα) na grobie. A córy Dzeusa, co dzierży egidę, Nimfy wśród gór mieszkające, grób obsadziły wiązami. Siedmiu mych braci rodzonych w komnatach ojcowskich mieszkało, Wszyscy w dniu jednym złowrogim do bram Hadesu odeszli Boski Achilles o szybkich stopach pokonał ich wszystkich, 10 Nic nie znaczy tak wyraźnie jak grób (σῆμα). Nic tak jak grób nie grabi dla siebie wszelkiego znaczenia. Stąd, nie tylko pod każdym wspomnieniem teścia, ale i pod każdym spotkaniu z żoną, ukrywa się cień Achillesa. Pod Troją, przynajmniej wtedy, gdy pod Troją przebywa Homer, zbroje się z martwych ciał zrywa, ciała się hańbi a głowy odcięte od tułowia rzuca się między wojska. Wszystkie szczytne obyczaje, którymi lubili się chlubić homeryccy wojownicy, leżą w gruzach. Te gruzy z murów Troi aż nadto są widoczne, więc Andromacha chciałaby męża tym bardziej zatrzymać przy sobie. Przypomina Hektorowi jednak to, czego przypominać mu nie powinna. Wieść o śmierci Eetiona była wyzwaniem do pojedynku, Hektor o tym wiedział i wiedział o tym Achilles. Wyzwania do pojedynku wyrzec się jednak niepodobna. Grób Eetiona wyznacza zatem wstępne zasady gry. Oczywiście, że to nie był pojedynek, który można było po prostu rozstrzygnąć w pierwszym starciu. Takim pojedynkiem był, czy miał być zapewne, pojedynek Parysa z Menelaosem, stąd, pomimo tego, że Homer umieszcza pojedynek w dziesiątym roku wojny, inni raczej przesuwają go na rok pierwszy. Hektor wraz z Achillesem póki co nie stają z sobą twarzą w twarz. Chowają się, jak mówi Achilles, za swymi szeregami i wzajem siebie wypatrując, przedstawiają się sobie 11. Tak nakazuje tradycja. Na walkę trzeba było poczekać i to nie czekał na nią ani Achilles ani Hektor, ale walka czekała na nich sama. Oczywiście, pojedynek jedno a drugie wojna, czego by nie mówić. Achilles z Hektorem nie jedyni mieli pod 10 Hom Il VI Hom., Il. XX , mówi Achilles: Oto jest człowiek, co w serce mknie najboleśniej ugodził Co przyjaciela drogiego mi zabił. Lecz już nie będziemy Wzajem uciekać przed bitwą za szańce dzielące szeregi. Troją dokonywać chwalebnych czynów, stąd wir wojenny rzucał raz po raz jednego na drugiego. Siła pojedynku była jednak większa aniżeli siła wojny a pojedynek wciąż nakazywał oczekiwanie. Tego nie jest w stanie pojąć nawet Odyseusz, a przynajmniej nie daje tego po sobie poznać, kiedy przychodzi do Achillesa kruszyć jego gniew. Strategia jest znowu kupiecka, tym razem kram z różnościami, na którym jak kamień probierczy wystawia tym razem Odyseusz samego Hektora, nie zdaje egzaminu. Odyseuszowi nie udaje się wywołać Achillesa, może właśnie dlatego, że sam Achilles powoli siebie samego coraz bardziej wyczuwalnie odnajduje: [...]sławę zyskasz niezmierną, bo Hektor padnie z twej ręki. Na pewno pychą niezmierną przejęty natrze na ciebie. Wie o tym, żeś najgodniejszy przeciwnik z Danajów, których przyniosły pod Troję lotne okręty. 12 A niby dlaczego nagle by miał Achilles uderzyć na Hektora, skoro przez dziesięć lat tego nie robił? Albo niby dlaczego nagle Hektora by miała przejąć pycha skoro przez dziesięć lat go nie przejmowała? Zbyt wiele już Achillesa z Hektorem łączyło i zbyt wiele dzieliło, żeby tę odległość można było przebyć pierwszego zaraz dnia a przecież każdy następny dzień tę odległość jedynie utwierdzał. Odległość była na tyle nienaruszalna, że było w niej już, w samej odległości, coś boskiego. Stąd pewnie bogowie tak długo się wahali i wojna, zdawało się, trwać mogła i może nawet trwać miała w nieskończoność. Jakoś być może bogowie przeczuwali, że wraz z upadkiem Troi zacznie się ich własny upadek. Achilles zatem odpowiadając zdradza Odyseuszowi Odyseusza: [...] Dopóty ja wśród Achajów walczyłem, Póty od murów miasta Hektor się ruszyć nie ważył, Ale do Skajskiej zaledwie bramy i dębu docierał. Tam kiedyś ze mną się spotkał. I ledwo z życiem ujść zdołał Hom., Il. IX ( ) 13 Hom., Il. IX

6 Grecja Achilles nie kłamie, ani tym bardziej nie wpada w pychę, nie możemy jednak wyciągać z jego słów zbyt daleko idących wniosków. Wystarczy, że posłuchamy Agamemnona: Toć Pryjamidy Hektora tak samo lękają się inni I sam Achilles wśród bitwy, co sławę mężom przynosi, Z nim pojedynku unika, chociaż od ciebie dzielniejszy. (καὶ δ Ἀχιλεὺς τούτῳ γε μάχῃ ἔνι κυδιανείρῃ ἔῤῥιγ ἀντιβολῆσαι, ὅπερ σέο πολλὸν ἀμείνων.) 14 Agamemnon nie stara się Achillesa poniżyć, wręcz przeciwnie, chwali go najlepiej jak umie, ta pochwała musiała być słyszalna, wszyscy pamiętali przecież niedawny spór Achillesa z Agamemnonem, a jakby ktoś nie pamiętał, to mógł sobie zaraz przypomnieć widząc ciągłe postępy wojsk trojańskich. Agamemnon opisując stan, w jaki wpada, widząc Hektora, również Achilles, używa słowa ῥιγέω, które Węclewski tłumaczy: grozę czuć, zadrżeć 15. Pouczające będzie zapewne również pokrewieństwo z łacińskim frigeo drżeć z zimna 16. Groza jest poczuciem wykraczającego, ten, kto czuje grozę czuje, że część tego, co uchwycone w spojrzeniu, znajduje się poza nie tylko tym jednym konkretnym spojrzeniem, ale w ogóle poza spojrzeniem jako takim. Oczywiście to, co znajduje się poza, jako takie właśnie, dotyka jako nieokreślone. Dotyka tak jak zimno w łacińskim frigeo. Stąd drżenie nigdy nie jest zapowiedziane. Nieokreślone (ἀ-όριστος) jest to, co poza horyzontem (ὁρίζων), dlatego jest nieokreślone nie-do-poznania, albowiem poza horyzont wyjść się nie da. To, co budzi grozę, jako pozostające poza horyzontem, staje w największej bliskości. Nieokreślone przy tym, o czym poucza nas Arystoteles, lubi być rozpoznawane jako nieskończone 17. Oczywiście od poczucia grozy 14 Hom., Il. VII Węclewski s. 582 kol II 16 Seiler s. 550 kol I 17 Por.: Arist. Probl. 883 b 10 13: Skoro więc nie wydaje się ograniczone, wydaje się niejako bez granic, ponieważ to, czemu z natury należy się być czymś określonym, byłoby bez granic, gdyby [przypadkiem] nie było określone, tak iż to, co wydaje się, że nie jest określone, wydaje się koniecznie jakoś bezgraniczne. (ὅταν τοίνυν μὴ φαίνηται ὡρισμένον, ὥσπερ daleko nam jeszcze do strachu, a szczególnie daleko nam do popłochu (φόβος), w którym nieokreślone rabuje wszelkie granice, ale groza popłoch przypomina, to znaczy groza przywodzi popłoch na myśl. Słuchając Agamemnona dowiadujemy się o strategii przygotowań do pojedynku: wzajemne się sobie przygladanie, wyglądanie za sobą, poszukuje dla siebie takiego spojrzenia, w którym całość zostanie ujęta. Spojrzenie jest synonimem siły. Tak się zyskuje przewagę i takiej przewagi ani Hektor, ani Achilles, przynajmniej do czasu wypowiedzi Agamemnona, nad sobą nie zdobyli. Walka między nimi jest cały czas nierozstrzygnięta. Musimy sobie jednak zdać sprawę z tego, że nierozstrzygnięte pojedynki stanowią pod Troją rzadkość. Zazwyczaj już od początku wszystko jest wiadome. Przepowiednia staje się w gruncie rzeczy prostą obserwacją: jest tak a tak, ten zginie, tamten nie zginie. Dział planowania nieśmiertelnych pracuje pełną parą. Tym bardziej, że wszyscy zdają sobie sprawę z instancji nadrzędnej. Mojra wszak i bogów przemaga, stąd bogowie są wyrokom Mojry posłuszni. Dzeus jednak się waha, stąd konieczne jest wsparcie Ateny: Czyń jak chcesz, ale nie wszyscy zgodzą się z tobą bogowie! 18 Od Dzeusa wiemy, że nie straszna mu niezgoda z wszystkimi nawet bogami, stąd raczej musimy się przysłuchać temu, co mówi Atena wcześniej: Ojcze mój, błyskawicowy i czarnochmury, co mówisz? Chcesz śmiertelnego człowieka, którego los przesądzony, Dziś z własnej chęci wyzwolić od ciosu złowrogiej śmierci? (ἄνδρα θνητὸν ἐόντα, πάλαι πεπρωμένον αἴσῃ, ἂψ ἐθέλεις θανάτοιο δυσηχέος ἐξαναλῦσαι;) 19 Te argumenty słysząc Dzeus dopiero opuszcza Hektora. A co by się stało, gdyby nie opuścił? ἄπειρον φαίνεται εἶναι, διὰ τὸ τὸ πεφυκὸς ὡρίσθαι, ἐὰν μὴ ᾖ ὡρισμένον, ἄπειρον εἶναι, ὥστε καὶ τὸ φαινόμενον μὴ ὡρίσθαι φαίνεσθαι ἀνάγκη πως ἀπέραντον.) 18 Hom., Il. XXII Hom., Il XXII

7 Literatura z filozofią Oczywiście, możemy sobie snuć domysły, nie o to jednak chodzi, chodzi o to, że przez chwilę, dając posłuch nierozstrzygniętemu pojedynkowi, Dzeus styka się z miejscem opuszczonym przez bogów. Mojra bowiem, bez względu na to, czy będziemy pisać jej imię z dużej czy z małej litery, nie tyle była władzą wobec bogów nadrzędną, ile była w rękach bogów rękojmią ich własnej władzy. Są dary, których odrzucić nie mogą bogowie, sami mówimy czasem, że coś zostało nam dane i mówimy, że nas to ani nie ominie ani o nas nie zapomni. Dar nie ukazuje się na początku, skrywa w sobie zawsze nieoczekiwane. Dar życia skrywa w sobie śmierć, posłuchajmy jednak Heraklita: Ludzi zmarłych czeka to, czego się nie spodziewają ani czego sobie nie wyobrażają 20. Oczywiście, moglibyśmy powiedzieć, cóż bardziej niż śmierć oczekiwanego? Tylko skąd tyle mamy z Nią problemów, skoro jest taka oczekiwana? Czyniąc ze śmierci oczekiwane, a także początek lub koniec, koniec nie tyle życia ile koniec wszystkiego, ludzie nie pozwalają na wydarzanie się daru, skrzętnie odmawiając otwarcia. Oczywiście śmierć o sobie raz po raz przypomina, szczególnie wtedy, kiedy odbiera nam bliskich. Przyjaciele mają wspólną duszę i żywi nasłuchują wtedy głosu umarłych. W takim rozstaw(i)aniu, które zawsze jest przecież zawołaniem, odkrywa się dar, jako swoje własne, rozpoznane w zadziwieniu, niczym zachwyt nad mieczami wystawionymi wśród pierścionków i naszyjników, istoczenie. Homer używa tutaj zwykle słowa πέπρωμαι chociaż, jak to z Homerem bywa, nie jest konsekwentny 21. Tego słowa w każdym bądź razie 20 Her. B πέπρωμαι jest perfectum od niezachowanego *πόρω. Czasem zamiast πέπρωμαι używa Homer δίδωμι por.: Hom., Il XIV 83 87: Jakie ci słowo, Atrydo, zza płotu zębów uciekło Byłoby lepiej, szkodniku, gdybyś innemu przewodził wojsku, co nie ma honoru, a nie nam, którym przeznaczył (ἔδωκε) Dzeus od młodości do wieku starczego trudy zaszczytne Wojny okrutnej, dopóki z nas w boju każdy nie padnie. πόρον (ἔπορον) aoryst od *πόρω u Homera traktowany był zamiennie z δίδωμι, por.: Hom., Il X ( ) Nestor: Powiedz przesławny Odysie, największa chlubo Achajów: jakeście wzięli te konie? jakeście wdarli się w tłumy Trojan? czy może je któryś spotkany bóg wam darował (πόρεν)? Jakże są strasznie podobne do słońca lśniących promieni! Wciąż z Trojanami się zmagam i nigdy, śmiało to mówię, Obok okrętów nie siedzę, choć stary zemnie wojownik, Lecz nie widziałęm w swym życiu tak pięknych, jak te, używa Atena, wskazując Dzeusowi skończoność natury boskiej, tego słowa używa też Achilles, kiedy z trudem wysłuchuje milknących śladów unieobecniajacego się Patroklosa: Ale Dzeus wielki nie wszystkie spełnia człowiecze zamiary obu nam bowiem przeznaczył tę ziemię swą krwią ubroczyć (ἄμφω γὰρ πέπρωται ὁμοίην γαῖαν ἐρεῦσαι) w Troi dalekiej. Mnie także wracającego nie będzie witał w pałacu swym Peleus sędziwy, jeździec wspaniały, ani powita mnie matka. Tu obca ziemia mnie skryje 22 Żeby Hektora pokonać, Achilles musiał się wiele nauczyć. Gdyby po przybyciu ze Skyros miał z Hektorem walczyć, gdyby pojedynek Hektora z Achillesem odbył się w pierwszym roku wojny, wygrałby Hektor. Achilles musiał się wiele nauczyć rzecz jasna od Hektora, bo wszystkich innych już prześcignął. Trzeba było przy tym, naturalnie, jak przy każdym pojedynku, wyznaczyć plac boju. Ale jak? I kto? Technikę zdradza nam Hektor: Wszedł więc w sam środek i Trojan falangi w miejscu zatrzymał, Włócznią w pół drzewca ująwszy. I wszyscy w miejscu stanęli. Siąść Agamemnon Achajom o pięknych nagolennicach Kazał. A także Atena i srebrnołuki Apollon Siedli oboje, przybrawszy kształt ptaków, sępów drapieżnych W górze na dębie ojcowskim Dzeusa, co dzierży egidę, Bawiąc się ludźmi. Stłoczone gęsto wzajemnie szeregi w krąg najeżyły się groźne od tarcz, od hełmów i włóczni. (καὶ ῥ ἐς μέσσον ἰὼν, Τρώων ἀνέεργε φάλαγγας, μέσσον δουρὸς ἑλών τοὶ δ ἱδρύνθησαν ἅπαντες. rumaków. Pewnie was jakiś bóg tymi końmi w spotkaniu obdarzył (δόμεναι)! 22 Hom., Il XVIII

8 Grecja [...] τῶν δὲ στίχες εἵατο πυκναί, ἀσπίσι καὶ κορύθεσσι καὶ ἔγχεσι πεφρικυῖαι.) 23 Pojedynek wadzi się z wojną, pojedynek, zarówno ten z księgi VII, między Hektorem i Ajasem, jak i ten z księgi III, między Menelaosem i Parysem, nie tylko wiążą się z przerwą w zmaganiach wojennych, stąd jawią się wręcz jako odpoczynek, czy nawet zawieszenie broni, ale przede wszystkim odsłaniają niedostrzeganą wcześniej możliwość odnalezienia pokoju trwałego pokoju. Który z nich obu zwycięży, w spotkaniu drugiego przewyższy, Ten wszystkie skarby zabierze i żonę do domu wprowadzi. Wojska zaś przyjaźń wzajemną i wierne niech zawrą przymierze. 24 Trzeba wyznaczyć plac, wszyscy siadają naookoło, poza obrębem, poza miejscem i poza mitem. Miejsce pojedynku wyznacza dla mitu granice zainteresowania, miejsce, którego granice znaczy, pełniąca funkcję palisady broń: tarcze, szyszaki i włócznie. Twarzy nie widać, szyszaki przeto spełniają funkcję teatralnych lornetek, to znaczy umożliwają przyglądanie się bez narażania się na wzajemność. Oczywiście, że jesteśmy w trakcie przedstawienia, jak by ktoś miał wątpliwosci, niech posłucha Hektora: Wiem, jak na prawo i lewo wywijać tarczą z wołowej skóry wyschnietej i stawać z nią w boju nieustraszenie, wiem, jak mam runąć w bitewną wrzawę najszybszych rumaków i jak przy pieszym spotkaniu z groźnym Aresem zatańczyć (μέλπεσθαι Ἄρεϊ). 25 Podobieństwo jest zbyt duże, zebyśmy mogli bez wahania rozpoznać w nim tożsamość. Tożsamość odnajduje się wobec tego, co niepodobne 26, zatem albo źle odpowiadamy, albo pytamy, to znaczy jesteśmy nie tam gdzie trzeba. Zbiegliśmy z trojańskiego pojedynku w krainy porywajacych 23 Hom., Il. VII Hom., Il. III Hom., Il. VII Szkołą odnajdywania tożsamości jest naturalnie Odyseja, księgi od XIII do XXIII. utożsamień. To jest tym, a to tamtym. Nikt nie ma wątpliwości, że nieobcy jest filozofii podziw, kto wie, momentami może nawet zazdrość z powodu wyczynów matematyki. Szczególnie znak równości budzi wśród filozofów drżenie serca. Jakby się udało ten znak równości matematykom skraść i osadzić na żyznej ziemi uprawianej przez miłośników mądrości! Problem z tym, że znak równości potrzebuje ziemi suchej. Kiedy spotyka się z czarnoziemem przywdziewa kształty monstrualne i trzeba na pomoc wzywać Heraklesa. Biorąc pod uwagę, że siły w nas bynajmniej nie heraklesowe, wróćmy pod Troję. Trwa pojedynek, walczy Hektor z Ajasem, wojska przyglądaja się pojedynkowi z zewnątrz, właściwie siadają przy suto zastawionym stole, na dworze jakiegoś ósmo czy siódmowiecznego możnowładcy i przysłuchują się pieśni niewidomego aojda, z której dziwnym trafem zbiegli. Oczywiście, nawet bogowie potrzebują odpoczynku, dlatego Atena z radością przyjmuje pomysł Apollona: Teraz już bitwę przerwijmy i walkę na śmierć i na życie, [...] Zgadzam się, Z-dala-godzący, bo właśnie myślałam to samo, 27 W tekście greckim trudno znaleźć odpowiednik dla określenia w krąg, które proponuje w przekładzie Jeżewska. Chcemy i nie chcemy, krąg kusi, może jednak budzić zastrzeżenia. Przede wszystkim z tego powodu, że znaczyłby nieuchronnie połączenie wrogich wojsk: jakiś Trojanin musiał usiąść obok jakiegoś Achaja. Zapewne czasami tak bywało, pojedynki były nieodłącznym elementem wojny, co więcej, pojedynkami czasem udawało się wojny kończyć. Nikt by w nich nie pokładał takich nadziei, gdyby się to nigdy nie udało. Wtedy zapewne siadali przy sobie wodzowie. Hektor obok Achillesa? Dlaczego nie? Nie tutaj to kiedy indziej. W Iliadzie jednak wojna bierze górę nad pojedynkiem, stąd zapewne krąg jest niedomknięty. Ale wodzowie siedzą na pewno najbliżej. Zanim przejdziemy dalej, przyjrzyjmy się, jak interesujący nas fragment tłumaczy Wieniewski: Wszedł między wojska obydwa i wstrzymał trojańskie falangi: 27 Hom., Il. VII 29, 34 20

9 Literatura z filozofią Drogę zagrodził im włóczni zaporą i wszyscy usiedli. Usiąść też kazał Atryda goleniozbrojnym Achajom. Siadła nawet Atene i bóg srebrnołuki, Apollon, Sępów na siebie wziąwszy postacie, na dębiewyniosłym, Który był poswięcony Dzeusowi Egidodzierżcy. Radzi byli rycerzom, gdy odpoczywały zastępy, Najeżone tarczami, szłomami i włóczni grotami 28 O ile przed chwilą trafiliśmy na obraz sceny, trafiamy teraz na obraz okrążenia. Najeżone, Homer używa słowa φρίσσω jeżyć się i dalej doznać dreszczu, uczuć grozę 29. Słowo spokrewnione jest z omawianym wcześniej φριγέω. Drżenie musi przejąć widownię i kształt zarysowany przez oparte o ziemię włócznie jest drżenia unaocznieniem. Oczywiście, któż by śmiał podejrzewać Hektora czy Ajasa o to, że zbiegną, ale obyczaj jest obyczajem. Innym zresztą ucieczki z pojedynków się przytrafiały, choćby Parysowi w księdze trzeciej. Zresztą czemu szukać daleko, jeśli ktoś kiedyś, w szkole powiedzmy podstawowej bił się z kolegami, wie doskonale jaką funkcję pełnią koledzy stojący dokoła. Kibicowanie to jedno, drugie to uniemożliwienie ucieczki. Koledzy stojący dokoła przypominają tym stojącym w środku, jakie jest ich zadanie. Podczas pojedynku Hektora z Ajasem krąg był niedomknięty a zatem spełniał funkcję otoczenia o wiele lepiej. Kto nie zna gruntownie sztuki wojennej poucza nas Wegecjusz może sądzić, że wtedy odniesie pełne zwycięstwo, gdy otoczy przeciwnika w jakimś wąwozie, czy osaczy mrowiem swych zastępów tak szczelnie, że ten nie będzie mógł się wyrwać. Tymczasem temu, który się nagle ujrzy zamknięty w potrzasku, rozpacz doda sił, a utrata wszelkiej nadziei i strach każą mu uchwycić za broń. Żołnierz, który wie, że czeka go niechybna śmierć drogo zechce sprzedać swe życie. Dlatego takim uznaniem cieszy się powiedzenie Scypiona: Zrób miejsce nieprzyjacielowi do ucieczki. Istotnie, gdy osaczonym wrogom otworzy się drogę przez nasze szeregi, całą ich uwagę pochłonie jedynie próba ucieczki i wtedy dadzą się wyrżnąć jak bydło. 30 Dwie przerwy w kręgu wojsk wciąż kuszą, ale zarówno Hektor, jak i Ajas zbyt dobrze wiedzą (οἶδα w. 238, 240, 241), że droga ucieczki jest drogą hańbiącą. A przy okazji być może i śmiertelną. Takiego, który pozwoliłby tej drodze się skusić, każdy by miał prawo zabić. Miejsce do pojedynku nazywa Homer χῶρος. O ile jednak χῶρος zwykle odsłania się samo, jako domagająca się zapełnienia nieobecność, o tyle w przypadku pojedynku, χῶρος powstaje za sprawą sztuki, konkretnie sztuki mierniczej. Hektor zaś, syn Pryjamowy, wraz z boskim Odyseuszem Najpierw bliskiego spotkania plac wymierzyli, [...] (χῶρον μὲν πρῶτον διεμέτρον [...]) 31 Mierniczy muszą pamiętać po pierwsze o tym, żeby przeciwnicy nie mieli kłopotu z odnalezieniem siebie na placu, χῶρος nie może zamienić się w χάσμα rozziew/przepaść, bez wątpienia przestałby być wtedy placem, sztuka, jak wiemy od Arystotelesa naśladuje naturę, a w naturze χῶρος musi ciągle uważać, żeby się w χάσμα nie zmienić. Nieco Sarpedon od blanków odstąpił, ale nie odszedł (χώρησεν δ ἄρα τυτθὸν ἐπάλξιος οὐδ ὅγε πάμπαν χάζετ, [...]) 32 Χῶροι pojawiają się podczas bitwy samorodnie. Pojawiają się, znikają, wyrastają na gruncie strachu i drżenia serca. Każdemu z nich grozi rozpad, kazdemu grozi też, rzecz jasna, że dostanie się pod rękę mierniczego. Sztuka w końcu nie tylko naturę naśladuje, ale ją również uzupełnia. Wojska wycofują się i powracają. Χῶρος wciąż wzywa do rozstrzygnięcia, jeśli nie my, to będą to musiały rozwiązać nasze dzieci, dlatego χῶρος nie można pozostawić. Podsumujmy zatem: po pierwsze mierniczy muszą uważać na rozmiary. Po drugie, i tutaj mierniczy stają się prekursorami wspaniałej sztuki budowania teatrów, mogą być i właściwie być muszą, w teatrze miejsca lepsze i gorsze, generalnie jednak nie może być takich miejsc, z których pojedynku nie widać. Miara oczy- 28 Hom., Il.VII Węclewski s. 672 kol II 30 Flaw. Weg. III Hom., Il. III Hom., Il. XII 404 ( ) 21

10 Grecja wiście nie tyle służy wyliczeniu, liczenie może być, co najwyżej narzędziem, miara służy przede wszystkim unieruchomieniu. Wyznaczenie placu jest wydzieleniem takiego miejsca, w którym się wszystko rozstrzyga, a przynajmniej takiego, w którym wszystko, uważajmy na kwantyfikatory, rozstrzygać się może. Kiedy χῶρος trafi w ręce filozofów, Platon dostrzeże w nim naturę kobiecą i w rozstrzyganiu olśni go rodzenie, stąd χῶρος nazwie χώρα. Oczywiście, Platon zbyt dobrze znał matematykę, żeby postawić pochopnie znak równości. W χώρα sama miejscowość dopiero się rozstrzyga, χώρα jest wahaniem między miejscem i materią, między byciem i nie-byciem, chora jest samym li tylko, wyczekującym dopiero, wahaniem. Pojedynek Hektora z Ajasem zawiera w sobie dwa pojedynki, jeden toczy się z obecnym Ajasem, drugi z nieobecnym Achillesem. Hektor wie o tym, co nam zdradza Idomeneus, że Telamonida [...] Ajas przed żadnym nie cofnie się mężem, jeśli podlega ten śmierci i ziarno spożywa Demetry, jeśli go zdoła ugodzić spiż albo kamień ogromny. Nawet i Achillesowi, co łamie mężów szeregi, W bitwie wręcz stawiłby czoła, bo w biegu tamten jest szybszy (οὐδ ἂν Ἀχιλλῆϊ ῥηξήνορι χωρήσειεν ἔν γ αὐτοσταδίῃ ποσὶ δ οὔπως ἔστιν ἐρίζειν.) 33 W pojedynku, gdzie mąż z mężem się ściera 34, ἔν γ αὐτοσταδίῃ. Hektor nie przypuszczał, że pojedynek z Achillesem rozstrzygać się będzie w biegu. Skoro stawił czoła Ajasowi, przypomnijmy, skoro pojedynek z Ajasem pozostawił χῶρος dalej łaknący rozstrzygnięcia, mógł dalej szukać Hektor rozstrzygnięcia z Achillesem. Oczywiście i Achilles w tym pojedynku uczestniczy, poza wyznaczoną przez mierniczych widownią. Jak nazwać miejsce, z którego Achilles się przygląda? Kulisami? W końcu nic innego Achilles nie robi wypatrując walczącego Hektora, jak przypomina sobie rolę, którą będzie musiał zagrać, kiedy wejdzie na scenę. Pojedynki Hektora z Achillesem są zatem trzy, pierwszy to pojedynek Hektora z Ajasem, a zatem 33 Hom., Il. XIII Węclewski s. 118 kol. I z drugim po Achillesie Achajem, dwa następne są ze sobą połączone zbroją, która w pojedynku przegrywa: to stara zbroja Achillesa. Najpierw musi Hektor wpaść w zasadzkę, wygrać ze zjawą. Zasadzka jest o wiele straszniejsza dla Achillesa, choć dla niego przecież się dzieje. Stąd bogowie niczego Achillesowi nie wyjawiają: Achilles nie zna losu Patroklosa. Kiedy spostrzegli Trojanie Menojtijosa potomka z jego woźnicą, w błyszczących zbrojach i w pełnym rynsztunku serca upadły w nich wszystkich. Zachwiały się wnet falangi, myśląc, że od swych okrętów sam szybkonogi Pelida ruszył, na gniew już niepomny, posłuszny wiernej przyjaźni. Każdy rozglądał się tylko, jak by tu uciec przed zgubą. 35 Trudno powiedzieć, kiedy Hektor rozpoznał w Patroklosie Patroklosa, na pewno rozpoznał go za późno. Następną walkę wygrać musiał Achilles. Dopiero wtedy, gdy Hektor zabił Patroklosa, Achilles wygrać mógł. I tak na rozstrzygnięcie trzeba jeszcze poczekać. Oczywiście znamy wszyscy zakończenie, stąd często patrzymy na wszystko przez jego pryzmat. Zakończenia nie znają jednak ani Hektor, ani Achilles, ani nawet bogowie, przynajmniej jeszcze nie. Boski Skamandrze, wypełnię to wszystko, czego dziś żądasz, lecz nie przestanę zabijać zuchwałych Trojan do chwili, aż ich do miasta zapędzę i twarzą w twarz wreszcie stanę z boskim Hektorem. I niechże zwycięży mnie albo sam zginie. 36 Cała reszta to przechwałki, jakaś taka gra wojenna, między ludźmi i między bogami, przygotowania dopiero do tego, co się wydarzy potem. Przepowiednie ciążyły, ale Dzeus nie raz przecież dźwigał ciężary. Bogowie widzą wyraźniej, ale są takie momenty, w których wszystko staje się wyraźniejsze, przepowiednie chwieją się a słowa, które wcześniej znaczyły, pierzchają jak wojska 35 Hom., Il. XVI Hom., Il. XXI

11 Literatura z filozofią trojańskie przed Achillesem. Hektor jednak się zatrzymuje, rzecz jasna po to by dotrzymać słowa przepowiedni. Spostrzegł Hektora z daleka Dzeus, co obłoki gromadzi, uzbrojonego rynsztunkiem Pelidy, co bogom był równy, głową poruszył i w duszy tak sam do siebie przemówił: Ach ty, nieszczęsny, o własnej śmierci zupełnie nie myślisz, która przy tobie jest blisko. Włożyłeś zbroję nieczystą najmężniejszego człowieka, który lęk budzi we wszystkich. Jego towarzysz, łagodny i silny, zabity przez ciebie Został. Przemocą mu zdarłeś hełm z głowy i z ramion tę zbroję Sławną. Więc teraz napełnię pierś twoją siłą potężną Jako pociechę, bo nigdy z bitwy do domu nie wrócisz. Już Andromacha nie zdejmie ci sławnej zbroi Pelidy. Tak powiedział i czarne brwi ściągnął groźnie Kronida, A Hektorowi do ciała przywarła zbroja i Ares Straszny, zabójczy go przejął, i wnętrze mu wypełniła Dzielność i męska wytrwałość. [...] 37 I kto z kim walczy? Achilles walczy z kimś, kto ubrany jest w jego zbroję a Hektor walczy z tym, kogo niedawno przecież pokonał. I Atena, która nie wiadomo, z jakiego powodu Achillesowi pomaga. Nie wiadomo, bo zwycięstwo Achillesa jest już przesądzone: tak czy tak zwycięży, wydaje się przeto, że jedynym celem jest zagarnąć część achillesowej chwały dla siebie. A może w ogóle tak jest z bogami? Raczej rzadko, jak by to nie brzmiało nawet zamaszyście. Kiedy Atena pomaga Odyseuszowi wyciąć zalotników, to wiadomo, że ocala Odyseuszowi życie. Tuż przed śmiercią pod postacią złotej, a przeto nie znającej fałszu, wagi, powraca zawieszony w rękach Dzeusa, χῶρος. [...] gdy czwarty raz w pędzie znów do tych źródeł przybiegli, Ojciec Dzeus wagę wziął złotą, unosząc szale do góry, I na nie rzucił dwa losy wyrokujące o śmierci: Ten Achillesa, a tamten Hektora, co jeźdźcem był świetnym. Ujął tę wagę pośrodku. I opadł los Hektorowy Aż do Hadesu. I zaraz opuścił go Fojbos Apollon. 38 Jeszcze tylko Achilles zdąży usłyszeć o tym, kiedy i jak zginie, potem historia Achillesa się kończy. Próbowano jeszcze oczywiście wzywać pod Troję różnych innych bohaterów, Achilles jeszcze się zdążył zakochać i to dwa razy, pokonał jeszcze syna Jutrzenki Memnona, pojawiło się wiele różnych jeszcze przepowiedni i nie jeden, jak się zdaje, epos powstał. Po niektórych nawet zostały tytuły. I właściwie wtedy, gdy Achilles ginie z ręki Parysa, przy którym Tersytes jest duszą czystą i szlachetną jak górski potok, wtedy pewnie Achilles powtarza, to, co powiedział kilka tygodni wcześniej, tonąc w wirach Skamandra: Czemu mnie Hektor nie zabił, z mych wrogów najszlachetniejszy? Dzielny by odniósł zwycięstwo nad dzielnym i zabrał mu zbroję. 39 Historia toczy się jednak dalej, ale teraz musimy ją zbierać, nie została tak opowiedziana, pewnie nie mogła. Homer zapewne powiedziałby, że toczy się [...]jak głaz, co [...] ze skały Z krańca strącony, gdy rzeka wezbrana zimy prądami Skałę u dołu podmyje, jej twarde łamiąc podłoże; Głaz spada z góry skokami, [...]. 40 Głaz, który coraz większej nabiera prędkości, zbyt wielkiej już teraz jak na majestatyczny przecież krok heksametru. Syn Achillesa, Neoptolemos, czy Pyrros, tutaj mamy warianty, przypływa pod Troję, aby wesprzeć Achajów. Troję zdobywa, bierze jako brankę żonę Hektora 41 i zabija hektorowego 38 Hom., Il. XII Hom Il XXI Hom., Il. XIII Por Eurip Tr Hom., Il. XVII

12 Grecja syna, Astyanaksa, zrzuca go z baszty, zapewne najwyższej, z Pergamu, tak nazywało się miejsce w Troi najwyższe, w którym piętrzyły się dumnie świątynie. Później nie chciano w to wierzyć, wszystko zrzucono na Odyseusza, i zapewne Eurypides tę wersję ugruntował. Z Troi, jako najwierniejszy przyjaciel, wyjeżdża z Neoptolemosem, Helenos, brat Hektora, Helenos, który to jedyny ponoć wiedział, jak można zdobyć Troję. Jak powiadają wydał wszystko Achajom, ponieważ Helena przypadła Deifobowi. Być może, Helena zawsze będzie aż nadto wystarczającym usprawiedliwieniem. Ale być może nie. Wergiliusz trafia na kruchy moment Eneidy: nie do pomyślenia przecież, żeby wśród Trojan, poza Parysem naturalnie, można było znaleźć jakiś czarny charakter! A zatem, kiedy Eneasz odwiedza Helenosa w czasie swojej drogi do założenia Rzymu, gdzie by tam słyszał o jego przyjaźni z synem Achillesa 42. Czego by nie mówić, jakich by nie używać formuł retorycznych, w każdym słowie wypływa podejrzenie o zdradę, tylko czy my wszystko rozumiemy? Po co? Dlaczego? Skoro Helenos znał jedyny sposób na ocalenie Troi, dlaczego nie zdradził go Trojanom? Trzymał najcenniejszą informację w zanadrzu, na lepszą okazję? Obawy Wergiliusza pozostają naszymi również obawami, tylko czy obawa nie jest właśnie tutaj trafieniem w sedno? Kiedy Neoptolemos wraca do Epiru, wpada w kolejny spór, czy w ten sam znowu, z Apollonem? Spór musi się jakiś czas toczyć, skoro Hekabe: A małżonka bohatera, Hektora zbrojnego w spiż, Nieszczęsna Andromache, jakiż jej los przypadł? Taltybios: Ją dostał losem syn Achillesowy. 42 Verg. Aen. III ; , Andromacha: [...], od Pyrrusa wielem zniosła wzgardy W niewoli rodząc; potem, gdy jego Hermione, Wnuczka Ledy, uwiodła i wziął ją za żonę, Mnie, brankę, w moc Helena oddał, niewolnika. [...] Z Pyrrusa śmiercią, z dzierżaw jego Helenowi Część dano, który nazwę Chaonii stanowi Swej ziemi (od Chaona z niw Troi, dosłownie); Ożenek na pewno nie mógł być powodem do oddania komukolwiek branki, żona i branka to zupełnie niewykluczające się istoty, przynajmniej za czasów wędrówek bohaterów wojny trojańskiej, a już zupełnie trudno uwierzyć, że ktoś by mógł oddać brankę niewolnikowi i to jeszcze brankę, która była matką jedynego, jak na razie przynajmniej, potomka Molossosa. Dalej, trudno pojąć jakim prawem przydzielono Helenosowi ziemię po śmierci Pyrrosa. Jeśli Helenos był niewolnikiem, to raczej by przydzielono komuś Helenosa. jeszcze z górą tysiąc lat potem Pauzaniasz trafia na spalone świątynie Apollina 43, w końcu, jak się przecież można było spodziewać, syn Achillesa, przegrywa, co jednak zastanawiające, ponosi klęskę w Delfach: Pauzaniasz mówi do turystów, więc musimy mu wybaczyć, że mówi za dużo. Pyrrosa, syna Achillesowego, poleciła zabić Pytia w Delfach z woli Apollona. 44. Nie ma się co dziwić, że Eurypides wietrzy spisek. Neoptolem napadnięty przez przeważające siły ginie osaczony, posłuchajmy posłańca jak rzecz opowiada Peleusowi: Straszny wojenny taniec mógłbyś ujrzeć Twojego chłopca, gdy strzegł się pocisków. Gdy otoczyli go w koło, oddechu Nie dając, ołtarz ofiarny opuszcza, Trojańskim skokiem, obiema nogami Rzuca się na nich oni, jak gołębie Widząc jastrzębia, pierzchają w popłochu. 45 Taniec nie jest tutaj przypadkowy, pyrriche taniec w zbroi, był wynalazkiem Pyrrusa, syna Achillesa 46. Stąd nazwa. Przy czym, jak wieść niesie, wynaleziony został przez niego jeszcze pod Troją. Skok trojański, którego w walce używa Neoptolemos, pochodzi jednak od Achillesa. Podejrzenie spisku wypływa ramię w ramię z podejrzeniem zdrady. Przypomnijmy, że spisek wietrzono w śmierci Hektora, a także w śmierci Achillesa. Musiał przeto spisek przyjść do głowy również tym, którzy opisywali śmierć Neoptolemosa. Śmierć herosów jest w końcu zawsze niewiarygodna. Poszukiwanie odpowiedzi w spisku i w zdradzie jest jednak świadectwem słabości, przynajmniej tutaj, świadectwem tego, że mit trafił na miejsce zastygłe po χῶρος. Bohaterowie giną, ale pojedynek, choć jest już tylko przecież wspominaniem, wciąż trwa. Wspominanie staje się z wolna coraz bardziej ciche. Milknie dopiero w III w. p.n.e. Milknie jednak w blasku chwały: Galowie najeżdżają Grecję. Posuwają się naprzód bez większych trudów, palą, grabią i gwałcą, to nie są jeszcze ci 43 Por.: Paus II 5, 5: Ale w związku z tą szczególnie świątynią opowiadają, że jest poświęcona Apollonowi i że spalił ją sam Pyrros, syn Achillesa. 44 Paus I 13, 9 45 Eurip., Andr Pliniusz (Historia naturalna VII 204) precyzuje, starając się pogodzić dwie zapewne tradycje: tańca wojennego nauczyli Kuretowie, tańca z mieczami Pyrrus, 24

13 Literatura z filozofią zacni Galowie, z którymi przyjdzie się mierzyć Cezarowi, stąd groźba pełnej zagłady wisi na włosku. Dopiero, gdy dochodzą do Delf, mają miejsce wydarzenia, wobec których historycy nieraz myślą o zmianie zawodu. Gdy doszło do spotkania wręcz, mówi Pauzaniasz wtedy i pioruny biły w Galatów, same skały odłupywały się z Parnasu i leciały na nich, przeraźliwego zaś strachu nabawili barbarzyńców ciężkozbrojni rycerze. Z tych dwaj podobno przybyli aż od Hyperborejczyków: Hyperochos i Amadokos; trzeci Pyrros był jakoby synem Achillesa. Od czasu tej wspólnej wyprawy Delfy składają ofiary religijne Pyrrosowi, przedtem zaś nie dbały nawet o jego grobowiec, jakby był ich wrogiem. 47 Oczywiście, Galowie nie tyle rozstrzygają pojedynek, ile pozwalają mu swoje zakończenie rozgłosić. Wróćmy zatem. Neoptolemos ginie w Delfach a opiekę nad jego dziećmi przejmuje Helenos. Opiekę nad dziećmi i władzę królewską. Dzieci zostawił po sobie Neoptolemos trójkę, trzech zna przynajmniej Pauzaniasz: Molossosa, Pielosa oraz najmłodszego, Pergama 48. Tenże Helenos bierze za żonę Andromachę 49 i ma z nią syna Kestrynosa 50. Helenos na łożu śmierci, przekazał władzę królewską Molossosowi, synowi Pyrrosa. Wtedy Kestrynos z ochotnikami z Epiru zdobył kraj nad rzeką Tyamis. Natomiast Pergamos przeprawił się do Azji i stoczył tam pojedynek o władzę królewską z Arejosem, władcą Teutranii. Zabił go. Miastu nadał nazwę od swego imienia, będącą w użyciu do dnia dzisiejszego. W tym mieście przetrwał do chwili obecnej pomnik nagrobny Andromachy, która towarzyszyła synowi do Azji. 51 Wnuk Achillesa Pergamos, wraz z żoną Hektora, wraca do Azji, żeby założyć Pergamon, czyli Troję. Kwestia zdrady Helenosa zaczyna zatem wyglądać problematycznie. Achilles był jedynym, który mógł Troję zburzyć, ale i również jedynym, który mógł ją ocalić. A zatem przynajmniej części przepowiedni Helenos nie wydał, a część przepowiedni, jak wiemy, zwykle wydaje się jako swoje własne przeciwieństwo. Zresztą, czym byłaby Troja, gdyby nie Achilles? Rzecz jasna, kim byłby Achilles, gdyby nie Troja? No, to akurat wiemy. Skończyłby życie w ciszy, z dala od zgiełku świata, patrząc na dorastające wnuki, kto wie, może prawnuki, Tetyda zapewne zrobiłaby wszystko, żeby synowi wynagrodzić brak sławy. Zresztą w tej akurat możliwości, troska o syna, nie znalazłaby wśród bogów nie tylko sprzeciwu, ale w ogóle zainteresowania. Achilles umierając nuciłby zapewne piosenkę, którą śpiewała niegdyś dla niego żona. Piosenkę, której nikt by na pewno nie spisał. 47 Paus I 4,4 48 Paus I 11, 1 49 Por Eurip Andr Tetyda: Neoptolema branka, Andromacha, Winna zamieszkać w krainie Molossów I poprzez śluby wejść w łoże Helena 50 Por.: Paus. II 23, 6: Co się tyczy Helenosa, syna Priama, to już przedstawiłem jego dzieje. Mianowicie, że z Pyrrosem, synem Achillesa, przybył do Epiru, że sprawował opiekę nad dziećmi Pyrrosa i pojął z żonę Andromachę, że Kestryne otrzymała nazwę od Kestrynosa, syna Helenosa. 51 Paus I 11, 2 25

14 Bibliografia oraz wykaz użytych skrótów 1. Żródła: Apollodorus, The Library, with an English Translation by Sir J. G. Frazer, in 2 Volumes. London [Apoll] Aristotelis quae feruntur Problemata Physica, C.A.Ruelle (ed.) Lipsiae [Arist. Probl] Aristotelis Ethica Nicomachea, I. Bywater (ed.), Oxford Euripides, Andromache, Troades, [w:] Tragoediae, with an english translation by A.S. Way. t. I IV Harvard [Eurip. Andr; Eurip, Tr.] Heraklit, Fragmenty, nowy przekł. i koment. K. Mrówka, Warszawa [Her.] Homers Ilias fur den schulgebrauch erklart von K.F. Ameis Leipzig [Hom., Il.] Homeri Odyssea, G. Dindorf (ed.), editio 5 curavit C. Hentze, Lipsiae [Hom., Od.] Hyginus, F. [w:] [Hyg. Fab.] Luciani S., Opera, graece et latine, ad editionem Tiberii Hemsterhusii et Ioannis Frederici Reitzii, accurate expressa cum varietate lectionis et annotationibus, vol. I IX, Biponti Pausanias, Graeciae descriptio, vol. I III edidit M.H. Rocha-Pereira, Leipzig [Paus] Plato, Timaeus [w:] Platonis Opera, I. Burnet (ed.), t. IV. Oxford Vergilius, Aeneis, edidit O. Ribbeck, Lipsiae [Verg. Aen.] 2. Przekłady: Arystoteles, Etyka nikomachejska, tłum. D. Gromska, [w:] Arystoteles, Dzieła wszystkie, t. V. Arystoteles, Zagadnienia przyrodnicze, tłum. L. Regner, Warszawa 1993, [w:] Arystoteles, Dzieła wszystkie, t. IV. Eurypides, Andromacha, Trojanki, [w:] Tragedie, przeł J. Łanowski, Warszawa Flawiusz Wegecjusz Renatus, Zarys wojskowości, przeł. A. Komornicka, [w:] Menander XXVIII (1973) s ; ; XXIX (1974) s ; [Flaw. Weg] Homer, Iliada przeł. I. Wieniewski, Kraków Homer, Iliada przeł. K. Jeżewska, wstępem i przypisy J. Łanowski, Warszawa Homer Odyseja, przeł. L. Siemieński, wstęp Z. Abramowiczówna, oprac. i objaśn. J. Łanowski, Wrocław Lukian, Dialogi, t. II, przeł. M.K. Bogucki, koment. W. Madyda, Wrocław 1962, t. III, przeł. i koment. W. Madyda, Wrocław 1966.

15 Pauzaniasz, Wędrówka po Helladzie, W świątyni i w micie, przeł. J. Niemirska-Pliszczyńska, Wrocław Platon, Timajos, tłum. W. Witwicki [w:] Platon, Dialogi, Kęty t. II Pliniusz, Historia naturalna, przeł. I. i T. Zawadzcy, Wrocław Wergiliusz, Eneida, przeł. T. Karyłowski, oprac. S. Stabryła, Wrocław Słowniki: Griechisch Deutsches Wörterbuch über die Gedichte des Homeros und der Homeriden zum Schul und Privat Gebrauch von E.E. Seiler, Achte Auflage, neu bearbeitet von C. Capelle, Leipzig [Seiler] Grimal Pierre, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, przekł. zbiorowy pod red. J.Łanowskiego, Wrocław Słownik grecko-polski ułożył Z. Węclewski, Warszawa [Węclewski] Słownik łacińsko-polski, pod red. M. Plezi t. I V, Warszawa Literatura przedmiotu: Derrida. J., Chora, przeł. M.Gołębiewska, Warszawa Gurney O.R., Hetyci, przeł. Bogdan Kupis, Warszawa Kerenyi K., The heroes of the Greeks, London Vidal-Naquet, Czarny łowca, formy myśli i formy życia społecznego w świecie greckim, przekł. zbiorowy pod red. M. Węcowskiego, Warszawa Żarowski M., Tarcza Arystotelesa, Wrocław 1999.