Wekslowa struktura obligacyjna

Transkrypt

1 Rejent. rok 8 * nr 7-8(87-88) lipiec-sierpień 1998 r. Izabela Baca-Chmura Wekslowa struktura obligacyjna Zagadnienie struktury obligacyjnej powstałej w toku obrotu wekslowego nie było - jak dotychczas - przedmiotem szczegółowszej analizy w polskiej literaturze przedmiotu. Z uwagi na to, iż odpowiedzialność osób na wekslu podpisanych jest solidarna, można by rozważania dotyczące więzi obligacyjnych między dłużnikami solidarnymi odnieść do kwestii solidarności zobowiązania wekslowego. Jednakże w doktrynie spornym jest zagadnienie samej jurydycznej konstrukcji solidarności, a zatem kwestia, czy w ramach solidarności mamy do czynienia z jednością specyficznie ukształtowanego stosunku zobowiązaniowego, czy też odmiennie - istnieje wiele zobowiązań związanych ze sobą w szczególny sposób 1. W literaturze przedmiotu konstruuje się m.in. tezę o pluralizmie zobowiązań solidarnych 2, o dwoistości konstrukcji zobowiązania solidarnego 3, czy też o zwielokrotnieniu większości elementów tegoż zobowiązania 4. Z uwagi na specyfikę solidarności wekslowej, którą to A. Glasner i A. Thaler określali nawet mianem pseudosolidarności" 5, wydaje się celo- 1 Por. E. Ł ę t o w s k a, [w:] System prawa cywilnego, t. III, cz. 1, Wrocław-Warszawa 1981, s Istniejązwolennicy poglądu, iż jest tyle zobowiązań, ilu jest dłużników solidarnych - tak np. R. Longchamps de Berier, Zobowiązania, Poznań 1948, s. 55; Z. M a s ł o w s k i, Komentarz do kc., t. II, Warszawa 1972, s Por. B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Konstrukcja solidarności biernej w kc., Studia Prawno-Ekonomiczne 1974, t. XII, s Zob. A. K 1 e i n, Istota solidarności biernej a stosunki prawne odpowiedzialności. Studia z prawa zobowiązań, Warszawa-Poznań 1979, s A. G1 a s n e r, A.T h a 1 e r, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Bielsko-Biała 1992, s

2 Izabela Baca-Chmura we rozstrzygnięcie problemu jedności bądź wielości zobowiązań inkorporowanych w wekslu przede wszystkim na gruncie prawa wekslowego, abstrahując od powyższych sporów, toczących się w sferze powszechnego prawa cywilnego. Jednocześnie nadmieniam, iż nie jest celem niniejszych rozważań analiza samej specyfiki solidarności wekslowej, lecz ustalenie, czy w ramach owej struktury obligacyjnej, ucieleśnionej w dokumencie wekslowym, powstaje w toku obrotu wekslowego jedno czy też wiele zobowiązań wekslowych. Kluczowe dla rozstrzygnięcia powyższej kwestii wydaje się rozważenie, czy każda z osób wekslowo odpowiedzialnych jest dłużnikiem wekslowym, czy też przystępuje ona jedynie do odpowiedzialności za cudzy dług. Dług ze swej istoty stanowi wyraz powinności określonego świadczenia, ciążącej na osobie zobowiązanej. Odpowiedzialność zaś jest nakierowana na realizację owej powinności, dotyczy pokrycia długu i jako taka związana pozostaje z możliwością doprowadzenia do przymusowej realizacji takiego świadczenia, jakie było przedmiotem zobowiązania 6, co nie musi prowadzić jednakowoż do tego, by treść długu pokrywała się z treścią odpowiedzialności. Odpowiedzialność jest bowiem ze swej istoty dostosowana do przedmiotu dopuszczalnej przymusowej realizacji świadczenia 7. Rozważania dotyczące wzajemnych relacji pomiędzy długiem a odpowiedzialnością wychodzą poza ramy niniejszych rozważań, z tego też względu nie podejmę szczegółowej analizy wspomnianego zagadnienia, zwracając jednakże uwagę na fakt, iż odpowiedzialność wydaje się być wtórna w stosunku do długu, stanowi jego emanację. Można bowiem być odpowiedzialnym za cudzy dług, ale ów dług powinien istnieć z tego choćby powodu, by można było określić zakres samej odpowiedzialności, który - jak podkreśliłam - nie musi być tożsamy z zakresem długu 8. Analizując relacje obligacyjne inkorporowane w wekslu, można by zająć stanowisko, iż dłużnik główny zaciąga zobowiązanie wekslowe, zaś pozostali uczestnicy obrotu wekslowego, przenosząc swoje prawa wekslowe, s k i, [w:] System prawa cywilnego, t. III, cz. 1, s S.Grzybowski,[w:] System prawa cywilnego, t. III, cz. 1, s. 60. choć nasze prawo takiej sytuacji nie przewiduje - por. S. G r z y b o w s k i, op. cit., t. III, cz. 1, s. 58. Prawu niemieckiemu znany jest jednak tzw. dług gruntowy. 112

3 Wekslowa struktura obligacyjna przyłączają się jedynie do odpowiedzialności za jego dług, nie zaciągając własnych zobowiązań. Owo przyłączenie do odpowiedzialności miałoby charakter warunkowy w tym sensie, iż uzależnione byłoby od zaistnienia przesłanek poszukiwania zwrotnego. W praktyce powstać może jednak sytuacja tego rodzaju, iż weksel nie będzie w ogóle inkorporował zobowiązania wekslowego żadnego dłużnika głównego, a mimo to zwrotnie zobowiązani będą ponosić odpowiedzialność. Trasat może bowiem weksla nie przyjąć. Nadto, mimo spełnienia formalnych przesłanek powstania zobowiązania wekslowego dłużnika głównego, z powodu przeszkód natury materialnoprawnej, np. brakujego zdolności wekslowej, może nie dojść do zaciągnięcia przezeń długu. W tym wypadku, przy założeniu, iż osoby zwrotnie zobowiązane nie są dłużnikami wekslowymi, a jedynie osobami ponoszącymi - przy zaistnieniu pewnych przesłanek - odpowiedzialność wekslową trzeba by było przyjąć konstrukcję istnienia odpowiedzialności bez długu. Osoba zwrotnie zobowiązana nie mogłaby bowiem przystąpić do zobowiązania innej osoby, skoro zobowiązanie to w ogóle nie powstałoby. Czy zatem weksel mógłby inkorporować wierzytelność posiadacza, nie ucieleśniając długu, a jedynie odpowiedzialność? Można jednakże zająć odmienne stanowisko, a mianowicie przyjąć, iż podpisujący weksel są dłużnikami wekslowymi. Przy tym założeniu możliwe jest dwojakiego rodzaju ukształtowanie relacji zachodzących między wekslowo zobowiązanymi, a mianowicie można uznać, iż osoba weksel podpisująca zaciąga własne zobowiązanie wekslowe, bądź przyjąć, iż przystępuje ona do długu cudzego. A zatem uznanie za zasadną tezy, że osoby na wekslu podpisane są dłużnikami wekslowymi, i to ponoszącymi odpowiedzialność solidarną nie przesądza jeszcze o tym, czy dokument wekslowy inkorporuje jedno zobowiązanie wekslowe, czy też w wyniku obrotu wekslowego może ucieleśniać wiele zobowiązań wekslowych. Mimo że w polskiej literaturze przedmiotu brak jest szczegółowszego opracowania omawianego zagadnienia, zauważyć można pewne tendencje ku przyjęciu, iż dokument wekslowy ucieleśniać może wiele długów wekslowych. I tak St.Wróblewski twierdził, iż art. 7 p.w. statuuje zasadę materialnej niezależności zobowiązań wynikających z podpisów na wekslu 9. Także, rozważając solidarność wekslową opowiadał się on za tezą iż art. 9 St. w r ó b 1 e w s k i, Prawo wekslowe i czekowe, Kraków 1936, s

4 Izabela Baca-Chmura 47 p.w. określa wzajemny stosunek zobowiązań wekslowych 10, zatem a priori przyjmował ich pluralizm. Takie stanowisko - wydaje się - zajmowali A. Glasner i A. Thaler, którzy uznawali, że indosant,jest odpowiedzialny za dług własny, a nie cudzy dług, gdyż zobowiązanie indosanta jest samodzielne"". Zasadę materialnej niezależności zobowiązań wekslowych przyjmuje także S. Grzybowski 12, za nią opowiada się A. Szpunar 13. Powyższa zasada jest zgodnie przyjmowana w doktrynie. Zauważyć jednakże należy, iż zgodne jej przyjęcie w literaturze przedmiotu nie musi przesądzać o tym, że wspomniani autorzy jednoznacznie opowiadają się za tym, iż wielość długów wekslowych tożsama jest z wielością zobowiązań inkorporowanych w wekslu. Rozważając bowiem inne zagadnienia z zakresu prawa wekslowego, nie czynili oni przedmiotem szczegółowej analizy relacj i obligacyjnych powstających w toku obrotu wekslowego. I. Rosenbluth, twierdząc, iż przepis art. 7 p.w. wypowiada zasadę zupełnej samodzielności i zupełnej niezawisłości zobowiązań wekslowych osób biorących udział w tym samym stosunku wekslowym" 14, jednocześnie przyjmował, analizując przepis art. 47 p.w., iż przy zobowiązaniach solidarnych istnieje tylko jedno zobowiązanie, skoro istnieje tylko jedno świadczenie (...), chociaż za jego spełnienie odpowiada kilku dłużników (kwestia w literaturze sporna)'" 5. Następnie zaś podkreślał, że zobowiązanie dłużników wekslowych jest solidarne" 16. Rozważania dotyczące zobowiązaniowej struktury wekslowej przeprowadzę, analizując przede wszystkim weksel trasowany. Już na wstępie niniejszego opracowania pragnę zaznaczyć, iż teza o wielości zobowiązań wekslowych ucieleśnionych w wekslu wydaje się tak normatywnie, jak i teoretycznie bardziej zasadna, aniżeli pogląd o jedności zobowiązania, w ramach którego po stronie dłużniczej istnieje wielość osób zobowiązanych do spełnienia świadczenia. Opowiedzenie się za drugim poglądem, tj. przyjęcie, iż istnieje jedno zobowiązanie przy wielości dłużników, pociągałoby 10 Jw., s S.Grzybowski, op. cit., t. III.cz. 2,s A. S z p u n a r, Komentarz do prawa wekslowego i prawa czekowego, Warszawa 1994, s. I4 I. Rosenbliith, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Kraków 1936,1.1, s Jw., s Jw., s

5 Wekslowa struktura obligacyjna za sobą konieczność rozstrzygnięcia, kto owo zobowiązanie zaciąga. Analizując weksel trasowany, można byłoby chyba założyć, iż to wystawca weksla, kreując weksel 17, doprowadza do powstania zobowiązania wekslowego. Możliwe jest jednak, by formalnie ważny z chwilą wystawienia dokument wekslowy (tj. zawierający m.in. podpis wystawcy) nie ucieleśniał zobowiązania tego dłużnika wekslowego. Wystawca weksla może bowiem z przyczyn natury materialnoprawnej zobowiązania wekslowego nie zaciągnąć. Jednakże na gruncie prawa wekslowego osoba na wekslu podpisana poniesie odpowiedzialność wekslową także wówczas, gdy podpis wystawcy nie będzie prowadził do powstania zobowiązania tego dłużnika wekslowego 18. Gdyby dłużnicy regresowi przystępowali do długu wystawcy, nie mogliby w sytuacji gdy ten zobowiązania nie zaciąga, zająć w nie istniejącym długu pozycji dłużnika. W wypadku jednak gdyby dokument wekslowy zobowiązanie wystawcy inkorporował, sytuacja prawna osób przystępujących do istniejącego już stosunku zobowiązaniowego byłaby istotnie zróżnicowana. Nie jest przy tym najistotniejsze, z punktu widzenia tezy o jedności wekslowego stosunku zobowiązaniowego, iż w ramach struktury wekslowej istnieją dwie grupy dłużników, tj. głównie i zwrotnie zobowiązani 19. Możliwa jest bowiem konstrukcja zobowiązania tego ro- 17 Z uwagi na ramy opracowania nie zajmę się kwestią źródła zobowiązania wekslowego. W doktrynie występują w tej materii znaczne rozbieżności - zob. m.in. Z. F en i ch e Istota zobowiązania wekslowego, PPH 1934, nr 5, s ; A.Laniewski, K. Hamerski, Zarys polskiego prawa wekslowego, Lwów 1936, s. 5; St. W r ó b 1 e w s k i, op. cit., s ; A. S z p u - nar, Komentarz, s Samodzielna pozycja dłużników wekslowych znajduje wyraz m.in. w regulacji art. 7 p.w., zgodnie z którym, jeżeli na wekslu znajdująsiępodpisy osób niezdolnych do zaciągania zobowiązań wekslowych, podpisy fałszywe, podpisy osób nic istniejących albo podpisy, które z jakiejkolwiek przyczyny nie zobowiązują osób na wekslu podpisanych, nie uchybia to ważności innych podpisów. Przepis ten formułuje zasadę zupełnej samodzielności podpisów na wekslu oraz materialnej niezależności zobowiązań, jakie z nich wypływają. odpowiedzialności dłużnika regresowego. Zgodnie z przepisem art. 26 ust. 1 p.w. trasat może ograniczyć przyjęcie do części sumy wekslowej, ograniczając tym samym, w odniesieniu do posiadacza weksla oraz pozostałych dłużników wekslowych, swą odpowiedzialność. Takiego ograniczenia nie jest władny poczynić ani wystawca (a contrario art. 9 p.w.), ani indosant, o ile w ogóle swej odpowiedzialności nie wyłączy (art. 15 p.w. w zw. z art. 12 ust. 2 p.w.). Odmiennie avalista - por. art. 30 ust. 1 p.w. Ponadto podkreślić można, iż indosant nie odpowiada wekslowo nie tylko wówczas, gdy odpowiedzialność swojąprzy indosowaniu mocą klauzuli bez obligu" wyłączy (art. 15 ust. 1 p.w.), ale i przy indosie zastępczym (art. 18 p.w.), indosie zastawnym (art. 19 p.w.), indosie 115

6 Izabela Baca-Chmura dzaju, iż treść długu nie pokrywa się z treścią odpowiedzialności poszczególnych współdłużników. Istotniejsze z uwagi na relacje obligacyjne istniejące w ramach struktury wekslowej wydaje się jednak to, iż dłużnicy wekslowi ponoszą odpowiedzialność wobec innego kręgu osób. W myśl art. 47 p.w. odpowiedzialność dłużników wekslowych jest solidarna. Solidarność istnieje jednak tylko wobec tych osób, w odniesieniu do których żądający zapłaty jest następcą wekslowym 20. Takie ukształtowanie relacji obligacyjnych skutkuje zawężeniem kręgu osób wekslowo zobowiązanych z chwilą wykupu weksla przez jednego z dłużników regresowych. Z tą bowiem chwilą - co będzie przedmiotem dalszych rozważań - wygasa odpowiedzialność jego następców. Skoro krąg osób, wobec których zobowiązany wekslowo ponosi odpowiedzialność, jest w stosunku do poszczególnych dłużników wekslowych zróżnicowany, wydaje się, iż uzasadnione byłoby opowiedzenie się za tezą o pluralizmie zobowiązań wekslowych. Zakładając zatem pluralizm zobowiązań wekslowych inkorporowanych w dokumencie wekslowym, rozważania dotyczące wekslowej struktury obligacyjnej przeprowadzę - wychodząc z analizy solidarności wekslowej - na dwóch płaszczyznach: z jednej strony z punktu widzenia posiadacza weksla, przez którego rozumieć będę - celem uproszczenia dalszych rozważań - wierzyciela wekslowego, wykonującego poszukiwanie zwrotne przeciwko dłużnikom wekslowym w myśl art. 43 p.w. w związku z art. 48 p.w. i art. 28 ust. 2 p.w., nie zaś dłużnika regresowego, który, wykupiwszy weksel, zajął ponownie w strukturze wekslowej pozycję wierzyciela; z drugiej zaś strony, próbując uchwycić relacje pomiędzy dłużnikami wekslowymi w ramach - patrząc od strony posiadacza weksla - łączącego ich tzw. stosunku wewnętrznego. Relacje te - co jest oczywiste - zdeterminowane są istnieniem dwóch grup dłużników oraz specyficznym ukształtowaniem regresu. Analizując odpowiedzialność dłużników wekslowych z punktu widzenia posiadacza weksla, należy podkreślić, iż w myśl art. 47 p.w. osoby zobowiązane wekslowo ponoszą odpowiedzialność solidarną 21. Istotą solidarności jest zaś to, iż wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia od po proteście z powodu niezapłacenia lub po upływie terminu ustanowionego dla protestu (art. 20 p.w.); zob. też art. 15 ust. 2 p.w. 20 Kwestia ta będzie przedmiotem dalszych rozważań. 21 Tak A. Szpunar, op. cit., s. 111; St. Wrób le ws k i, op. cit., s

7 Wekslowa struktura obligacyjna jednego z dłużników, od kilku z nich bądź od wszystkich zobowiązanych, mając w tej materii swobodny wybór. Na gruncie prawa wekslowego wybór ten niewątpliwie ulega ograniczeniu. Jest to mianowicie konsekwencjątego, iż dłużnicy wekslowi zajmują wobec posiadacza weksla różną pozycję prawną. Pozycja ta uzależniona jest przede wszystkim od tego, czy osoba zobowiązana wekslowo należy do grona dłużników głównych, czy też dłużników regresowych 22. Dywersyfikacja położenia dłużników wekslowych związana jest z istnieniem specyficznej dla obrotu wekslowego instytucji poszukiwania zwrotnego 23. Zasadniczy cel tej instytucji upatrywać można w zabezpieczeniu uzyskania przez wierzyciela sumy wekslowej. Poszukiwanie zwrotne stanowi jednak jedynie subsydiarny sposób zaspokojenia wierzyciela. W pierwszym rzędzie posiadacz weksla może żądać zapłaty sumy wekslowej zasadniczo od akceptanta lub odpowiednio przy wekslu własnym od wystawcy weksla i tego, kto za niego poręczył (por. art. 38 p.w.). Posiadacz weksla uprawniony jest bowiem z chwilą nadejścia terminu płatności żądać od dłużnika głównego 24 spełnienia świadczenia bez konieczności podjęcia aktów staranności, natomiast ograniczeniom w tej materii podlega on w stosunku do zwrotnie zobowiązanych. Zatem dochodzić spełnienia świadczenia według swego wyboru zarówno od zwrotnie zobowiązanych, jak i od dłużników głównych władny jest on dopiero z chwilą rozpoczęcia poszukiwania zwrotnego 25, które może nastąpić jedynie w określonych sytuacjach i przy spełnieniu określonych przesłanek. Weksel już z chwilą podpisania go przez dłużnika regresowego inkorporuje zobowiązanie podpisującego, jednakże dopiero rozpoczęcie poszukiwania zwrot- 22 Nadto, poprzez odpowiednie klauzule wekslowe dłużnicy wekslowi mają możliwość różnicowania swojej sytuacji prawnej, czasem także sytuacji swych następców. 23 Poszukiwanie zwrotne to przysługujące posiadaczowi weksla prawo żądania zapłaty od poprzedniego indosanta, wystawcy lub innego dłużnika wekslowego - A. G1 a s n e r, A. T h a 1 e r, op. cit., s Konstrukcja poszukiwania zwrotnego, w ramach którego posiadacz weksla może kierować swe roszczenie wobec zwrotnie zobowiązanych, oparta jest na istnieniu dwóch grup przesłanek aktualizacji odpowiedzialności dłużników regresowych. Chodzi mianowicie o przesłanki materialne i formalne poszukiwania zwrotnego. Z uwagi na ramy niniejszego opracowania nie podejmę szczegółowszej analizy wspomnianej instytucji. 24 Od akceptanta oraz od avalisty akceptanta. 25 Z tym jednakowoż zastrzeżeniem, iż wówczas przedmiot świadczenia obejmować będzie - co niewątpliwie dla dłużników wekslowych nie jest obojętne - nie tylko sumę wekslowa (por. art. 48 p.w. i art. 28 ust. 2 p.w.). 117

8 Izabela Baca-Chmura nego aktualizuje odpowiedzialność owego dłużnika, związaną z zaciągniętym przezeń długiem. Skoro więc odpowiedzialność dłużników regresowych realizuje się dopiero z chwilą rozpoczęcia poszukiwania zwrotnego, przyjąć można, iż ich odpowiedzialność jest ze swej istoty subsydiarna wobec odpowiedzialności dłużników głównych. Określając odpowiedzialność dłużników wekslowych jako subsydiarną, można dodać, iż jest ona nadto odpowiedzialnością stopniowalną. Jeśli z punktu widzenia posiadacza weksla istotne jest, iż odpowiedzialność dłużników regresowych w stosunku do tegoż posiadacza ma charakter subsydiarny, a zatem iż pozycja osób wekslowo zobowiązanych jest w stosunku do niego różna, o tyle dla dłużników wekslowych kwestia stopniowalności owej odpowiedzialności ma pierwszorzędne znaczenie 26. Stopniowalność tak jak i subsydiarność odpowiedzialności dłużników regresowych nieodmiennie związana jest z instytucjązwrotnego poszukiwania. Mimo bowiem iż zwrotne poszukiwanie ukierunkowane jest na dłużników regresowych, jednak celem ustawodawcy było, aby ostatecznie to dłużnik główny uiścił sumę wekslową ponosząc jednocześnie konsekwencje opóźnienia w spełnieniu świadczenia. Cel ten znajduje wyraz w ukształtowaniu regresu wekslowego. Regres ten zasadniczo zmierza ku akceptantowi. Z punktu widzenia osób wekslowo zobowiązanych istotniejsze jednak wydaje się, iż regres wekslowy nie ma pełnić funkcji repartycji długu 27. Stopniowalność odpowiedzialności wyraża się bowiem w tym, iż wykupuj ący weksel zwrotnie zobowiązany może żądać od swych poprzedników zwrotu tego, co sam, zaspokajając wierzyciela, świadczył. Wykupujący weksel może - celem przywrócenia sobie legitymacji formalnej na podstawie art. 50 ust. 2 p.w. - przekreślić indos własny i indosy swoich następców, może także wystawić tzw. weksel zwrotny 28, uzyskując wobec swoich poprzedników pozycję wierzyciela wekslowego. Przy tak ukształtowanej pozycji wykupującego 26 Jednocześnie pragnę podkreślić, iż powyższe rozważania nie można odnosić do dłużników występujących na tym samym szczeblu obligacyjnej struktury wekslowej, gdyż ich odpowiedzialność wobec wierzyciela w odniesieniu do nich samych nie ma ani charakteru subsydiarnego, ani też nie jest stopniowalna. 27 Por. M. S y c h o w i c z, [w:] Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga Trzecia. Zobowiązania, Warszawa 1996,1.1, s. 90; B. L c w a s z k i e w i c z- P e t r y k o w s k a, Wyrządzenie szkody przez kilka osób, Warszawa 1978, s on jednak niewielkie znaczenie praktyczne - por. A. S z p u n a r, op. cit., s

9 Wekslowa struktura obligacyjna zasadne jest twierdzenie, że każdy z dłużników regresowych jest zobowiązany względem innego kręgu osób, a mianowicie wobec swoich następców 29. Jednakże dla posiadacza weksla stopniowalność odpowiedzialności dłużników wekslowych odnośnie do kręgu osób wobec niego zobowiązanych nie ma większego znaczenia. Z uwagi na to, iż odpowiedzialność dłużników regresowych ma w stosunku do posiadacza weksla charakter subsydiarny, natomiast stopniowalny w ramach owego stosunku wewnętrznego, który istnieje między dłużnikami wekslowymi, wydaje się celowe przyjęcie, iż w istocie zobowiązania dłużników regresowych mają charakter gwarancyjny w odniesieniu do zobowiązania dłużnika głównego, przy tym każde z tych zobowiązań ma charakter regwarancyjny także wobec wszystkich zobowiązań poprzedników. Odpowiedzialność dłużnika regresowego jest - jak wyżej przyjęłam - subsydiarna wobec odpowiedzialności akceptanta, co więcej, jej realizacja powiększa zarówno zakres odpowiedzialności samego akceptanta, jak i tych, którzy w szeregu indosów zajmowali pozycję poprzedników wykupującego weksel. Wynika to z tego, iż wykupujący może żądać od swych poprzedników nie tylko sumy uiszczonej wierzycielowi wekslowemu, ale i odsetek - w zasadzie - ustawowych od dnia wykupienia weksla, kosztów własnych oraz tzw. prowizji komisowej (art. 49 p.w.). Takież samo roszczenie - w myśl art. 28 ust. 2 p.w. - przysługuje wykupującemu bezpośrednio przeciwko akceptantowi. Zasadniczo do terminu płatności w toku obrotu wekslowego krąg dłużników regresowych wzrasta, ich odpowiedzialność jednak pozostaje w cieniu" odpowiedzialności akceptanta. Można więc powiedzieć, że zobowiązanie akceptanta jest zobowiązaniem podstawowym, którego wykonanie zostaje w toku obrotu wekslowego zabezpieczone przez szereg zobowiązań gwarancyjnych. Wydaje się, iż z punktu widzenia analizy relacji zachodzących pomiędzy zobowiązaniami inkorporowanymi w wekslu istotne jest ukształtowanie w strukturze wekslowej pozycji wykupującego weksel. Zgodnie z art. 50 ust. 2 p.w. indosant, który weksel wykupił, może przekreślić indos własny oraz indosy następnych indosantów. W myśl powyższego przepisu, indosant - o ile jest uprawniony do wykupu weksla zgodnie z dyspozycją art. 29 Zagadnienie pozycji dłużnika regresowego wykupującego weksel będzie przedmiotem dalszych rozważań. 119

10 Izabela Baca-Chmura 50 ust. 1 p.w może ponownie zająć w strukturze wekslowej pozycję wierzyciela, opierając swoją legitymację na indosie, mocą którego pierwotnie uzyskał wierzytelność wekslową. W doktrynie 31 oraz judykaturze 32 przyjmuje się, iż wykupujący weksel dłużnik regresowy powraca w swe pierwotne uprawnienia wierzycielskie. A. Szpunar twierdzi, iż odzyskuje on swą dawną wierzytelność 33. Zdaniem tego autora, zasadne wydaje się przyjęcie, iż indosant, indosując weksel, przenosi prawa wekslowe pod warunkiem rozwiązującym. W tym miejscu warto byłoby zastanowić się, czy w razie wykupu weksla nie dochodzi do specyficznego dla prawa wekslowego przekształcenia podmiotowego po stronie wierzycielskiej. Wykupując weksel, dłużnik regresowy spłaca własny dług o charakterze gwarancyjnym, prowadząc jednocześnie do wygaśnięcia zobowiązań wekslowych swoich następców. Stanowi to konsekwencję tego, iż przenosząc prawa wekslowe w drodze indosu - po pierwsze ceduje on na następcę przysługującą mu przeciwko dłużnikowi głównemu wierzytelność bądź ekspektatywę jej powstania 34 oraz przenosi wierzytelności służące mu przeciwko poprzednikom, po wtóre zaś indosant jednocześnie zaciąga zobowiązanie wekslowe o charakterze niejako regwarancyjnym. Zaspokajając wierzyciela wekslowego, dłużnik regresowy uzyskuje ponownie swe dawne wierzytelności. Zakres przysługujących mu uprawnień wierzycielskich nie pokrywa się jednak swym zakresem z uprawnieniami tego, któremu ów indosant świadczył. Uprawnienia te stanowią bowiem jedynie wycinek" uprawnień przysługujących poprzedniemu wierzycielowi. Krąg osób zobowiązanych wobec wykupującego jest bowiem - o czym wspomniałam - węższy w stosunku do tego, 30 Indosant, który nie wyłączył swej odpowiedzialności wekslowej, władny jest w wyniku wykupu weksla przywrócić sobie legitymację formalną (zob. art. 50 p.w. w zw. z art. 15 p.w.). Indosant, który tę odpowiedzialność wyłączył, może opierać swe roszczenie wobec dłużników wekslowych na art. 48 p.w., nie zaś art. 49 p.w. 31 Zob. St Wróble ws ki,op. cit.,s. 217; A. S zpunar.cp. CT'/.,S.116; I. Rosenblii th, op. cii., Ł1, s Zob. orzeczenie SN z dn r. III Rw 2608/31, orzeczenie SN 1932, s. 137, Zb. Urz. 1931, poz. 234; orzeczenie SN z dn lr. C 671/50, nie publikowane. 33 Indosant, który wykupił weksel, wchodzi w swe dawne prawa. Innymi słowy, odzyskuje swą dawną wierzytelność przeciw poprzednikom wekslowym. Nie nabywa więcej praw, niż miał ich poprzednio" - A. Szpunar, W sprawie roszczeń zwrotnych indosantów wekslowych, PPH 1997, nr 3, s Trasat mógł weksla jeszcze nie przyjąć. 120

11 Wekslowa struktura obligacyjna który ponosił odpowiedzialność wobec posiadacza weksla. Takie ukształtowanie pozycji prawnej wykupującego stanowi konsekwencję wygaśnięcia zobowiązań jego następców. Uzyskując w drodze wykupu swe dawne wierzytelności wekslowe, wykupujący zwalnia jednocześnie z długu tych dłużników wekslowych, którzy byli zarazem jego wierzycielami. Wydaje się zatem uzasadnionym przyjęcie, iż spełniając świadczenie, wykupujący uzyskuje część uprawnień zaspokojonego wierzyciela. Indosant powraca w swe uprawnienia poprzez ich ponowną ustawową cesję na niego, skutkującą m.in. możliwością przywrócenia sobie przez tegoż indosanta legitymacji formalnej. Wykupienie weksla jest zdarzeniem cywilnoprawnym, skutkującym jednocześnie cesją części uprawnień zaspokojonego wierzyciela na wykupującego oraz wygaśnięciem tej wiązki" uprawnień wierzycielskich, które owej cesji nie ulegają. Przy czym zauważyć można, iż nabyte ponownie wierzytelności ulegająpewnej modyfikacji w odniesieniu do ich pierwotnej postaci. Wykupujący weksel władny jest bowiem dochodzić spełnienia świadczenia tak od dłużników głównych, jak i zwrotnie zobowiązanych, bez konieczności podejmowania wobec tych ostatnich aktów staranności. Od dokonania owych czynności zachowawczych w zasadzie uzależniona byłaby - w przypadku gdyby indosant nie przeniósł praw wekslowych - możliwość uzyskania sumy wekslowej od jego poprzedników. Można by zastanowić się, czy sytuacja prawna zwrotnie zobowiązanego, który zaspokoił posiadacza weksla, swym charakterem nie jest zbliżona do sytuacji prawnej poręczyciela 35. Zobowiązanie dłużnika regresowego nie cechuje niewątpliwie akcesoryjność materialna w stosunku do zobowiązania podstawowego, jak to ma miejsce zasadniczo przy poręczeniu (ale por. art. 877 k.c.). Mimo iż spełniając świadczenie, wykupujący nie wstępuje na podstawie art. 518 k.c. w miejsce zaspokojonego wierzyciela, to jednak wydaje się zasadne przyjęcie, że z chwilą wykupu dochodzi do zbliżonego konstrukcyjnie przekształcenia podmiotowego po stronie wierzycielskiej. Uznając, iż wykupując weksel, indosant odzyskuje swe dawne 35 Kwestia, czy poręczyciel odpowiada jedynie za cudzy dług, czy też ponosi odpowiedzialność za własne zobowiązanie jest w literaturze sporna; zob. M. S y c h o w i c z, op. cit., t. II, s Analizując podobieństwo powyższych zobowiązań, przyjmują stanowisko A. Szpunara, zgodnie z którym poręczyciel zaciąga własne zobowiązanie o charakterze ubocznym w stosunku do zobowiązania głównego. Wykonując własne zobowiązanie, poręczyciel jednocześnie spłaca cudzy dług, za który ponosi odpowiedzialność osobistą; A. S z p u n a r. Zabezpieczenia osobiste wierzytelności, Kwartalnik Prawa Prywatnego 1992, nr

12 Izabela Baca-Chmura wierzytelności na mocy cesji ustawowej, można zauważyć pewną zbieżność pozycji indosanta oraz pozycji poręczyciela. W obu przypadkach przesłanką uzyskania wierzytelności jest zaspokojenie wierzyciela, przy czym zupełne zaspokojenie uprawnionego przez poręczyciela skutkować będzie cesją całej wierzytelności na tegoż poręczyciela, natomiast indosant, spełniając świadczenie, uzyskać może jedynie część uprawnień zaspokojonego. Z chwilą zaspokojenia posiadacza weksla dochodzi bowiem do cesji tych wierzytelności, które wykupujący wcześniej przeniósł w drodze indosu na swojego następcę. Nadto, zaspokajając wierzyciela, poręczyciel zajmuje w ramach głównego stosunku zobowiązaniowego pozycję dotychczas uprawnionego (art. 518 k.c.). Pozycja indosanta nie jest zaś taką jaką w strukturze wekslowej zajmował zaspokojony wierzyciel wekslowy. Dłużnik regresowy, spełniając świadczenie, wstępuje w część uprawnień wierzyciela, któremu świadczył. Zobowiązanie podstawowe wprawdzie nie wygasa, jednakże dochodzi do umorzenia zobowiązań następców owego dłużnika. Wykupujący ani nie wstępuje w prawa zaspokojonego wierzyciela, ani też nie uzyskuje nowej wierzytelności, on odzyskuje swe uprawnienia wierzycielskie, choć uprawnienia zmodyfikowane. Ta pozycja wykupującego różni się zasadniczo od pozycji, jaką zajmuje - zaspokajając wierzyciela - dłużnik solidarny powszechnego prawa cywilnego. Zaspokojenie wierzyciela przez owego dłużnika stanowi bowiem zdarzenie cywilnoprawne, rodzące nową wierzytelność, opartą na innym zobowiązaniu, tj. zobowiązaniu pierwotnym 36. Przy zaspokojeniu posiadacza weksla nie dochodzi do powstania nowego zobowiązania po stronie wykupującego, lecz - jak można przyjąć - do cesji na niego części uprawnień wierzycielskich, które już wcześniej mu przysługiwały. Z analizy pozycji wykupującego weksel można wywieść wniosek tego rodzaju, iż zobowiązania wekslowe pozostają ze sobą w pewnej hierarchicznej zależności. Wydaje się, iż w ramach wekslowej struktury obligacyjnej wyróżnić można zobowiązanie podstawowe oraz zobowiązania gwarancyjne. Przenosząc prawa wekslowe, indosant przenosi na nabywcę wierzytelność wynikającą z zobowiązania podstawowego oraz wierzytelności z tytułu zobowiązań gwarancyjnych swoich poprzedników i jednocześnie - o ile nie umieści na wekslu klauzuli bez obligu" (art. 15 p.w.) 36 G.Bieniek, Pojęcie regresu w prawie cywilnym, Nowe Prawo 1972, nr 6, s

13 Wekslowa struktura obligacyjna - zaciąga własne zobowiązanie 37, w ramach którego zobowiązuje się do zapłaty sumy wekslowej, w wypadku gdyby dłużnik główny lub któryś z jego poprzedników nie zaspokoił wierzyciela, gwarantując tym samym wykonanie nie tylko zobowiązania podstawowego, ale także zobowiązań swoich poprzedników. W stosunku do poprzedników jego zobowiązanie ma zatem charakter regwarancyjny, co uzasadnia ich odpowiedzialność solidarną wraz z dłużnikiem głównym wobec wykupującego, jak i możliwość żądania od nich zapłaty kwoty, którą wykupujący świadczył 38. Zobowiązanie podstawowe z chwilą wykupu weksla jest cedowane na wykupującego, zobowiązania gwarancyjne zaś bądź ulegają cesji (zobowiązania poprzedników), bądź wygasają (zobowiązania następców). Na istnienie pewnej hierarchicznej zależności pomiędzy zobowiązaniami ucieleśnionymi w wekslu wskazywałaby także omówiona stopniowalność odpowiedzialności dłużników wekslowych. Przyjmując tezę o gwarancyjnym, w szerokim tego słowa znaczeniu, charakterze zobowiązań wekslowych, nie neguję, iż na gruncie prawa wekslowego może dojść do sytuacji tego rodzaju, iż zaciągając wekslowe zobowiązanie gwarancyjne, dłużnik regresowy może w istocie gwarantować wykonanie zobowiązania, które nie istnieje, mimo zaistnienia formalnych przesłanek powstania zobowiązania gwarantowanego (por. art. 7 p.w.). W powyższym znaczeniu odpowiedzialność dłużników regresowych jest oderwana od odpowiedzialności poprzedników oraz dłużników głównych, dług każdego zobowiązanego wekslowo jest bowiem samoistny. W pewnym sensie, tj. odnośnie do samoistnego charakteru wekslowego zobowiązania gwarancyjnego, zobowiązanie dłużnika regresowego przypomina dług gwaranta 39. Dłużnik regresowy zaciąga bowiem własne zobo- 37 Przy czym odpowiedzialność indosanta powstaje ex lege i, jest następstwem przeniesienia przez indos praw wekslowych" -1. R o s e n b 1 u t h, op. cit., 1.1, s Sytuacja ulega pewnej komplikacji, gdy świadczenie spełni avalista indosanta. W myśl art. 32 ust. 3 p.w. poręczyciel wekslowy, który zapłacił weksel, nabywa prawa wekslowe przeciwko osobie, za którą poręczył oraz przeciw tym, którzy wobec tej osoby odpowiadają wekslowo. Nadto na marginesie dodać można, iż indosantowi, który weksel wykupił, mogą przysługiwać dwa roszczenia: jedno z weksla, drugie ze stosunku pozawekslowcgo. Zatem roszczenie uzasadnione wykupem weksla może być dochodzone w trybie regresu zwykłego (art k.c.), nie zaś regresu wekslowego. - Por. A. S z p u n a r, W sprawie roszczeń, s Zobowiązania gwarancyjne w obrocie prawnym wynikać mogą z umów gwarancyjnych w szerokim tego słowa znaczeniu. Wśród owych umów wyróżnić można umowy o świadczenie przez osobę trzecią, skutkujące przyjęciem przez jedną ze stron odpowiedzialności wobec drugiej strony 123

14 Izabela Baca-Chmura wiązanie, mocą którego, tak jak i gwarant, przyrzeka spełnić świadczenie w przypadku, gdyby nie uczynił tego głównie zobowiązany. Podobnie jak gwarant, zwrotnie zobowiązany przejmuje na siebie ryzyko niewykonania zobowiązania, wynikającego z równolegle istniejącego stosunku obligacyjnego 40. Gwarant jednak - zaspokajając wierzyciela - nie nabywa spłaconej wierzytelności, indosant zaś uzyskuje drogą cesji część uprawnień poprzednika. Powyższa różnica pozycji indosanta oraz gwaranta wynika z tego, iż w istocie zobowiązanie indosanta nie jest w pełni samodzielne. Zobowiązanie to jest połączone z zobowiązaniami pozostałych dłużników wekslowych normatywną więzią solidarności, nadto pozostaje z owymi stosunkami obligacyjnymi w relacji subsydiarności i stopniowalności. Opowiadając się za tezą o wielości zobowiązań ucieleśnionych w wekslu, z których to zobowiązania dłużników regresowych mają charakter gwarancyjny, przyjęłam, iż wystawca, kreując weksel trasowany, doprowadza do powstania pierwszego zobowiązania gwarancyjnego. Indosując weksel, remitent - o ile swej odpowiedzialności nie wyłączy (art. 15 ust. 1 p.w.) - zaciąga zobowiązanie regwarancyjne, mocą którego zobowiązuje się w zasadzie do spełnienia świadczenia, na wypadek gdyby dłużnik główny lub wystawca w terminie świadczenia nie spełnił. Następca remitenta, przenosząc w drodze indosu prawa wekslowe i nie wyłączając swojej odpowiedzialności, przenosi na indosatariusza wierzytelność z tytułu zobowiązania gwarancyjnego wystawcy, zobowiązania regwarancyjnego swojego poprzednika oraz sam zaciąga zobowiązanie regwarancyjne. Obrót wekslowy może mieć nadto miejsce, zanim trasat weksel przyjmie, co oznacza, iż kolejni indosanci na indosatariuszy przenoszą jedynie ekspektatywę powstania zobowiązania podstawowego, tj. zobowiązania dłużnika głównego. Przedmiot zobowiązania obejmuje wówczas nie tylko gwarancję zapłaty sumy wekslowej przez poprzedników lub dłużnika głównego, ale także gwarancję, iż trasat zobowiązanie wekslowe zaciągnie, zajmując w strukturze obligacyjnej pozycję akceptanta. za określone zachowanie się osoby trzeciej - por. Cz. Ż u ł a w s k a, [w:] Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga Trzecia. Zobowiązania, 1.1, s Poza umowami, w których wykorzystana zostaje konstrukcja art. 391 k.c., zawierane są w praktyce autonomiczne umowy, których celem jest przejęcie ryzyka niewykonania zobowiązania z innego istniejącego równolegle stosunku, najczęściej umownego" - Cz. Ż u ł a w s k a,op. cit., s Por. Cz. Ż u ł a w s k a, op. cit., s