WYBRANE ASPEKTY GRADACJI KORNIKA DRUKARZA IPS TYPOGRAPHUS (L.) W WIGIERSKIM PARKU NARODOWYM

Transkrypt

1 PRACE INSTYTUTU BADAWCZEGO LEŚNICTWA, Seria A 2002/ 1 Nr 930 Lech KRzYSZTOFIAK Wigierski Park Narodowy Krzywe Suwałki krzysztofiak@itm.com.pl WYBRANE ASPEKTY GRADACJI KORNIKA DRUKARZA IPS TYPOGRAPHUS (L.) W WIGIERSKIM PARKU NARODOWYM CHOSEN ASPECTS OF SPRUCE BARK BEETLE IPS TYPOGRAPHUS (L.) MASS OUTBREAK IN THE WIGRY NATIONAL PARK Abstraet. Paper presents the results oj investigations perjormed between on some chosen aspects oj Ips typographus outbreak in the Wigry National Park. In the 1996 the beetles were caught in the pheromone traps within the area oj Wigry Protective Unit. No significant differences oj trapping e.ffectiveness were noted between trap types applied (tubular, segment and screen). The higher ejjiciency oj attractiveness was jound jor "Pheroprax" compare to "Ipsodor". On the jelled trees the Ips typographus larval galleries were also investigated - their localization on the trunk, size and density was determined. Key words: Ips typographus, mass outbreak, Wigry National Park, NE Poland. Prace Inst. Bad. Leś., A, 2002, 1(930):

2 l. WSTĘP W latach na terenie Wigier kiego Parku Narodowego (WPN) zaoberwowano na ilone zamieranie świerków. Było ono powodowane kilkoma czynnikami: naturalnym wydzielaniem ię 'wierka w wieku ponad 120 lat, który w większości opanowany był przez opieńki i korzeni owca wieloletniego, obniżeniem się w ostatnich latach poziomu wód gruntowych oraz powtarzającymi się od kilku lat silnymi wiatrami, w wyniku których powstały liczne wywroty i wiatrołomy. Sytuacja taka sprzyjała masowemu rozmnażaniu się kornika drukarza. Przebieg gradacji kornika drukarza był od samego początku kontrolowany przez służby terenowe Wigierskiego Parku Narodowego. Pozwoliło to na przeprowadzenie badań dotyczących wybranych aspektów gradacji oraz ograniczania liczebności kornika drukarza. Celem pracy było: - scharakteryzowanie przebiegu gradacji kornika drukarza na terenie WPN w latach i dynamiki pojawu w 1996 f., - określenie zagęszczenia i długości chodników macierzystych w różnych częściach 'pnia drzewa, - sprawdzenie skuteczności wybranych typów pułapek oraz porównanie dwóch preparatów wabiących opartych na feromonach agregacyjnych kornika drukarza - "Pheroprax" i "Ipsodor". Praca jest elementem szerzej zakrojonych badań dotyczących problemów związanych z gradacjami kornika drukarza na terenach chronionych oraz na ich styku z lasami gospodarczymi (GUTowSKl 2002), koordynowanych przez Instytut Badawczy Leśnictwa, a sfinansowanych przez Komitet Badań Naukowych. 2. CHARAKTERYSTYKA TERENU BADAŃ I METODYKA Szczegółowe badania prowadzono w sezonie 1996 na terenie pięciu obwodów ochronnych (Gawarzec, Krzywe, Leszczewek, Lipniak, Słupie) Obrębu Ochronnego Wigry, w północno-zachodniej części WPN (ryc. 1). Obszar ten, podobnie jak cały Park, leży w Północnym Dziale Geobotanicznym, w makroregionie Pojezierza Litewskiego. Klimat tu panujący ma cechy klimatu kontynentalnego i charakteryzuje ię niską średnią roczną temperaturą powietrza (+6, 1 C), długą zimą (ok. 100 dni) i krótkim okresem wegetacyjnym (ok. 185 dni). La y występujące na terenie Obrębu Ochronnego Wigry zajmują żyzne siedli ka, które uk ztałtowane zostały na utworach moreny dennej pagórkowatej i mo- Temat aplikacyjny fel nr zakończony w 2000 r.

3 Wybrane aspekty gradacji kornika drukarza Jps typographus (L) w WPN Obwody ochronne Forest protective ranges 1 - Lipniak 2 - Krzywe 3 - Leszczewek 4 - Gawarzec 5 - Slupie '.., miejsce poboru kory place of bark collection miejsce wystawienia pułapek feromonowych place of exposition of feromon traps..,,,..,, ",. ', '.--.,.,,..... " " ". ~."'...,.: granica WPN boundary of WNP granica otuliny boundary of protective zone granica obwodu ochronnego boundary of forest protective range Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk badawczych na terenie Obrębu Ochronnego Wigry Fig. l. Location of the research sites in the Wigry Forest Protective Unit reny czołowej. Duże zróżnicowanie rzeźby terenu oraz gleb wpłynęło na znaczne bogactwo środowisk leśnych. Występują tu cenne przyrodniczo fragmenty grądów, borów, lasów bagiennych, olsów i łęgów. Dominującymi gatunkami lasotwórczymi są sosna i świerk. Udział świerka w starszych drzewostanach jest dość duży i sięga ok. 40%. Skład gatunkowy znacznej części drzewostanów (prawie

4 78 L. Krzysztojiak 60% powierzchni leśnej zalesionej) jest niezgodny z warunkami siedliskowymi. Ich odporność na niesprzyjające czynniki środowiska jest zatem obniżona. W okresie od 24 kwietnia do 26 września 1996 r. na terenie Obrębu Ochronnego Wigry prowadzono systematyczne odłowy korników do pułapek feromonowych. Zastosowano trzy rodzaje pułapek: ekranowe (typ IBL-2), rurowe "Borregaarda" i seg-, mentowe (lejkowe IBL-3). Łącznie na terenie pięciu obwodów ochronnych wystawiono 580 pułapek: 43 ekranowe, 188 rurowych i 349 segmentowych. Do zwabienia kornika drukarza wykorzystano dwa rodzaje preparatów: "Pheroprax" - produkcji American Cyanamid Company i "Ipsodor" - produkcji ZPCh Chemipan Warszawa. W części pułapek, w trakcie odłowów dołączono do jednego typu preparatu - drugi. W tych przypadkach odłowiony materiał nie był brany pod uwagę przy analizie skuteczności działania różnych typów preparatów. Ogółem do analiz wzięto pod uwagę materiał pochodzący z 59 pułapek z preparatem "Ipsodor" i 420 pułapek z preparatem "Pheroprax". Materiał z pułapek był wybierany przez służby terenowe Parku z częstotli wością 3-6 dni, w zależności od intensywności przylotu korników. Do analizy zmian łowności pułapek przyjęto tygodniowe odcinki czasowe. W ten sposób wyznaczono następujące okresy kontroli liczby korników w pułapkach : , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Zebrany materiał został opracowany statystycznie. Do określenia istotności różnic między wartościami średnimi zastosowano test t-studenta i przybliżony test C Cochrana i Coxa (przy poziomie istotności p < 0,05). Wybierając odpowiedni test sprawdzono uprzednio, czy spełnione jest założenie o równości wariancji. W tym przypadku korzystano z testu istotności F (OKTABA 1980). W maju i czerwcu 1996 r. z obszaru obwodów ochronnych Słupi e, Leszczewek i Krzywe (ryc. l) pobrano próby kory z 30 ściętych świerków w wieku lat i wysokości od 18 do 32 m. Drzewa podzielono na trzy równe sekcje i ze środkowej części każdej sekcji pobrano płat kory, o powierzchni od 1160 do 3150 cm 2. Następnie policzono: wszystkie komory godowe oraz ich zagęszczenie na 1000 cm 2, chodniki macierzyste odchodzące od komory godowej i chodniki larwalne w obrębie jednego żerowiska. Ponadto, zmierzono maksymalną długość ukończonych chodników macierzystych. Stopnie zagrożenia drzewostanów przyjęto za BURZYŃSKIM (1988), wyróżniaj ąc : - zagrożenie słabe (posusz wydziela się pojedynczo), - zagrożenie średnie (posusz występuje grupowo), - zagrożenie silne (posusz występuje gniazdowo), - zagrożenie bardzo silne (posusz wydziela się powierzchniowo).

5 Wybrane aspekty gradacji kornika drukarza lps typographus (L) w WPN WYNIKI 4.1. Przedstawienie zebranego materiału W trakcie badań odłowiono do pułapek feromonowych ogółem ponad 8 mln chrząszczy z rodziny komikowatych. W zebranym materiale zdecydowanie dominował komik drukarz. W pułapki feromonowe ustawione na terenie Obwodu Ochronnego Gawarzec odłowiono łącznie l komików, 0.0. Krzywe - l , 0.0. Leszczewek - l , 0.0. Lipniak , a na terenie 0.0. Słupie odłowiono O 13 komików. Średnia liczba chrząszczy komika drukarza wpadających do jednej pułapki w ciągu całego sezonu wynosiła od 805,6 w 0.0. Lipniak do 1928,3 w 0.0 Krzywe (ryc. 2) c </J o N '" dl CI> </J.: o 2000 ~o '"... =~ -- Co "'" >.ć:.a o.: 1000 ",. - o <+-- ;z o Z 500 r- r-- - r-- - o Gawarzec Krzywe Leszczewek Lipniak Słupi e Obwód ochronny Forest protective range Ryc. 2. Średnia liczba korników [ps typographus odłowionych do jednej pułapki w poszczególnych obwodach ochronnych Wigierskiego Parku Narodowego (Obręb Ochronny Wigry) w 1996 roku Fig. 2. Mean number of bark beetles lps typographus per one trap in particular forest protective ranges (Wigry Forest Protective Unit) in 1996 Najwięcej komików odłowiono w pułapki segmentowe, których wyłożono najwięcej - ponad 4,7 mln sztuk, a najmniej w pułapki ekranowe, których wyłożono najmniej - nieco ponad 0,7 mln sztuk. Średnia łowność komików w różne typy pułapek w ciągu całego sezonu wahała się od około 13 tys. (pułapki rurowe Borregaarda do ponad 17 tys. osobników (pułapki ekranowe) (ryc. 3). Średnio w jedną pułapkę zawierającą preparat "Ipsodor" odłowiło się komików, a w pułapkę z preparatem "Pheroprax" komików (ryc. 4) Przebieg gradacji kornika drukarza W 1994 r. powierzchnia luk w drzewostanach Obrębu Ochronnego Wigry, spowodowanych suszą atmosferyczną i glebową oraz żerem komika drukarza, była niewielka i wynosiła 6,96 ha (tab. 1).

6 80 L. Krzysztofiak c o ~ N <l.l.., ~ ~o. :; ~ ~ ~.0:0 Q c ~ ~ 8000 z ~ z 4000 Ryc. 3. Średnia łowność kornika drukarza w różne typy pułapek Fig. 3. Mean catchability of spruce bark beetles ID relation to type of trap O+---~----L---~--~----L---~--~----L---. Pułapka rurowa Pułapka segmentowa Pułapka ekranowa Barrier trap Tubular trap Funnel trap 20,0 en ro c ~ ;:s. 16,0 ~.t: :~ [ 12,0 ::=::..~ fi> o C...t::!.,.5 8,0. '-'.Q. o ;> ~:.c; Z ~ 4,0 o o Z O,O+-----~------~----~----~------~----~ lpsodor Pheroprax Ryc. 4. Średnia łowność kornika drukarza w pułapki z dwoma różnymi preparatami Fig. 4. Mean catchability of spruce bark beetles ID relation to kind of pheromone Już W następnych latach powierzchnia luk znacznie się powiększyła (tab. 2). Był to wynik intensywnego żeru komika drukarza. W 1995 roku powierzchnia gniazd pokornikowych wynosiła 58,81 ha, a w 1996 r. pojawiły się kolejne gniazda o łącznej powierzchni 36,61 ha. Pojawienie się problemów z komikiem drukarzem zbiegło się z wyznaczeniem nowych obszarów ochrony ścisłej. Fakt ten zapewne przyczynił się do opóźnienia podjęcia walki z komikiem na tych terenach, jednak nie był on przyczynąpowstania gradacji. Zagrożone drzewostany (z dużą liczbą drzew zasiedlonych, tzw. trocinkowych) występowały zarówno na obszarach ochrony ścisłej,jak i na obszarach Powierzchnia luk pokornikowych powstałych w WPN w 1994 roku The area of bark beetle gaps in the WNP in 1994 Obwód ochronny Lipniak Krzywe Gawarzec Forest p_rotective range Leszczewek Słupie Powierzchnia w ha 0,3 0 1,36 5,30 Area in ha Razem Total 6,96 Tabela 1 Table l

7 Wybrane aspekty gradacji kornika drukarza Ips typographus (L) w WPN 81 Powierzchnia gniazd pokornikowych powstałych w WPN w latach The area of bark beetle gaps in WPN in the years Tabela 2 Table 2 Obwód ochronny Powierzchnia gniazda (w ha) Outbreak foeus area (in ha) Forest distriet 1995 (oklyear 1996 roklyear Lipniak l 31 0,93 Krzywe 24,31 1,32 Leszczewek 566 Gawarzec 33,19 15,70 Słupie 13,00 Razem Total 58,81 36,61 ochrony częściowej. W 1995 r. na terenie Obrębu Ochronnego Lipniak zagrożonych było 177 ha lasów, z czego w większości (173 ha) było to zagrożenie słabe i średnie; obwody ochronne Krzywe i Leszczewek miały wówczas 465 ha zagrożonych drzewostanów, z czego ponad 170 ha było zagrożonych silnie i bardzo silnie; najwięcej zagrożonych drzewostanów było w obwodach Gawarzec i Słupie ha, w tym ponad 300 ha z zagrożeniem silnym i bardzo silnym. Na terenie Obrębu Ochronnego Wigry łącznie ha drzewostanów było zagrożonych przez szkodniki wtórne świerka. W 1996 r. powierzchnia drzewostanów zagrożonych zmniejszyła się dwukrotnie i wynosiła 778 ha. Zestawienie powierzchni zagrożonych drzewostanów w poszczególnych obwodach ochronnych przedstawiono w tabeli 3. W okresie dwóch lat wzmożonej walki z komikiem drukarzem pozyskano z terenu Obrębu Ochronnego Wigry ponad 45 tys. m 3 drewna świerkowego oraz wystawiono ponad tysiąc pułapek feromonowych i klasycznych. Zabiegi te prawdopodobnie przyczyniły się do gwałtownego załamania się gradacji. Tabela 3 Table 3 Powierzchnia (w ha) drzewostanów świerkowych zagrożonych przez korniki w WPN w 1996 roku The area of stands threatened by bark beetles (in ha) in WNP in 1996 Obwód ochronny Forest district Za!!rożenie Hazard słabe średnie silne bardzo sijne weak moderate strong very strong Łącznie dla obwodu Total for range Lipniak O 157 Krzywe O 115 Leszczewek O O 152 Gawarzec Słupie Razem Total

8 82 L. Krzysztojiak.:::..~ Oj Data Date Ryc. 5. Sezonowe zmiany łowności kornika drukarza na terenie Obrębu Ochronnego Wigry w 1996 r. Fig. 5. Seasonal changes of catchability of spruce bark beetle in Wigry Forest Protective Unit in 1996 Na rycinie 5 przedstawiono zmiany średniej łowności chrząszczy komika drukarza w pułapki feromonowe na terenie całego Obrębu Ochronnego Wigry w 1996 r. posyć wyraźnie zaznaczyły się trzy okresy wyższej łowności komików do pułapek. Do 20 maja trwał okres rójki chrząszczy zimujących, które założyły I generację komika drukarza, a naj liczniej owady te występowały pomiędzy 30 kwietnia a 13 maja. Bardzo wyraźnie zaznaczyła się rójka chrząszczy zakładających generację siostrzaną - rozpoczęła się ona pod koniec maja i trwała do połowy czerwca. Najwyższą aktywność komików zanotowano wówczas na początku czerwca. Pod koniec czerwca rozpoczął się lot komików zakładających II generację i trwał do pierwszych dni września. Kulminacja lotów chrząszczy II generacji trwała prawie przez cały lipiec, z wyraźną przerwą w połowie miesiąca spowodowaną złymi warunkami atmosferycznymi. Przebieg zmian łowności chrząszczy komika drukarza w poszczególnych obwodach ochronnych był podobny, jak dla całego obrębu ochronnego. Analizując żerowiska komika drukarza stwierdzono, że ok. 60% żerów mialo dwa chodniki macierzyste, pozostałe żery miały jeden chodnik macierzysty (30%), tylko sporadycznie (ok. 10%) spotykano żery z trzema chodnikami. W najczęściej występującym typie żerowisk (z dwoma chodnikami macierzystymi) występowało średnio 47 chodników larwalnych. Zagęszczenie żerów było różne w poszczególnych sekcjach drzewa. Największe zagęszczenie występowało w III sekcji, czyli w części wierzchołkowej drzewa i wynosiło średnio 6,25 żerowiskallooo cm 2 kory. W miarę oddalania się od wierzchołka drzewa zagęszczenie żerowisk malało i w sekcji II (środkowa część pnia) wynosiło 4,81 żerowiskall OOO cm 2, a w sekcji I (dolna część pnia) - 3,65 żerowiska/iooo cm 2. Maksymalna długość chodników macierzystych była różna w poszczególnych sekcjach drzewa i dochodziła do 15 cm - naj dłuższe chodniki rejestrowano w III sekcji. W okresie pobierania prób kory z drzew (maj - czerwiec) rozwój żerowisk był bardzo zróżnicowany - od krótkich

9 Wybrane aspekty gradacji kornika drukarza Jps typographus (L) w WPN 83 chodników macierzystych bez widocznych nyż, po długie z wieloma chodnikami larwalnymi. W żerowiskach często występowały zarówno jaja, larwy różnej wielkości (również z ostatniej generacji ubiegłorocznej), jak i dorosłe chrząszcze. W 1997 r. wielkość odłowów komików w pułapki feromonowe była na poziomie poprzedzającym wzmożony pojaw. Załamanie gradacji mogła spowodować kombinacja następujących czynników: intensywne zwalczanie komika drukarza prowadzone w 1996 r., wzrost naturalnych sił oporu środowiska (parazytoidy, drapieżce) oraz niesprzyjające warunki atmosferyczne (mokre i dość chłodne lato) Porównanie efektywności odłowów korników w różne typy pułapek Efektywność odłowów komików w różne typy pułapek określono na podstawie materiału zebranego z całego Obrębu Ochronnego Wigry, niezależnie jakiego preparatu używano. Podczas odłowów komika drukarza zastosowano 43 pułapki ekranowe typu IBL-2, przy pomocy których odłowiono komików. Średnio w jedną pułapkę ekranową, w ciągu całego sezonu, odłowiono komiki (ryc. 3). W pułapki rurowe, których wystawiono 188 sztuk, odłowiono łącznie chrząszczy komika drukarza. Średnio wjedną pułapkę, w ciągu całego okresu odłowów, odłowiono komików. Pułapki segmentowe były najczęściej stosowane do odłowów. W sumie wystawiono 349 tego typu pułapek na terenie całego Obrębu Ochronnego Wigry. Odłowiono łącznie komików, średnio komiki na jedną pułapkę Analiza statystyczna otrzymanych wyników wykazała, że różnice łowności komików w poszczególne typy pułapek nie były statystycznie istotne (p<0,05) Porównanie skuteczności preparatów feromonowych Do analiz skuteczności działania badanych prepaatów wzięto materiał zebrany z 479 pułapek różnego typu. Łącznie odłowior '.o w te pułapki chrząszczy komika drukarza w ciągu całego okresu badań. Analiza materiału z różnych typów pułapek była możliwa ze względu na brak istotnych różnic w łowności poszczególnych typów pułapek. Preparat "Pheroprax" był zastosowany w 420 pułapkach. W pułapki te odłowiono ogółem komików. Średnio w cały n okresie odłowów w jedną pułapkę odłowiono sztuk komików (ryc. 4). Preparat "Ipsodor" był zastosowany w 59 pułapkach. W pułapki te odłowiono ogółem komików. Średnio w całym okresie odłowów w jedną pułapkę odłowiono komików. Analiza statystyczna otrzymanych wyników wykazała, że pułapki, w których zastosowano preparat "Pheroprax" charakteryzowały się istotnie wyższą łownością (t = 6,154, p<0,05).

10 4 L. Kr:;)' =tojiak 5. DYSKUSJA Analiza odłowów kornika drukarza \V zależno ' ci od rodzaju za to owan g preparatu w kazuje że "Pheroprax' je t znacznie kuteczniej zy w działaniu ni ż Ip odor". Badania efektywności odłowów kornika drukarza w różne typy pułapek wykazały że ' rednio najwięcej korników odławia się w pułapki ekranowe typu IBL-2. Różnice między łownością w pułapki ekranowe, rurowe i egmentowe, mimo że na pierw zy rzut oka znaczące (np. średnio w jedną pułapkę ekranową odławiało ię ponad 17 tys. korników, a w segmentową tylko ok. 13,5 tys.), okazały się niei totne statystycznie. Brak istotnych statystycznie różnic jest wynikiem bardzo dużego rozrzutu danych wokół wartości średnich. Niemniej jednak, dotychczasowe doświadczenia służb leśnych Parku wskazująna większą przydatność pułapek ekranowych i właśnie ten typ pułapek powinien być, zdaniem autora stosowany w ochronie lasu na nizinach. Badania efektywności odłowów kornika drukarza w różne rodzaje pułapek prowadzone były przez wielu autorów w innych warunkach geograficznych (SVIHRA 1972, BAKKE i in. 1983, LlNDGREN 1983, HILKER 1984, NIEMEYER 1985, ADLUNG i in. 1986a, b, STARZYK 1996). Badania te potwierdzają wyższą efektywność odłowów w pułapki barierowe, ale często zalecane są niewiele ustępujące im łownością pułapki rurowe. Te ostatnie charakteryzują się większąselektywnością oraz odpornością na uszkodzenia i silne wiatry. Przebieg zmian łowności chrząszczy kornika drukarza był podobny na całym terenie Obrębu Ochronnego Wigry i charakteryzował się trzema okresami kulminacji lotów korników. Trudno jednoznacznie określić, który z czynników był głównym sprawcą załamania ię gradacji kornika drukarza w WPN. Zdaniem niektórych naukowców (CAPECKII978, D' JA CH ENKO 1998) na długość trwania gradacji nie ma większego wpływu prowadzona z kornikiem drukarzem walka. Z uwagi na miejsce wystąpienia gradacji (park narodowy) i dużą presję ze strony opinii publicznej, do walki z kornikiem Park przystąpił z dużym zaangażowaniem, mobilizując wszystkie dostępne siły i środki. Bezwzględnie niszczone były wszystkie "ognika" występowania korników. W wielu przypadkach niszczono korę z drzew, na których znajdowały się chodniki larwalne z dużymi larwami korników. Część tych larw była z pewnością spasożytowana. Tak szybka i stanowcza reakcja służb Parku na pojawianie się nowych gniazd kornikowych powodowała, że wraz z kornikami mogły być niszczone również ich parazytoidy. Niezależnie od poprawności przeprowadzenia w zy tkich zabiegów ograniczania liczebno ś ci komików znamienne je t gwałtowne załamanie się gradacji. Wydaje się, że w tym przypadku powodowane było ono przede wszy tkim podjętymi przez Park działaniami ochronnymi oraz nie przyjającymi warunkami atmosferycznymrw następnym roku. Praca zo tała złożona l r. i przyjęta przez Komitet Redakcyjny r.

11 Wybrane aspekty gradacji kornika drukarza Ips typographus (L) w WPN 85 CHOSEN ASPECTS OF SPRUCE BARK BEETLE IPS TYPOGRAPHUS (L.) MASS OUTBREAK IN THE WIGRY NATIONAL PARK Summary Thelps typographus outbreak in the Wigry National ParK was observed and investigated in the years (tab le 1,2,3; fig. 2). The beetle catchrnents were done in 1996 with the three types of pheromone traps (tubular - type "Borregaarda", screen - type IBL 2 and segmental - type IBL 3) witb two pheromones applied: "Pheroprax" and "Ipsodor" (fig. 3,4,5). The first one demonstrated significantly high er catch efficiency. The seasonal catch curve demonstrated very high variability and showed three distinct peaks (fig. 5). The first one coincided with the swarming time of the lps typographus 1 st generation and occurred between April 30 and May 13. The second peak appeared on the beginning of June at the time ofthe sister generation swanning, while the third one was related to the swarming of the 2nd generation and appeared through almost entire July. The lps typographus larval galleries were also investigated - their localization on the trunk, size and density was detennined. It was found that about 60% of au galleries had 2 egg galleries, while the rest had either one or three. During the period ofmost intense flights the highest density of galleries was found near the top ofthe tree (6,25 galleriesll 000cm 2 ofbark) and the lowest at the bottom of the trunk (3,65 galleriesll 000cm 2 of bark). (ttan l. P. L.) PIŚMIENNICTWO ADL G K. G., SCHICKE P., O'SVATH J. 1986a: Analyse einer Untersuchung zur Bekampfung des Buchdruckers (Jps typographus L.) unter Einsatz von Pheromonen. 1. Planung und Au wertung des Versuches je Ort. Zeitschr. Pflanz. Ptlanzenschutz, 95, 5: ADLUNG K. G., SCHICKE P., O'SVATH b: Analyse einer Untersuchung zur Bekampfung des Buchdruckers (Jps typographus L.) unter Einsatz von Pheromonen. II. Zusammenfassung und Vergleich zweier Orte. Zeitschr. Ptlanz. Ptlanzenschutz, 95, 6: BAKKE A., SAETHER T., KVAMME T. 1983: Mas trapping ofthe spruce bark beetlelps typographus. Pheromone and trap technology. Reports Norweg. Forest Research Inst., 38, 3: BURZYŃSKl 1. (red.) 1988: Instrukcja ochrony lasu. PWRiL, Warszawa. CAPECKl Z. 1978: Badania nad owadami kambio- i ksylofagicznymi rozwijającymi się w górskich lasach świerkowych uszkodzonych przez wiatr i okiść. Prace Inst. Bad. Leśn., A, 563 : D'JACHENKO N. G. 1998: Dinamika razvitija koroednykh ochagov (Ips typographus L.) v le akh Belovezhskojj pushhi. [W): Sostojanie i monitoring lesov na rubezhe XXI veka. Materialy Mezhdunar. nauchno-prakt. konf. Minsk, 7-9 aprelja 1998 g., Minsk: GUTOWSKl 1. M. 2002: Problem ochrony ekosystemów leśnych a gradacje komika drukarza - wprowadzenie. Prace Inst. Bad. Leśn., A, 1(926): HILKER V. M. 1984: Untersuchungen tiber die Attraktivitat von Wei/3farben unterschiedlicher (UV) Lichtremission fur Pityogenes chalcographus L. und Ips typographus L. (Coleoptera, Scolytidae). Z. Ang. Ent., 98, 5: LINDGREN B. S. 1983: A multiple funnel trap for scolytid beetles (Coleoptera). Can. Entomol., 115: NIEMEYER H. 1985: Field response ofips typographus L. (Col., Scolytidae) to different trap structures and white versus black tlight barriers. Z. Ang. Ent., 99:

12 6 L. Kr::y ztojiak OKTAB W. 1980: Elementy taty tyki matematycznej i metodyki do ' wiadczalnictwa. PWN, ar zawa. CHLYTER F. L OGRE U. 1993: Di tribution of a bark beetle and it predator wit11in and out ide old fore t re erve : no increa es of hazard near re erve. Scand. 1. Forest Re earch, 8, 2: TARZYK 1. R. 1996: Wykorzystanie feromonów do prognozowania i zwalczania szkodników wtórnych w la ach górskich. Sylwan, 140, 1: S IHRA P. 1972: Survey of the seasonal flight pattem of Jp typographu L. with an attractaot trap in Slovakia. Z. Ang. Eot., 72, l: