8.3. Region Warty Subregion Warty wy ynny. Informacje ogólne

Transkrypt

1 Subregion Warty wy ynny 8.3. Region Warty Subregion Warty wy ynny Informacje ogólne Wed³ug podzia³u fizycznogeograficznego Polski (J. Kondracki, 2002) subregion Warty wy ynny prawie w ca³oœci nale y do prowincji Wy yny Polskie, podprowincje: Wy yna Œl¹sko-Krakowska i Wy yna Ma³opolska. Tylko w¹ski pas przy pó³nocnej i pó³nocno-wschodniej granicy nale y do prowincji Ni u Œrodkowoeuropejskiego. Przestrzenne zró nicowanie budowy geologicznej oraz rzeÿby pozwoli³o na wyodrêbnienie w granicach podprowincji kilku makroregionów, takich jak: Wy yna Krakowsko-Czêstochowska, Wy yna WoŸnicko-Wieluñska, Wy yna Przedborska, Wzniesienia Po³udniowomazowieckie i Nizina Po³udniowowielkopolska (fig. 8.27). Subregion Warty wy ynny graniczy od pó³nocy z subregionem Warty nizinnym, od zachodu i po³udniowego zachodu z subregionem œrodkowej Odry pó³nocnym, a od wschodu i po³udniowego wschodu z subregionem œrodkowej Wis³y wy ynnym. 980 mm. Wiêksze opady wykazuj¹ posterunki po³o one w po³udniowej czêœci obszaru, o wy szych rzêdnych terenu. Gêstoœæ sieci rzecznej jest zró nicowana. Obszar wychodni krasowych utworów jury górnej na Wy ynie Czêstochowskiej, ubogi w wody powierzchniowe, wyró nia siê jedn¹ z rzadszych sieci rzecznych w Polsce. Jest to zjawisko typowe dla obszarów krasowych. Ma³a gêstoœæ sieci rzecznej wynika równie z du ej przepuszczalnoœci utworów powierzchniowych. Klimat i hydrografia Subregion nale y do krainy klimatycznej wy yn œrodkowych (E. Romer, 1949). Œrednia roczna temperatura powietrza z wielolecia waha siê od 7,5 do 8,2 C, amplituda wahañ temperatur miesiêcznych przekracza 20 o C (H. Lorenc red., 2005). Sumy roczne opadów atmosferycznych, œrednie z wielolecia , wed³ug M. Wiœniewskiego (1953) i danych IMGW z lat , s¹ bardzo zró nicowane i mieszcz¹ siê w szerokim przedziale od 400 do 980 mm. W poszczególnych latach opady wykazuj¹ bardzo du e ró nice w sumach rocznych i w przebiegu nawilgocenia w ci¹gu roku. Opady w latach suchych wynosz¹ dla wiêkszoœci posterunków meteorologicznych ok mm, a nawet poni ej 400 mm, siêgaj¹c w latach wilgotnych do Fig Po³o enie subregionu Warty wy ynnego na tle jednostek fizycznogeograficznych (J. Kondracki, 2002) 361

2 Region Warty Ca³oœæ subregionu zajmuje dorzecze górnej Warty i jej dop³ywów, m.in. Konopki, Stradomki, Liswarty, Bia³ej i Czarnej Okszy, Kocinki i Wiercicy. W subregionie œrodkowej Odry znajduje siê niewielka czêœæ obszarów Ÿród- ³owych Prosny i Oleœnicy, lewobrze nych dop³ywów Warty. Zaznacza siê wyraÿna przewaga w dop³ywach zachodniej strony zlewni Warty nad wschodni¹. Rzeka otrzymuje wiêcej dop³ywów lewobrze nych, co spowodowane jest budow¹ geologiczn¹ i wiêksz¹ wodonoœnoœci¹ i przepuszczalnoœci¹ oœrodka skalnego. Œrednie wieloletnie przep³ywy Warty wynosz¹ w przekrojach: Korwinów (powierzchnia zlewni 550 km 2 ) 3,22 m 3 /s; Bobry (1822 km 2 ) 9,87 m 3 /s; Dzia³oszyn (4101 km 2 ) 19,4 m 3 /s; dla Liswarty w przekroju Kule (1545 km 2 ) 6,49 m 3 /s; w górnej czêœci dorzecza Prosny dla przekroju Gorzów Œl¹ski (164 km 2 ) 1,04 m 3 /s. Re im cieków na ca³ym opisywanym obszarze kszta³tuje siê podobnie. Ni ówki wystêpuj¹ w miesi¹cach letnio-jesiennych (lipiec wrzesieñ) i zimowych (styczeñ luty). Wezbrania roztopowe wystêpuj¹ w marcu i kwietniu, zaœ wezbrania opadowe w okresie kwiecieñ maj. Œredni odp³yw jednostkowy wynosi od 4,0 l/s km 2 dla Prosny, 4,2 l/s km 2 dla Liswarty, 5,9 l/s km 2 dla Warty w Korwinowie. Udzia³ odp³ywu podziemnego w odp³ywie ca³kowitym dla zlewni górnej Prosny wynosi od 61 do 65% (S. D¹browski i in., 1994) a do 86% dla krasowej zlewni Wiercicy (A. Pacholewski, 1982). Tak wysoki udzia³ odp³ywu podziemnego w odp³ywie ca³kowitym rzek jest charakterystyczny dla drena u szczelinowo-krasowych poziomów wodonoœnych. Budowa geologiczna Omawiany subregion po³o ony jest w obrêbie dwóch jednostek tektonicznych: monokliny œl¹sko-krakowskiej oraz synklinorium szczeciñsko-³ódzko-miechowskiego (W. Po aryski, 1974). W budowie tego obszaru bior¹ udzia³ i ods³aniaj¹ siê na powierzchni osady triasowe, jurajskie, kredowe i kenozoiczne. Osady kenozoiku (g³ównie czwartorzêdu) le ¹ niezgodnie na silnie urzeÿbionym pod³o u, przewa nie ska³ wêglanowych, wype³niaj¹c obni enia i maskuj¹c nierównoœci pod³o a. Tworz¹ one nieci¹g³e pokrywy na obszarze ca³ego subregionu. Nieprzepuszczalne neogeñskie i³y wystêpuj¹ sporadycznie w postaci p³atów w dolinach Prosny i Warty. Utwory pod³o a, stanowi¹ce odrêbne piêtro strukturalne, s¹ zbudowane ze ska³ starszego paleozoiku. Wystêpuj¹ na przewa aj¹cej czêœci obszaru i zosta³y podzielone na blok górnoœl¹ski i blok ma³opolski, rozdzielone stref¹ tektoniczn¹ Kraków Lubliniec. Na strukturach paleozoicznych le ¹ osady mezozoiku, zapadaj¹ce monoklinalnie ku pó³nocnemu wschodowi, reprezentowane przez: trias dolny, który tworz¹ osady terygeniczne, i³owcowo-piaskowcowe warstw œwierklanieckich (30 m) oraz morskie, marglisto-dolomitowe osady retu (70 m); trias œrodkowy, wykszta³cony w facji wapienia muszlowego, o mi¹ szoœci do 120 m, wzrastaj¹cej w kierunku NW; s¹ to wapienie i dolomity, na ogó³ spêkane i porowate, z prze³awiceniami margli, i³owców i mu³owców; trias górny, reprezentowany przez mu³owce, i³owce, dolomity, margle i piaskowce o mi¹ szoœci miejscami dochodz¹cej do ok m; zespo³om tym przypisano nazwy ró nych warstw; jurê doln¹, zbudowan¹ z piasków, piaskowców i mu- ³owców o zmiennej mi¹ szoœci, nie stanowi¹cych jednolitej pokrywy; jurê œrodkow¹, gdzie w sp¹gu wystêpuj¹ piaski i piaskowce tzw. warstw koœcieliskich, tworz¹ce u ytkowy poziom wodonoœny w po³udniowo-zachodniej czêœci subregionu; pokrywa je seria ilasto-mu³owcowa z syderytami ( m), zwana i³ami rudonoœnymi, które do koñca lat siedemdziesi¹tych ubieg³ego wieku by³y eksploatowane w kopalniach rud elaza; jury górnej, która pojawia siê na obszarze wystêpowania zwartych wychodni ska³ wêglanowych tworz¹cych Wy ynê Krakowsko-Wieluñsk¹; s¹ to skrasowia³e i spêkane wapienie o ró nym wykszta³ceniu facjalnym i podrzêdnie margle o mi¹ szoœci od kilku metrów na wychodniach do 400 m w pó³nocno-wschodniej czêœci subregionu. Strefa wychodni utworów wêglanowych jury górnej (g³ównie oksford i kimeryd), o ogólnym przebiegu NW SE, zajmuje centraln¹ czêœæ subregionu. W czêœci pó³nocno- -wschodniej przykrywaj¹ je utwory kredowe, natomiast w czêœci po³udniowo-zachodniej obcina je kuesta (próg denudacyjny), centralnie przebiegaj¹ca przez subregion i tworz¹ca po³udniowo-zachodni¹ granicê Wy yny Kra- 362

3 Subregion Warty wy ynny kowsko-czêstochowskiej. Próg ten, osi¹gaj¹cy w po³udniowym odcinku ponad 100 m wysokoœci, obni a siê stopniowo ku pó³nocy i zanika w okolicy Krzepic pod utworami plejstoceñskimi. Utwory kredy, w zasiêgu opisywanego subregionu, wype³niaj¹ fragmenty niecki ³ódzkiej i niecki miechowskiej (nidziañskiej). Kreda dolna (alb) wykszta³cona jest w postaci piasków i s³abo zwiêz³ych piaskowców zawieraj¹cych glaukonit i fosforyty, mi¹ szoœci m. Kreda górna to piaski i piaskowce cenomanu oraz wapienie, margle, opoki i gezy z wk³adkami piaskowców santonu, turonu i mastrychtu. Mi¹ szoœæ utworów górnokredowych w osiach niecek dochodzi do m. Osady mezozoiczne s¹ pociête sieci¹ uskoków o dominuj¹cym przebiegu poprzecznym do biegu warstw i zrzutach od kilku do kilkudziesiêciu metrów. Utwory czwartorzêdowe w subregionie nie stanowi¹ ci¹g³ej pokrywy. Wystêpuj¹ g³ównie w dolinach rzecznych i obni eniach. S¹ to wiry, piaski i mu³ki rzeczne, typowe dla osadów dolin kopalnych. Poza dolinami wystêpuj¹ piaski i wiry wodnolodowcowe, piaski kemów i moren czo³owych oraz gliny zwa³owe, gliny zwietrzelinowe i deluwialne. Gliny zwa³owe wystêpuj¹ p³atami w czêœci po³udniowej i œrodkowej subregionu. W czêœci pó³nocnej wystêpuj¹ dwa poziomy glin zwa³owych. Charakterystyka hydrogeologiczna Na obszarze subregionu u ytkowe poziomy wodonoœne wystêpuj¹ w czterech piêtrach: czwartorzêdowym, kredowym, jurajskim i triasowym, tworz¹c piêtrowy uk³ad ró nowiekowych poziomów wodonoœnych. Piêtra te prowadz¹ wody podziemne zwyk³e, o mineralizacji do 1 g/dm 3. G³êbokoœæ strefy wód s³odkich jest zró nicowana, od ok. 300 do ponad 1000 m w niecce w³oszczowskiej, bêd¹cej pó³nocn¹ czêœci¹ niecki miechowskiej. Czwartorzêdowe piêtro wodonoœne zwi¹zane jest z piaszczystymi i piaszczysto- wirowymi osadami plejstoceñskimi pochodzenia rzecznego i rzeczno-lodowcowego oraz w mniejszym stopniu z utworami rzecznymi holocenu. Tworz¹ one od jednego do trzech poziomów wodonoœnych, rozdzielonych s³abo przepuszczalnymi mu³kami, piaskami gliniastymi i glinami. Jest to piêtro nieci¹g³e z uwagi na ograniczone rozprzestrzenienie osadów wodonoœnych. Wodonoœne, porowe poziomy czwartorzêdowe reprezentowane s¹ g³ównie przez struktury dolinne i pradolinne rzek oraz struktury wysoczyznowe zwi¹zane z osadami fluwioglacjalnymi. Mi¹ szoœæ utworów wodonoœnych jest bardzo zró nicowana, od kilku do kilkudziesiêciu metrów, najwiêksza w dolinach kopalnych Prawarty (fig. 8.28) i Praprosny z bocznymi dolinami kopalnymi. Mniejsze rozprzestrzenienie i mi¹ szoœæ maj¹ doliny kopalne Kocinki z odcinkami ujœciowymi jej dop³ywów Szarlejki i Czarnej Okszy oraz kopalne doliny Gnaszyn Bia³a i Konopka. Dolina kopalna Warty, zbudowana z utworów piaszczysto- wirowych i mu³ków, charakteryzuje siê wydajnoœciami m 3 /h, wspó³czynnik filtracji wynosi œrednio m/s, a mi¹ szoœæ utworów wodonoœnych m. Wystêpuje tutaj jeden poziom wodonoœny, którego zwierciad³o swobodne stabilizuje siê na g³êbokoœci 2 5 m. Wody ujmowane s¹ wieloma studniami. Najwiêksze ujêcie znajduje siê na terenie Huty Czêstochowa, jego udokumentowane zasoby eksploatacyjne wynosz¹ 420 m 3 /h. Ujêcie to pe³ni równie rolê bariery odwodnieniowej dla Walcowni Blach Huty Czêstochowa. W dolinie kopalnej Gnaszyn Bia³a, o rozci¹g³oœci S N i mi¹ szoœci piaszczystych utworów ok. 20 m, œredni wspó³czynnik filtracji wynosi m/s. Wody ujmowane s¹ przez kilka studni; najwiêksz¹ wydajnoœæ (120 m 3 /h) ma ujêcie wodoci¹gów czêstochowskich. Zwierciad³o wody stabilizuje siê na g³êbokoœci kilku metrów. Kopalna dolina Konopki jest mniej zasobna w wodê. Œredni wspó³czynnik filtracji wynosi m/s, mi¹ - szoœæ utworów wodonoœnych maksymalne do 20 m. Zwierciad³o wód wystêpuje p³ytko, 1 3 m, wody s¹ bardzo zdegradowane, m.in. przez dawne Zak³ady Górniczo- -Hutnicze Sabinów. Kredowe piêtro wodonoœne reprezentowane jest przez szczelinowo-porowy górnokredowy poziom wodonoœny. Tworz¹ go spêkane margle, opoki margliste i wapienie. G³êbokoœæ wiêkszoœci studzien wynosi m. Ze wzglêdu na zró nicowan¹ podatnoœæ ska³ na spêkania przepuszczalnoœæ utworów górnokredowych zmienia siê zarówno w pionie, jak i poziomie. Wystêpuj¹ce w profilu przewarstwienia i³ów i margli ilastych dziel¹ lokalnie poziom wo- 363

4 Region Warty Fig Przekrój hydrogeologiczny przez ujêcie Wierzchowisko w rejonie Czêstochowy (GZWP nr 326) donoœny na warstwy, miejscami odizolowane od siebie. Wraz ze wzrostem g³êbokoœci szczelinowatoœæ górotworu maleje. G³êbokoœæ strefy aktywnej wymiany przyjmowana jest ró nie, przewa nie do 120 m. Wydajnoœci potencjalne studzien s¹ bardzo zmienne i wynosz¹ od kilku do ok. 100 m 3 /h, a wspó³czynniki filtracji od 10 6 do 10 3 m/s. Zaznacza siê prawid³owoœæ, e wy sze parametry filtracji wystêpuj¹ w dolinach rzecznych i obni eniach morfologicznych, rozwiniêtych przewa nie w strefach uskokowych. Kredowe piêtro wodonoœne zasilane jest przez infiltracjê opadów atmosferycznych, drenowane przez wspó³czesne i kopalne doliny rzeczne oraz studnie g³êbinowe i g³êbok¹ odkrywkê KWB Be³chatów. Podstawê regionalnego drena u wód stanowi¹ Pilica i Warta, zaœ lokalnego Bia³ka i Wiercica oraz mniejsze cieki i Ÿród³a. Jurajskie piêtro wodonoœne tworz¹ trzy poziomy: dolny, œrodkowy i górny. Poziom dolnojurajski tworz¹ wiry i piaski warstw olewiñskich (po³omskich) oraz piaskowce warstw ³ysieckich. Zwierciad³o wody jest napiête. Jest to poziom nieci¹g³y, o zmiennej mi¹ szoœci, od kilku do 20 m, i zmiennych wydajnoœciach. Wody s¹ eksploatowane przez liczne studnie w zachodniej czêœci subregionu. W strefie wychodni, gdzie jura dolna kontaktuje siê z czwartorzêdem, stanowi równie Ÿród³o zaopatrzenia w wodê ma³ych gospodarstw rolnych u ytkuj¹cych studnie kopane. Poziom œrodkowojurajski zwi¹zany jest z warstwami koœcieliskimi (aalen, bajos). Pozostaje on w ³¹cznoœci hydraulicznej z dolnojurajskimi piaskami górnego toarsu, czyli warstwami ³ysieckimi górnymi. Jest to poziom o charakterze porowo-szczelinowym, o zwierciadle napiêtym. Poziom ten do pocz¹tku lat osiemdziesi¹tych XX wieku by³ drenowany w wyniku odwadniania kopalñ eksploatuj¹cych œrodkowojurajskie rudy elaza, co spowodowa³o powstanie rozleg³ego, regionalnego leja depresji o wymiarach: d³ugoœæ ok. 50 km, szerokoœæ ok. 20 km i g³êbokoœæ m. Po zaprzestaniu eksploatacji i zatopieniu kopalñ lej zacz¹³ siê wype³niaæ i obecnie wody tego 364

5 Subregion Warty wy ynny poziomu maj¹ charakter artezyjski. Zwierciad³o wód stabilizuje siê ponad poziomem terenu. Obserwacje stanów wód w sieci Pañstwowego Instytutu Geologicznego potwierdzaj¹, e zwierciad³o nadal siê podnosi, lecz prêdkoœæ wzniosu jest ju ma³a i zró nicowana w zale noœci od odleg³oœci punktu obserwacyjnego od zatopionych kopalñ. Oznacza to, e warunki przep³ywu wód s¹ jeszcze zaburzone odwodnieniami dawnych wyrobisk górniczych. W rejonie górnictwa rud elaza poziom ten jest eksploatowany przez nieliczne studnie na terenie Czêstochowy, Poraja i Konopisk. Poziom œrodkowojurajski pe³ni rolê g³ównego u ytkowego poziomu wodonoœnego w rejonach miejscowoœci: Boronów, Krzepice, Wieluñ, Rudniki i Skomlin. Wspó³czynnik filtracji wynosi œrednio m/s, wydajnoœci studzien m 3 /h, a mi¹ szoœæ utworów wodonoœnych od 12 do 60 m, przeciêtnie m. Zasilanie nastêpuje na wychodniach oraz poprzez przepuszczalne utwory czwartorzêdowe. Jest to, teoretycznie, g³ówny poziom wodonoœny w rejonie Czêstochowy, lecz najwa niejszym problemem jest z³a jakoœæ wód, z powodu której pozbawiono spor¹ czêœæ tego zbiornika walorów u ytkowoœci (A. Pacholewski i in., 1995, 2003; L. Razowska, 2000). Poziom górnojurajski, najbardziej zasobny i bêd¹cy podstaw¹ zaopatrzenia w wodê dawnego województwa czêstochowskiego, obejmuje seriê osadów wêglanowych. Jest to poziom szczelinowo-krasowo-porowy o zwierciadle swobodnym, lokalnie tylko napiêtym. Zasilanie zbiornika nastêpuje na ca³ym obszarze jego wystêpowania, bezpoœrednio lub poœrednio przez utwory czwartorzêdowe. Szczelinowo-krasowy charakter wodonoœca i wystêpowanie przepuszczalnego nadk³adu sprzyjaj¹ infiltracji wód z powierzchni oraz odnawialnoœci zasobów. Uk³ad pola hydrodynamicznego wskazuje na wystêpowanie w poziomie trzech systemów przep³ywu: regionalnego, poœredniego i lokalnego. Dominuj¹ systemy poœrednie i lokalne, które zosta³y ukszta³towane dziêki urozmaiconej rzeÿbie terenu, a zw³aszcza g³êboko wciêtym dolinom rzek i potoków. Przep³yw regionalny w poziomie górnojurajskim odbywa siê w kierunku wschodnim, ku niecce miechowskiej. Mi¹ szoœæ poziomu roœnie od kuesty w kierunku pó³nocno-wschodnim, od kilku do 400 m, sporadycznie przekraczaj¹c 700 m. Zdolnoœæ do gromadzenia wód w osadach wêglanowych jury górnej zale y od stopnia porowatoœci, spêkania i krasowienia ska³. Parametry te s¹ bardzo zró nicowane, co ma równie odbicie we w³aœciwoœciach hydrogeologicznych. Porowatoœæ masywu skalnego waha siê od kilku do kilkunastu procent; ma ona zasadnicze znaczenie dla retencji i zasobnoœci wód podziemnych zbiornika, lecz odgrywa drugorzêdn¹ rolê w przewodnoœci. Podstawow¹ rolê w ruchu wód, a co za tym idzie migracji zanieczyszczeñ, odgrywa porowatoœæ krasowa i szczelinowa (kawernistoœæ i szczelinowatoœæ). Kana³y krasowe i strefy spêkañ pe³ni¹ rolê kolektorów zbieraj¹cych wodê z ca³ego masywu skalnego. Problem ten zosta³ dobrze udokumentowany w zlewni Wiercicy (A. Pacholewski, 1982; E. Liszkowska, A. Pacholewski, 1989; J. G³azek i in., 1992). Przepuszczalnoœæ i wynikaj¹ca z niej wodonoœnoœæ utworów górnojurajskich jest bardzo zró nicowana. Wspó³czynnik filtracji wynosi œrednio 8, m/s, a wydajnoœci studzien, w zale noœci od stopnia szczelinowatoœci i skrasowienia wapieni, wynosz¹ od kilkunastu do 250 m 3 /h (œrednio m 3 /h). Poziom ten jest miejscami po- ³¹czony z nadleg³ym piaszczysto- wirowym poziomem czwartorzêdowym. Poziom wodonoœny górnej jury tworzy GZWP nr 326 Czêstochowa E, rozci¹gaj¹cy siê od Krakowa po Wieluñ. Triasowe piêtro wodonoœne wystêpuje w po³udniowej i po³udniowo-zachodniej czêœci subregionu. Reprezentowane jest przez poziomy wodonoœne wapienia muszlowego i retu (A. Ró kowski, Z. Wilk, red., 1980). Poziomy wodonoœne triasu œrodkowego i dolnego tworz¹ jeden kompleks wodonoœny okreœlany jako kompleks wodonoœny serii wêglanowej triasu, zbudowany z wapieni i dolomitów. W kompleksie tym wyznaczono GZWP nr 327 Lubliniec Myszków. Jest to poziom szczelinowo-krasowy, o zwierciadle napiêtym; wystêpuje na zmiennej g³êbokoœci, od kilkudziesiêciu do m w rejonie Lubliñca i na po³udnie od Czêstochowy. Jego mi¹ szoœæ wynosi od 50 do 225 m, œrednio ok. 85 m. Zwierciad³o wód stabilizuje siê na g³êbokoœci kilku metrów, œrednia wartoœæ wspó³czynnika filtracji wynosi 1, m/s, a wydajnoœæ typowego otworu ok. 50 m 3 /h. Poziom jest eksploatowany przez liczne studnie. W rejonie miejscowoœci arki kompleks serii wêglanowej triasu ³¹czy siê z wodo- 365

6 Region Warty noœnymi wêglanowymi utworami dewonu, tworz¹c wspólny kompleks wodonoœny triasowo-dewoñski. Chemizm i jakoœæ wód podziemnych Warunki hydrogeologiczne, budowa geologiczna oraz procesy antropogeniczne s¹ podstawowymi czynnikami kszta³tuj¹cymi chemizm i jakoœæ wód zwyk³ych. Chemizm wód wystêpuj¹cych w czwartorzêdowych poziomach wodonoœnych charakteryzuje siê znacznym zró nicowaniem. Jest to zwi¹zane przede wszystkim z p³ytkim wystêpowaniem wód i du ¹ ich podatnoœci¹ na zanieczyszczenia. Wody nale ¹ do typów HCO 3 Ca iso 4 HCO 3 Ca Mg. Czêsto wystêpuj¹cymi wskaÿnikami obni aj¹cymi jakoœæ wody s¹ zwi¹zki azotu, elaza, manganu oraz odczyn ph. Maksymalne stê enie azotanów (300 mg/dm 3 ) zanotowano w p³ytkich wodach podziemnych w zlewni górnej Liswarty (M. Guzik i in., 2002). Wody piêtra kredowego nale ¹ do typu HCO 3 Ca, lokalnie HCO 3 SO 4 Ca i HCO 3 SO 4 Ca Mg. S¹ to wody zwyk³e o mineralizacji mieszcz¹cej siê w granicach mg/dm 3. W poziomie górnojurajskim dominuj¹cym typem s¹ wody HCO 3 Ca lub HCO 3 Ca Mg. Inne wody wielojonowe nosz¹ znamiona przeobra eñ antropogenicznych, np. HCO 3 NO 3 Ca w rejonie arki Zawada lub HCO 3 Cl SO 4 Ca w rejonie Kromo³owa. S¹ to wody s³odkie, o mineralizacji mieszcz¹cej siê przewa nie w zakresie od 200 do 500 mg/dm 3. Podwy szone wartoœci mineralizacji, siêgaj¹ce 953 mg/dm 3, odnosz¹ siê do próbek wód z p³ytkich studni ujmuj¹cych po³¹czony poziom czwartorzêdowy i górnojurajski w obrêbie du ych skupisk wiejskich. Najwiêksze zmiany jakoœci wód podziemnych nast¹pi³y w poziomie œrodkowojurajskim w otoczeniu zatopionych kopalñ rud elaza (A. Pacholewski i in., 1995, 2003; L. Razowska, 2000). W warunkach naturalnych wody tego poziomu by³y wodami s³odkimi o mineralizacji wynosz¹cej œrednio 200 mg/dm 3 i œrednim ph 6,90 (6,00 7,50), wskazuj¹cym na ich odczyn od s³abo kwaœnego do s³abo zasadowego. Wody te by³y zaliczane do prostych wód wodorowêglanowo-wapniowo-magnezowych lub wodorowêglanowo-wapniowych. Chemizm wód z warstw koœcieliskich w trakcie eksploatacji rud elaza (prowadzenia prac odwadniaj¹cych) by³ zbli ony do wartoœci naturalnego t³a. Likwidacja i zwi¹zane z tym zatopienie, w latach , kopalñ rud elaza spowodowa³o d³ugotrwa³e zmiany chemizmu wód podziemnych. W obrêbie zatopionych wyrobisk wytworzy³a siê strefa zanieczyszczonych wód kopalnianych. W rejonie k³obucko-czêstochowskim mineralizacja ogólna wód mieœci siê w zakresie mg/dm 3, a nawet dochodzi do 2000 mg/dm 3. S¹ to wiêc wartoœci wyraÿnie podwy szone w stosunku do naturalnego t³a hydrogeochemicznego. Na podstawie pomiarów odczynu ph wody te mo na okreœliæ jako s³abo kwaœne œrednia wartoœæ ph wynosi 6,62 (5,94 6,97). Po trzydziestu latach od zatopienia kopalñ stê enia jonów w zanieczyszczonych wodach kopalnianych s¹ o wiele wy sze ni w strefach wystêpowania wód o naturalnym chemizmie. Siarczany, elazo i mangan wielokrotnie przekraczaj¹ zakres naturalnego t³a. Chemizm wód w serii wêglanowej triasu œl¹sko-krakowskiego formuje siê w œrodowisku ska³ wêglanowych, w odkrytych i pó³zakrytych zbiornikach. Mineralizacja ogólna mieœci siê w przedziale mg/dm 3. Wody podziemne charakteryzuj¹ siê w miarê jednorodnym i sta- ³ym sk³adem chemicznym oraz zbli onymi wartoœciami cech fizycznych. Dominuj¹ dwa typy hydrochemiczne wód: HCO 3 SO 4 Ca Mg i HCO 3 Ca Mg. Chemizm wód w po³udniowej czêœci zbiornika Lubliniec Myszków kszta³towany jest przez czynniki antropogeniczne, zaœ w skrajnej pó³nocnej i pó³nocno-zachodniej czêœci przez czynniki geogeniczne. G³ówne zbiorniki wód podziemnych (GZWP) W subregionie wydzielono nastêpuj¹ce g³ówne zbiorniki wód podziemnych (A.S. Kleczkowski red., 1990; L. Skrzypczyk, 2001): œrodkowojurajski GZWP nr 325 Czêstochowa W, górnojurajski GZWP nr 326 Czêstochowa E, triasowy GZWP nr 327 Lubliniec Myszków oraz górnokredowy GZWP nr 408 Niecka miechowska. W pó³nocno-zachodniej czêœci subregionu wystêpuje fragment czwartorzêdowego GZWP nr 311 Zbiornik rzeki Prosny. 366

7 Subregion Warty wy ynny Jednolite czêœci wód podziemnych (JCWPd) W obrêbie subregionu Warty wy ynnej wydzielono trzy JCWPd o numerach: 94, 95 i 118 (tab.8.28, fig. 8.29). JCWPd nr 94 obejmuje swym zasiêgiem poziomy wodonoœne jury dolnej i œrodkowej oraz podrzêdnie triasu, nr 95 g³ównie poziomy wodonoœne jury górnej i kredy, zaœ nr 118 poziomy wodonoœne triasu i jury oraz podrzêdnie dewonu. Gospodarowanie wodami podziemnymi Wody podziemne w subregionie Warty wy ynnym s¹ eksploatowane przez liczne ujêcia studzienne, a tak e s¹ drenowane przez górnictwo odkrywkowe. Ujêcia s¹ rozproszone i ujmuj¹ wody ze wszystkich opisywanych piêter wodonoœnych. Najwiêkszy wp³yw na przekszta³cenia warunków hydrogeologicznym ma skoncentrowana eksploatacja wody przez du e ujêcia studzienne oraz przez drena górniczy kopalñ odkrywkowych wapieni: Latosówka w rejonie Czêstochowy oraz Warta w Dzia³oszynie. W pó³nocnej czêœci subregionu zaznacza siê równie wp³yw odwodnienia KWB Be³chatów. Skoncentrowana eksploatacja wód podziemnych ma miejsce w rejonie: Czêstochowy, Zawiercia, Myszkowa i Lubliñca. Eksploatacja i system odwodnienia wyrobisk Fig G³ówne zbiorniki wód podziemnych (GZWP) oraz jednolite czêœci wód podziemnych (JCWPd) wydzielone w subregionie Warty wy ynnym górniczych powoduj¹ obni anie siê naturalnej bazy drena u i zwiêkszanie siê strefy aktywnej wymiany wód. Manifestuje siê to zmianami warunków zasilania i dróg Tabela 8.28 Charakterystyka jednolitych czêœci wód podziemnych (JCWPd) wydzielonych w subregionie Warty wy ynnym Nr JCWPd Stratygrafia Litologia Mi¹ szoœæ [m] Typ oœrodka wodonoœnego Wodoprzepuszczalnoœæ [m/s] Powierzchnia [km 2 ] J 2 piaskowce szczelinowo-porowy J 1 piaski, wiry, piaskowce <10 20 porowy J 3 wapienie, margle K 2 margle, wpienie margliste, opoki szczelinowo-krasowo- -porowy szczelinowo-porowy T 1, 2 dolomity, wapienie, margle szczelinowo-porowo- -krasowy J 2 piaskowce porowo-szczelinowy J 1 piaski, wiry <10 20 porowy

8 Region Warty kr¹ enia wód g³ównie w poziomach wodonoœnych górnojurajskim i triasu œrodkowego. Wieloletnia eksploatacja wód podziemnych ujêæ w rejonie Czêstochowy Mirów Srocko, Wierzchowiska (fig. 8.28) i obodno spowodowa³a zmianê naturalnych baz drena u. W warunkach naturalnych baz¹ drena u by³y du e obszary Ÿródliskowe i doliny Warty, Okszy i potoku Tylinka (A. Pacholewski, L. Kruk, 2006). Obecnie podstaw¹ drena u s¹ ujêcia wód podziemnych, a rzeki z drenuj¹cych sta³y siê infiltruj¹ce. Infiltracja wód powierzchniowych spowodowa³a degradacjê wód podziemnych w poziomie górnojurajskim w rejonie wymienionych ujêæ. Od lat 90. eksploatacja zwyk³ych wód podziemnych w subregionie uleg³a ograniczeniu. Odnosi siê to do wszystkich u ytkowych poziomów wodonoœnych. Nastêpuje wiêc odbudowa zasobów pod wzglêdem iloœciowym, np. w poziomie œrodkowojurajskim. Z odbudow¹ zasobów i podnoszeniem siê zwierciad³a wód podziemnych mog¹ wi¹zaæ siê niekorzystne procesy hydrogeochemiczne i pogorszenie siê jakoœci wody. Literatura D BROWSKI S. i in., 1994 Bilans wodnogospodarczy zlewni górnej Warty po Liswartê dokumentacja hydrogeologiczna zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych. Arch. Hydroconsult Sp. z o.o. Poznañ. G AZEK J., PACHOLEWSKI A., RÓ KOWSKI A., 1992 Karst-aquifer of the Cracow Wieluñ Upland, Poland. W: Hydrogeology of selected karst region. IAH, vo1. 13: Verlag Heise. Hannower. GUZIK M., LISZKA P., ZEMBAL T., PACHOLEWSKI A., 2002 Nitrate and nitrite in shallow groundwater. W: Nitrates in groundwater: A.A. Balkema Publishers. Leiden, London, New York. KLECZKOWSKI A.S. (red.), 1990 Mapa obszarów g³ównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj¹cych szczególnej ochrony, skala 1: AGH. Kraków. KONDRACKI J., 2002 Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN. Warszawa. LISZKOWSKA E., PACHOLEWSKI A., 1989 Iloœciowa ocena struktury hydraulicznej masywu wapieni górnojurajskich zlewni Wiercicy. W: Wody szczelinowo-krasowe i problemy ich ochrony, z. 10: Wyd. SGGW-AR. Warszawa. LORENC H. (red.), 2005 Atlas klimatu Polski. IMiGW. Warszawa. PACHOLEWSKI A., 1982 Wody szczelinowo-krasowe jury górnej rejonu Czêstochowy. Przew. 55. Zjazdu Pol. Tow. Geol.: Wyd. Geol. Warszawa. PACHOLEWSKI A., KRUK L., 2006 Dokumentacja dla odcinka autostrady przebiegaj¹cego przez obszar GZWP w oœrodku szczelinowo-krasowym w rejonie ujêcia wody. W: Zasady sporz¹dzania dokumentacji okreœlaj¹cych warunki hydrogeologiczne w zwi¹zku z projektowaniem dróg krajowych i autostrad. Poradnik metodyczny (red. A. Rodzoch): Ministerstwo Œrodowiska. Warszawa. PACHOLEWSKI A., RAZOWSKA L., HERMAÑSKI S., 1995 Zmiany w œrodowisku hydrogeochemicznym w obrêbie wype³niaj¹cego siê leja depresji zlikwidowanych kopalñ rud elaza rejonu k³obucko-czêstochowskiego. W: Wspó³czesne problemy hydrogeologii, t. 7, cz. 2: Wyd. Profil. Kraków. PACHOLEWSKI A., RAZOWSKA L., WILK Z., HERMAÑ- SKI S., 2003 Heydrogeologia z³ó i problemy wodne górnictwa rud elaza. W: Hydrogeologia polskich z³ó kopalin i problemy wodne górnictwa: AGH. Kraków. PO ARYSKI W., 1974 Main pre-alpine tectonic elements of Poland. Publ. Inst. Geol. PAN, 60. Warszawa. RAZOWSKA L., 2000 Zmiany hydrochemiczne w rejonie czêstochowskim spowodowane zatopieniem kopalñ rud elaza. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 390: ROMER E., 1949 Regiony klimatyczne Polski. Pr. Wroc. Tow. Nauk., seria B, nr 16. Wroc³aw. RÓ KOWSKI A., WILK Z. (red.), 1980 Warunki hydrogeologiczne z³ó rud cynku i o³owiu regionu œl¹sko-krakowskiego. Pr. Inst. Geol. (bez numeru). SKRZYPCZYK L., 2001 Mapa g³ównych zbiorników wód podziemnych w Polsce w skali 1: (wg stanu na dzieñ 30 wrzeœnia 2001 r. na podstawie Mapy obszarów GZWP w Polsce wymagaj¹cych szczególnej ochrony, pod red. A.S. Kleczkowskiego, 1990). Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. WIŒNIEWSKI M., 1953 Atlas opadów atmosferycznych w Polsce Warszawa. 368

9 Subregion Warty nizinny Subregion Warty nizinny Informacje ogólne Subregion Warty nizinny, o powierzchni km 2, jest po³o ony w Polsce pó³nocno-zachodniej i obejmuje trzy krainy: Pojezierze Po³udniowopomorskie, Pojezierze Wielkopolskie i Nizinê Po³udniowowielkopolsk¹. Pó³nocn¹ granicê subregionu wyznaczaj¹ moreny fazy pomorskiej zlodowacenia wis³y, stanowi¹ce wododzia³ zlewni Warty i Noteci oraz rzek Przymorza, od wschodu dzia³ wodny dorzecza Odry i Wis³y, a od po³udnia i zachodu wododzia³ pomiêdzy zlewniami œrodkowej Odry (zlewnia Baryczy) i Warty, po³ogo ukszta³towany na WysoczyŸnie Kaliskiej i WysoczyŸnie Leszczyñskiej, bez wyraÿnego zwi¹zku z przebiegiem moren czo³owych faz i zlodowaceñ œrodkowopolskich i zlodowacenia pó³nocnopolskiego. Wed³ug podzia³u fizycznogeograficznego Polski (J. Kondracki, 2002) zlewnia Warty w swojej czêœci nizinnej, postêpuj¹c z pó³nocy ku po³udniowi, obejmuje nastêpuj¹ce makroregiony (fig. 8.30): Pojezierze Po³udniowopomorskie, Pradolina Toruñsko-Eberswaldzka, Pojezierze Lubuskie, Pojezierze Wielkopolskie, Pradolina Warciañsko-Odrzañska, Pojezierze Leszczyñskie, Nizina Po³udniowowielkopolska. Pojezierze Po³udniowopomorskie obejmuje tereny pomiêdzy morenami fazy pomorskiej na pó³nocy i Pradolin¹ Toruñsko-Eberswaldzk¹ na po³udniu. Cechuje siê rozleg³ymi piaszczystymi równinami sandrowymi w dorzeczu Noteci, g³ównie Drawy i Gwdy, pomiêdzy którymi wystêpuj¹ równiny i wzgórza morenowe z licznymi jeziorami wytopiskowymi z okresu recesji l¹dolodu fazy poznañskiej. Pojezierze Wielkopolskie zosta³o ukszta³towane w fazach poznañskiej i leszczyñskiej zlodowacenia wis³y. Wysoczyzny morenowe z licznymi rynnami jeziornymi rozciête s¹ równole nikow¹ Pradolin¹ Warciañsko- -Odrzañsk¹ (Warszawsko-Berliñsk¹) oraz po³udnikowymi, prze³omowymi odcinkami Noteci, Warty, Obry i Odry. Nizina Po³udniowowielkopolska obejmuje tereny równin i wysoczyzn morenowych w zasiêgu zlodowacenia warty, ukszta³towane w klimacie peryglacjalnym ostatniego zlodowacenia. Administracyjnie obszar subregionu nale y g³ównie do województwa wielkopolskiego, a jedynie na krañcach do województw: dolnoœl¹skiego, kujawsko-pomorskiego oraz lubuskiego. Du e miasta, powy ej 100 tys. mieszkañców, to: Poznañ, Kalisz i Gorzów Wlkp., a œrednie Ostrów Wlkp., Konin, Pi³a i Gniezno. Obszarami zwiêk- Fig Po³o enie subregionu Warty nizinnego na tle jednostek fizycznogeograficznych (J. Kondracki, 2002) 369

10 Region Warty szonego zagêszczenia ludnoœci s¹ okolice miast oraz rejon w czworok¹cie Poznañ Konin Leszno Kalisz. Obszary wysoczyzn po³udniowej i œrodkowej Wielkopolski wyró niaj¹ siê wysoko rozwiniêtym rolnictwem. Warunki klimatyczne i hydrologiczne O bilansie wodnym w sensie meteorologicznym decyduj¹ przede wszystkim temperatura powietrza, opady atmosferyczne i pokrywa œnie na oraz parowanie terenowe. Jak podaje A.Woœ (1994), œrednia roczna temperatura powietrza na obszarze szeroko pojêtej Niziny Wielkopolskiej wynosi od ok. 7,5 C (Bydgoszcz) do ok. 8,4 C (S³ubice). Opady atmosferyczne w zlewni Warty, warunkuj¹ce zasilanie systemu wodnego, s¹ zró nicowane przestrzennie i cyklicznie w wieloleciu. Przeciêtny opad w dorzeczu Warty z lat wyniós³ 561,4 mm (tab. 8.29), w roku suchym 358,5 mm i mokrym 719,5 mm, przy czym najwiêksze opady cechuj¹ dorzecze górnej Warty (opad przeciêtny 607,1 660,7 mm) oraz dorzecze Gwdy i Drawy na pó³nocy zlewni (opad przeciêtny 601,3 618,0 mm). Opad w œrodkowej czêœci dorzecza i dolnej czêœci Pradoliny Toruñsko-Eberswaldzkiej jest stosunkowo wyrównany i wynosi mm. Straty równowa ne parowaniu terenowemu wynosz¹ od 425 do 475 mm. Rzeczywiste parowanie, mierzone w stacji IMGW w S³awie, wynosi 351 mm, zaœ potencjalne, obliczone metod¹ Konstatinowa, od 500 do 520 mm. Œredni wspó³czynnik odp³ywu dla Warty wynosi 0,228 (128,2 mm); najni szy (0,16 0,20) Wielkopolska œrodkowa, najwy szy (0,30) górna czêœæ dorzecza Warty i na Pojezierzu Po³udniowopomorskim. Warunki klimatyczne i hydrologiczne maj¹ wp³yw na jakoœæ wód podziemnych czerpanych z infiltracyjnych ujêæ w dolinach rzecznych (J. Górski, J. Przyby³ek, 1997, 1998). Tabela 8.29 Bilans wodny dorzecza Warty [w mm] z lat (Z. Pas³awski, J. Koczorowska, 1974; Z. Pas³awski, 1992) Rok przeciêtny Pó³roczne letnie Obszar Wspó³czynnik odp³ywu nik odp³ywu Wspó³czyn- Opad Odp³yw Straty Opad Odp³yw Straty P H S = P H C = H/P P H S = P H C = H/P Dorzecze Warty ca³oœæ 561,4 128,2 433,2 0, ,1 51,5 296,6 0,148 Dorzecze Prosny 565,3 121,0 444,3 0, ,2 39,5 313,7 0,112 Dorzecze Lutyni 576,2 101,0 475,2 0, ,9 28,0 328,9 0,078 Zlewnia Kana³u Mosiñskiego 533,0 100,5 432,5 0, ,4 28,5 297,9 0,087 Dorzecze Mogilnicy 533,0 77,6 455,4 0, ,4 18,5 307,9 0,057 Dorzecze We³ny 529,0 104,2 424,8 0, ,2 32,3 296,9 0,098 Dorzecze Obry 549,6 95,3 454,3 0, ,4 33,1 302,3 0,099 Dorzecze Noteci 574,5 145,7 428,8 0, ,5 61,5 291,0 0,174 Zlewnia Noteci po Pakoœæ 530,2 86,5 443,7 0, ,3 37,3 303,0 0,110 Dorzecze ob onki 556,5 121,7 434,8 0, ,8 40,5 306,3 0,116 Dorzecze Gwdy 601,3 174,6 426,7 0, ,6 79,5 288,1 0,216 Dorzecze Drawy 618,0 187,2 430,8 0, ,0 78,3 282,7 0,

11 Subregion Warty nizinny Geologiczne uwarunkowania sieci hydrograficznej Na przebieg doliny Warty i jej g³ównych dop³ywów, jak i kszta³t zlewni, a tak e na wielkoœæ œredniego wspó³czynnika odp³ywu C, wyraÿny wp³yw ma rzeÿba terenu oraz pojemnoœæ retencyjna osadów przepuszczalnych uwarunkowana budow¹ geologiczn¹ pod³o a mezozoicznego i kenozoiku, a zw³aszcza wp³ywem zlodowaceñ plejstoceñskich (B. Krygowski, 1952, 1954, 1961; T. Bartkowski, 1957, 1960; A. Czekalska, 1961; T. B³aszyk, 1968; S. D¹browski, 1985, 1991). W œrodkowej czêœci zlewni, do pradoliny warszawsko- -berliñskiej, gdzie pod³o e mezozoiku zag³êbia siê pod coraz grubszy nadk³ad utworów kenozoicznych, g³ówne doliny Warty i Prosny cechuje przebieg prawie po³udnikowy, z nieznacznymi odchyleniem ku zachodowi. Po osi¹gniêciu pradoliny warszawsko-berliñskiej Warta p³ynie w szerokim równole nikowym obni eniu od rejonu Ko³a do Œremu i dalej do Mosiny, przyjmuj¹c od pó³nocy i po³udnia kilka dop³ywów, w tym Prosnê. Pradolina na zachód od Mosiny jest wykorzystywana przez Kana³ Mosiñski i skanalizowany odcinek œrodkowej Obry. Stworzony tu sztuczny rozdzia³ wód kieruje czêœæ wód Obry Kana³u Koœciañskiego do Kana³u Mosiñskiego, a wraz z nim do Warty, a czêœæ do Obrzycy poprzez Kana³ Po³udniowy Obry i dalej do Odry. Przez obszar pojezierzy Wielkopolskiego i Lubuskiego, ukszta³towanych w okresie ostatniego zlodowacenia, Warta i jej g³ówne dop³ywy przep³ywaj¹ po³udnikowymi prze³omami do Pradoliny Toruñsko-Eberswaldzkiej, wykorzystuj¹c rynny lodowcowe lub plejstoceñskie doliny rzeczne z recesji l¹dolodu fazy poznañskiej. Tabela 8.30 Charakterystyczne przep³ywy i odp³ywy rzek w dorzeczu Warty (wg danych IMGW) Rzeka Wodowskaz Powierzchnia Okres SQ Sq SNQ SNq [km 2 ] obserwacji [m 3 /s] [dm 3 /s km 2 ] [m 3 /s] [dm 3 /s km 2 ] Warta Konin 13351, ,10 4,20 24,90 1,87 Warta Poznañ 25125, ,00 3,94 37,00 1,43 Warta Skwierzyna 31268, ,00 3,61 41,50 1,33 Warta Gorzów Wlkp , ,00 4,12 103,00 1,97 Prosna Bogus³aw 4303, ,40 3,81 4,05 0,94 Lutynia Raszewy 533, ,59 2,98 0,21 0,39 Kana³ Koœciañski Koœcian 854, ,80 4,45 0,53 0,62 Kana³ Mosiñski Mosina 1706, ,28 3,09 1,06 0,62 We³na Kowanówko 2597, ,10 3,89 2,31 0,89 Obra Zb¹szyñ 1857, ,20 1,18 0,69 0,37 Obra Bledzew 3303, ,81 1,15 0,72 0,22 Noteæ Pakoœæ 2356, ,30 2,67 2,00 0,85 Noteæ Ujœcie II 11288, ,00 4,08 20,90 1,85 Noteæ Nowe Drezdenko 15970, ,00 4,76 40,70 2,55 Gwda Pi³a 4704, ,2 5,78 14,00 2,98 Drawa Drawiny 3287, ,20 6,15 12,40 3,77 SQ, Sq œredni przep³yw i œredni jednostkowy odp³yw roczny, SNQ, SNq œredni niski przep³yw i œredni niski odp³yw roczny uto samiany z przep³ywem podziemnym i odp³ywem podziemnym z danej zlewni 371

12 Region Warty Hydrografia dolnej czêœci zlewni Warty uwarunkowana jest recesj¹ l¹dolodu wis³y fazy poznañskiej i jego postoju w fazie pomorskiej. Warta od Obornik do ujœcia w Kostrzyniu oraz Noteæ, jej g³ówny dop³yw, wykorzystuj¹ równole nikow¹ pradolinê toruñsko-eberswaldzk¹. Do obni enia tego od linii moren czo³owych fazy pomorskiej na pó³nocy poprzez obszar Pojezierza Zachodniopomorskiego kieruj¹ siê po³udnikowo g³ówne dop³ywy Noteci: Gwda, Drawa i ob onka oraz liczne mniejsze. Rzeki te wykorzystuj¹ zwykle stare, plejstoceñskie drogi odp³ywu wód lodowcowych z postoju l¹dolodu fazy pomorskiej. Ich dop³ywy z po³udnia s¹ zwykle drobnymi, krótkimi ciekami. Zró nicowanie odp³ywów rzek, wynikaj¹ce z uwarunkowañ klimatyczno-geologicznych, przedstawiono w tabeli Najni sze odp³ywy podziemne notowane s¹ w pasie œrodkowym subregionu (Obra, Lutynia, Kana³ Mosiñski, Kana³ Koœciañski), najwy sze na rzekach odwadniaj¹cych Pojezierze Po³udniowopomorskie (Drawa i Gwda). Budowa geologiczna Budowê geologiczn¹ subregionu przedstawiono w odniesieniu do utworów kenozoicznych i stropowych partii mezozoiku, gdzie wystêpuj¹ wody zwyk³e (fig. 8.31, 8.32). Na przekroju A A, poprowadzonym równole nikowo od S³ubic na zachodzie regionu do jeziora Gop³o na wschodzie, oprócz ca³ego kenozoiku uwypuklono basenowy charakter pod³o a mezozoicznego. Z kolei przekrój B B poprowadzono po³udnikowo przez region œrodkowej Odry i region Warty od Wa³u Trzebnickiego a po moreny fazy pomorskiej w rejonie Szczecinka. W pod- ³o u kenozoiku przedstawiono jednostki tektoniczne mezozoiku (monoklina przedsudecka, synklinorium szczeciñsko-mogileñskie, antyklinorium pomorskie). Powierzchnia utworów mezozoicznych poza rowami tektonicznymi (depresje) i wysadami solnymi (wyniesienia) jest speneplenizowana i pochylona ogólnie ku zachodowi: od rzêdnej 5 m n.p.m. na wschodzie do 250 m n.p.m. na zachodzie. W pod³o u wystêpuj¹ osady od triasu górnego po kredê górn¹ (S. Marek, M. Pajchlowa, 1997). Trias reprezentuj¹ i³y, i³owce i ³upki piaszczyste czerwone lub br¹zowe retyku oraz kajpru, wystêpuj¹ce w po- ³udniowo-zachodniej czêœci subregionu. Jura dolna to piaskowce ró noziarniste, mu³owce i mu³ki, piaskowce i piaski drobnoziarniste, œrednioziarniste oraz i³owce. Mi¹ szoœæ tych utworów jest zmienna i waha siê od 20 do 380 m. Jura œrodkowa to osady bajosu, batonu i keloweju o mi¹ szoœci ok. 65 m. S¹ to piaski i piaskowce, i³owce i mu³owce. Jura górna to mu³owce margliste, margle oraz wapienie margliste i oolitowe oksfordu, o mi¹ szoœci ok. 120 m, a tak e wapienie, margle i ³upki ilaste kimerydu o mi¹ szoœci ok. 500 m. Na osadach jury górnej le ¹ niezgodnie utwory kredy dolnej o mi¹ szoœci najczêœciej m, lokalnie do 100 m. S¹ to s³abo zwiêz³e piaskowce drobnoziarniste, piaski œrednio- i drobnoziarniste z glaukonitem oraz margle piaszczyste. Wy ej, w ci¹g³oœci sedymentacyjnej, spoczywaj¹ osady kredy górnej. Ich mi¹ szoœæ jest zmienna i wynosi od kilku do 500 m. Jest to doœæ monotonna seria margli, wapieni i wapieni marglistych prze³awiconych opokami. Miejscami s¹ to ska³y silnie spêkane. Paleogen i neogen reprezentowany jest przez osady oligocenu i miocenu (B. Sacha, 1961; E. Ciuk, 1978; Z. Walkiewicz, 1984; M. Piwocki, 1991; W. Stankowski, 1996). Utwory te maj¹ zmienn¹ mi¹ szoœæ, od kilkunastu metrów w partiach brze nych zbiornika paleogeñsko-neogeñskiego do m w jego partii centralnej i mwrejonie rowu tektonicznego Szamotu³y Poznañ Gostyñ. Oligocen stanowi¹ w sp¹gu zielone piaski z glaukonitem oraz mu³ki ilaste i piaszczyste z wêglem brunatnym, w stropie zielone piaski glaukonitowe z i³ami, mu³kami lub wêglem brunatnym. Mi¹ szoœæ tych utworów wzrasta od ok m w czêœci wschodniej i po³udniowej regionu do m na pozosta³ym obszarze, a nawet do 100 m w rejonach rowów tektonicznych. Miocen reprezentuj¹ utwory piaszczyste i brunatnowêglowe, przechodz¹ce ku górze w utwory mu³owcowo-ilaste i ilaste. W ich obrêbie mo na wyró niæ piêæ serii sedymentacyjnych: seriê dolnych piasków, doln¹ seriê wêglow¹ z mu³kami, seriê piasków i mu³ków górnych, górn¹ seriê wêglowo-ilast¹ oraz seriê i³ów poznañskich. Seriê piasków dolnych stanowi¹ piaski drobne i pylaste, lokalnie œrednio- i gruboziarniste z warstwami mu³ków i i³ów. 372

13 Subregion Warty nizinny Fig Przekrój hydrogeologiczny A A od Odry w S³ubicach do jeziora Gop³o; lokalizacja na fig Q czwartorzêd: B, Œ, P odpowiednio zlodowacenia: wis³y, œrodkowopolskie, po³udniowopolskie, M interglacja³ mazowiecki, Ng neogen, Pg paleogen, K2 kreda górna, J3 jura górna, J2 jura œrodkowa, J1 jura dolna 373

14 Region Warty Fig Przekrój geologiczny B B od Wo³owa (Wzgórza Trzebnickie) do Ujazdu (Pojezierze Pomorskie); lokalizacja na fig Q czwartorzêd: H holocen, B, Œ, P odpowiednio zlodowacenia: wis³y, œrodkowopolskie, po³udniowopolskie, E, M odpowiednio interglacja³y: eemski, mazowiecki, Ng neogen, Pg paleogen (oligocen), K2 kreda górna, K1 kreda dolna, J3 jura górna, J2 jura œrodkowa, J1 jura dolna, T trias: Tp pstry piaskowiec, Tw wapieñ muszlowy, Tk kajper 374

15 Subregion Warty nizinny S¹ to piaski kwarcowe, podrzêdnie zawieraj¹ce szcz¹tki wêgliste, ³yszczyki i piryt. Mi¹ szoœæ tych utworów wynosi œrednio 40 m i s¹ one zaliczane do miocenu dolnego. Dwie wy sze serie sedymentacyjne reprezentuj¹ ju miocen œrodkowy. Bezpoœrednio nad piaskami miocenu dolnego wystêpuje od 1 do 10 pok³adów wêgla brunatnego o mi¹ szoœci do 8 m, przewarstwionych piaskami, mu- ³owcami i i³ami o zmiennej mi¹ szoœci od 5 do 90 m (w rowach tektonicznych). Seriê piasków i mu³ków górnych stanowi¹ piaski drobnoziarniste i pylaste, mu³ki piaszczyste i ilaste z drobnymi warstwami wêgla brunatnego. Górn¹ seriê wêglowo-ilast¹ miocenu górnego tworz¹ i³y i szare mu³ki oraz 1 lub 2 pok³ady wêgla brunatnego mi¹ szoœci 2 3 m, przewarstwione i³ami. Œrednia mi¹ - szoœæ ca³ej serii wynosi ok. 11 m. Seria i³ów poznañskich, o zmiennej mi¹ szoœci dochodz¹cej do 90 m, dzieli siê na dwie czêœci. Czêœæ dolna to i³y oliwkowe i zielone t³uste lub pylasto-piaszczyste z przerostami piasków i mu³ków, a górna to i³y pstre z przerostami piasków pylastych i drobnoziarnistych. Wed³ug A. Kunkel (1975) dolna czêœæ serii ilastej to w 75% piaski mu³kowate i drobne z konkrecjami, a czêœæ górna to w 93% i³y, w ok. 3,5% mu³ki i 3,5% piaski. Lokalnie, w strefach erozji najstarszych dolin kopalnych i³y te zosta³y usuniête. Wystêpowanie i litologia utworów czwartorzêdowych zwi¹zane s¹ z dzia³alnoœci¹ akumulacyjn¹ i erozyjn¹ l¹dolodów oraz akumulacyjn¹ wód lodowcowych i rzecznych w okresach interglacjalnych, interstadialnych i lodowcowych. Na omawianym obszarze czwartorzêd reprezentuj¹ osady wszystkich zlodowaceñ. Mi¹ szoœæ i rozprzestrzenienie tych utworów s¹ bardzo zmienne i zale ne od morfologii pod³o a czwartorzêdowego i wspó³czesnej powierzchni terenu; od kilku metrów w rejonie wyniesieñ pod³o a neogenu i obni eñ wspó³czesnych dolin rzecznych do ok m w rejonach g³êbokiej erozji plejstoceñskiej pod morenami czo³owymi. Stosunkowo wyrównana pokrywa osadów czwartorzêdowych (40 90 m) wystêpuje na obszarze œrodkowej Wielkopolski i Pomorza Zachodniego. Najstarsze s¹ gliny morenowe wystêpuj¹ce w g³êbokich obni eniach pod³o a czwartorzêdowego. Gliny te reprezentuj¹ dwa zlodowacenia po³udniowopolskie, rozdzielone seri¹ piasków i mu³ków rzecznych interglacja³u lub fluwioglacja³u. Mi¹ szoœæ glin morenowych mo e lokalnie dochodziæ do m. Doliny kopalne z okresu najstarszego interglacja³u maj¹ kierunki SSW NNE, s¹ w¹skie (do 0,5 km), ale g³êboko, do ponad 50 m, wciête w osady neogenu. Udokumentowane ich fragmenty wype³niaj¹ najczêœciej piaski ró noziarniste z przewag¹ œrednioziarnistych oraz mu³ki i i³y zastoiskowe o mi¹ szoœci m. Z okresu interglacja³u wielkiego pochodzi wielkopolska dolina kopalna (S. D¹browski, 1985) i szereg dochodz¹cych do niej drobnych dolin kopalnych, m.in. dolina kopalna Samy. Wielkopolska dolina kopalna wystêpuje w czêœci œrodkowej regionu i ma szerokoœæ od 4 6 do km. Sp¹g generacji tych dolin znajduje siê na rzêdnej od 40 0 do m n.p.m. Wielkopolsk¹ dolinê kopaln¹ i doliny dop³ywowe wype³niaj¹ piaski, od grubopo drobnoziarniste i pylaste, oraz mu³ki i i³y zastoiskowe, tworz¹c dwa cykle sedymentacyjne. Mi¹ szoœæ osadów dolin kopalnych dochodzi do 50 m. Zlodowacenia œrodkowopolskie reprezentuj¹ w obrêbie dolin kopalnych i obni eñ pod³o a czwartorzêdowego osady wodnolodowcowe i gliny morenowe o mi¹ - szoœci m, poza nimi lokalnie cienkie osady fluwioglacjalne i gliny morenowe o mi¹ szoœci do 30 m, najczêœciej ok. 20 m. W okresie interglacja³u eemskiego nast¹pi³a erozja osadów morenowych zlodowaceñ œrodkowopolskich. Sieæ rzeczna by³a prawdopodobnie zbli ona do obecnej, za wyj¹tkiem prze³omowego odcinka Warty w Poznaniu. Rzeki g³ówne obszaru znajdowa³y siê w pasie wystêpowania obecnych pradolin i dolin, przyk³adowo Prosny (S. D¹browski, 1991). W dolinach tych powsta³y osady piaszczysto- wirowe i mu³ki o mi¹ szoœci do m, zaœ w jeziorach mady, gytie i torfy le ¹ce na piaskach i piaskach ze wirem z okresu regresji l¹dolodu warty. Wiêksza czêœæ regionu pokryta jest osadami zlodowacenia wis³y. S¹ to lokalnie transgresywne osady fluwioglacjalne piasków i wirów o mi¹ szoœci do 5 m, poziom glin morenowych o mi¹ szoœci 5 15 m, lokalnie do 30 m, oraz osady rynien lodowcowych wykszta³cone w postaci piasków, mu³ków i glin o mi¹ szoœci m. W fazie leszczyñskiej na po³udniowym przedpolu l¹dolodu ufor- 375

16 Region Warty mowa³a siê pradolina erkowsko-rydzyñska (B. Krygowski, 1961). Z okresu recesji l¹dolodu pochodz¹ g³ówne struktury fluwioglacjalne sandrów Wielkopolski i Pomorza, a tak e pradoliny warszawsko-berliñska i toruñsko- -eberswaldzka oraz inne doliny plejstoceñskie. Z³o one w pradolinach osady piaszczysto- wirowe z mu³kami maj¹ mi¹ szoœæ do 35 m, œrednio 5 10 m. Œrednia mi¹ szoœæ osadów morenowych, sandrowych i rzecznych zlodowacenia wis³y wynosi 5 15 m, a tylko w obrêbie rynien glacjalnych i wzgórz morenowych mo e osi¹gn¹æ m. W holocenie powsta³y osady rzeczne tarasów zalewowych, jeziorne oraz deluwialne. Osady rzeczne to piaski i mady o maksymalnej mi¹ szoœci 12 m w dolinie Warty i odpowiednio mniejsze w drobnych ciekach. Torfy, gytie i mu³y w obni eniach jeziornych osi¹gaj¹ do 10 m mi¹ szoœci. Charakterystyka hydrogeologiczna Subregion Warty nizinny, zgodnie z podzia³em przyjêtym w niniejszej monografii (rozdz. 3, 4), nale y do nastêpuj¹cych jednostek hydrogeologicznych: pó³nocnej i pó³nocno-wschodniej czêœci neogeñsko- -paleogeñskiego basenu wielkopolskiego (IV), nadbudowanego czwartorzêdowymi strukturami wodonoœnymi pradolin i dolin kopalnych, z dominacj¹ równole nikowego ich przebiegu; po³udniowo-wschodniego fragmentu regionu pomorskiego (III) w zasiêgu dorzeczy Drawy i Gwdy, z piêtrami wodonoœnymi kenozoiku oraz poziomów jurajskich; pó³nocnego (kaliskiego) odcinka regionu jury krakowsko-czêstochowskiej (XI), z dominacj¹ wód piêtra jurajskiego i udzia³em poziomów kenozoiku (œrodkowy, po³udnikowy przebieg doliny Warty); pó³nocnego (mogileñskiego) odcinka basenu mogileñsko-³ódzko-nidziañskiego (X), z równowa nym udzia³em piêter wodonoœnych kenozoiku i kredy. Wody podziemne zwyk³e, o mineralizacji do 1 g/dm 3, wystêpuj¹ w regionie maksymalnie do g³êbokoœci ok. 800 m, najczêœciej jednak do m, tworz¹c wielopoziomowe zbiorniki w utworach czwartorzêdowych, neogeñsko-paleogeñskich, kredowych, jurajskich i triasowych. Czwartorzêdowe piêtro wodonoœne wystêpuje na ca- ³ym obszarze regionu, z tym e lokalnie brak poziomów wodonoœnych tego piêtra w œrodkowej i po³udniowej jego czêœci (fig. 8.33). Wodonoœne s¹ piaski ró noziarniste i wiry z ró nowiekowych struktur dolin rzecznych, dolin kopalnych, poziomów fluwioglacjalnych powierzchniowych i kopalnych (poziomy miêdzyglinowe), rynien lodowcowych i innych drobnych form lodowcowych. Liczba i mi¹ szoœæ poziomów wodonoœnych oraz ich zasiêg przestrzenny zwi¹zane s¹ z zasiêgiem kolejnych zlodowaceñ. G³ówne czwartorzêdowe poziomy wodonoœne w dorzeczu Warty, które decyduj¹ o zasilaniu podziemnym rzek, przedstawiono na figurach 8.31 i Wielkoœæ zasilania wód podziemnych zale y od wielkoœci opadów atmosferycznych, stopnia izolacji od powierzchni, g³êbokoœci wystêpowania warstw oraz uk³adów kr¹ enia wód; waha siê od 2 do 18 m 3 /h km 2 (M. urawski, 1966; S. D¹browski, 1990, 1995b; S. D¹browski i in., 1994, 1999a, b, 2002, 2003, 2004b). Poziom wód gruntowych w sandrach jest genetycznie zwi¹zany z recesj¹ i postojem l¹dolodu zlodowacenia wis³y faz poznañsko-leszczyñskiej i pomorskiej. Sandry fazy poznañsko-leszczyñskiej rozwiniête s¹ doœæ powszechnie na pojezierzach Wielkopolskim i Lubuskim. Na Pojezierzu Lubuskim wystêpuj¹ g³ównie w rejonie Sulêcina i Miêdzyrzecza. S¹ to struktury niewielkie, najczêœciej do 50 km 2, ukierunkowane po³udnikowo i przechodz¹ce w doliny plejstoceñskie, zw³aszcza w zlewni Obrzycy. Na Pojezierzu Wielkopolskim s¹ to: sandr nowotomyski, rozwiniêty w po³udniowej czêœci zlewni dolnej Obry, od linii postoju l¹dolodu w rejonie Miêdzyrzecz Lwówek, lokalnie a po pradolinê Warta Odra na po³udniu; sandry rejonu Poznañ Gniezno, z których najwiêksz¹ powierzchniê, ok. 120 km 2, zajmuje sandr G³ównej i Cybiny, rozwiniêty w œrodkowych i dolnych odcinkach tych rzek od linii postoju l¹dolodu fazy poznañskiej na linii Poznañ Pobiedziska Gniezno. W kierunku wschodnim przechodzi w sandr rejonu Wierzyce Czerniejewo (zlewnia Wrzeœnicy); sandry z fazy recesji l¹dolodu poznañskiego, zwykle poni ej 100 km 2, wystêpuj¹ na przedpolach moren 376

17 Subregion Warty nizinny Fig Struktury hydrogeologiczne piêtra czwartorzêdowego w subregionie Warty nizinnym czo³owych lobów lodowcowych; wiêksze struktury stanowi¹: sandr Jeziora Lusowskiego, sandry rzek Flinty i G¹sawki. Sandry z fazy pomorskiej obejmuj¹ liczne pola o ró nej wielkoœci usypane na przedpolu moren czo³owych. Ku po- ³udniowi przechodz¹ w szerokie plejstoceñskie rzeki skierowane ku pradolinie toruñsko-eberswaldzkiej, uformowanej w tym okresie. Id¹c od zachodu s¹ to: sandr rejonu Barlinek Strzelce Krajeñskie (GZWP nr 135), po³o ony w zlewni Noteci i Warty dolnej, sandry œrodkowej i dolnej Drawy, sandry Pi³awy i Gwdy oraz sandry rejonu Z³otowa. Generalnie sandry maj¹ zmienn¹ konfiguracjê przestrzenn¹ oraz zró nicowan¹ mi¹ szoœæ i granulacjê osadów. W strefach korzeniowych ich mi¹ szoœæ przekracza 10 m, rzadko 15 m, zaœ osadami s¹ zwykle piaski ze wirami i wiry, rzadziej piaski drobne, œrednie i pylaste, dominuj¹ce w œrodkowych i dolnych partiach sandrów (tab. 8.31). Struktury te, po³o one w strefach wododzia³owych, akumuluj¹ czêœæ opadów, stanowi¹ bazê dla zachowania przep³ywu w ciekach w okresach bezopadowych i gwarantuj¹ ich sta³oœæ w pozosta³ych okresach. Sandry s¹ tylko sporadycznie wykorzystywane do budowy du ych ujêæ, z uwagi na znaczn¹ zmiennoœæ mi¹ - szoœci warstw i granulacji osadów oraz zasilanie. Ujmowane s¹ wy sze strefy sandrów, cechuj¹ce siê wiêksz¹ mi¹ szoœci¹ oraz grubsz¹ granulacj¹ osadów. 377

18 Region Warty Charakterystyka hydrogeologiczna sandrów wystêpuj¹cych w subregionie Warty nizinnym (S. D¹browski, E. Zboralska, 1984; S. D¹browski, 1990, 1995b; S. D¹browski i in., 1998, 1999b) Tabela 8.31 Nazwa struktury Powierzchnia [km 2 ] Sandr G³ównej i Cybiny 120 Sandr nowotomyski 1300 Sandr sieros³awski (Jez. Lusowskie) Sandr rejonu Barlinka (GZWP nr 135) Sandry i poziom miêdzyglinowy górny zlewni Gwdy 59 Utwory wodonoœne piaski z przewag¹ œrednioi drobnoziarnistych piaski drobno- i œrednioziarniste, lokalnie ze wirem i piaski pylaste piaski œrednio- i drobnoziarniste, piaski ze wirem i wiry w partii sp¹gowej i korzeniowej sandru 170 piaski ze wirem, wiry 2842 piaski ró noziarniste i wiry Mi¹ szoœæ utworów [m] do 15, œrednio 5 7 do 30, œrednio 8 13 do 15, œrednio 5 8 do 20 œrednio 8 15 do 40, œrednio 5 20 Przewodnoœæ [m 2 /h] do 20, œrednio 7 10 Modu³ odnawialnoœci zasobów [m 3 /h km 2 ] 5,4 12, ,2 12,8 do 30, najczêœciej , ,6 0,4 50,4 11,3 Poziom wód gruntowych w pradolinach i dolinach rzecznych. Z wyj¹tkiem po³udniowo-wschodniej czêœci regionu Warty nie objêtej ostatnim zlodowaceniem, wiêkszoœæ sieci dolin rzecznych i pradolin wi¹ e siê z zasiêgiem i recesj¹ l¹dolodu wis³y. Z uwagi na zasiêg przestrzenny oraz mi¹ szoœæ osadów (15 20 m) podstawowymi strukturami hydrogeologicznymi s¹ pradoliny (fig. 8.33): toruñsko-eberswaldzka, wykorzystywana przez Noteæ (fig. 8.34) i odcinek dolnej Warty, warszawsko-berliñska (fig. 8.35), wykorzystywana odcinkami przez Ner, Wartê, Kana³ Mosiñski, Obrê i Odrê, erkowsko-rdzyñska, wykorzystywana przez Lutyniê, Obrê z dop³ywem Lubieszki i Rów Polski, znacz¹ca po³udniowy zasiêg ostatniego zlodowacenia. Struktury dop³ywowych dolin rzecznych, z regu³y o mi¹ szoœci osadów 3 5 m, z wyj¹tkiem dolin Warty i Prosny o mi¹ - szoœci osadów 5 15 m, nie stanowi¹ w wiêkszoœci wodonoœnych struktur u ytkowych. Ich rola roœnie w przypadku na³o enia siê ich osadów na starsze osady fluwioglacjalne lub rzeczne, gdy wówczas lokalnie wzrasta mi¹ szoœæ utworów wodonoœnych. W wymienionych pradolinach, a tak e w dolinach Prosny (fig. 8.36), We³ny i Obry mamy do czynienia z cyklicznoœci¹ akumulacji osadów klastycznych: na tarasach niskich cykl górny osadów holoceñskich w postaci piasków œrednioziarnistych, drobnych i pylastych z rozproszon¹ materi¹ organiczn¹, le ¹cych na piaskach ró noziarnistych ze wirem z cyklu doliny (pradoliny) plejstoceñskiej, a te z kolei lokalnie na osadach z cyklu dolin eemskich lub fluwioglacjalnych. W tabeli 8.32 podano podstawowe parametry hydrogeologiczne pradolin i doliny Prosny. Odnawialnoœæ zasobów wód podziemnych w dolinach i pradolinach jest zró nicowana w zale noœci od typów tarasów i zwi¹zków z s¹siednimi wysoczyznami, a tak e u ytkowania gospodarczego. Na tarasach niskich ³¹kowych zale y g³ównie od wód powierzchniowych, zaœ na tarasach wysokich od infiltracji opadów, drena u i sp³ywu z przyleg³ych wysoczyzn. Wyra a siê to zró nicowaniem modu³ów odnawialnoœci (z infiltracji opadów): od znikomej do poni ej 4 m 3 /h km 2 na tarasach niskich oraz od8do16m 3 /h km 2 na tarasach wysokich. W obrêbie tych struktur zachodzi drena wód podziemnych poziomów wg³êbnych piêtra czwartorzêdowego. Poziomy wód wg³êbnych w utworach miêdzymorenowych wystêpuj¹ w piaszczysto- wirowych osadach flu- 378

19 Subregion Warty nizinny Fig Przekrój hydrogeologiczny C C przez Pradolinê Toruñsko-Eberswaldzk¹ w okolicach Czarnkowa; lokalizacja na fig Q czwartorzêd: H holocen, B, Œ, P odpowiednio zlodowacenia: wis³y, œrodkowopolskie, po³udniowopolskie, M interglacia³ mazowiecki, Ng neogen Charakterystyka hydrogeologiczna g³ównych pradolin i doliny Prosny, subregion Warty nizinny (A.S. Kleczkowski red., 1990; S. D¹browski i in., 1994, 2003; A. Rodzoch, K. Muter, 2004) Tabela 8.32 Nazwa struktury Utwory wodonoœne Mi¹ szoœæ utworów [m] Przewodnoœæ [m 2 /h] Modu³ odnawialnoœci zasobów [m 3 /h km 2 ] Pradolina toruñsko-eberswaldzka (GZWP nr 138) Pradolina warszawsko-berliñska (GZWP nr 150) piaski ró noziarniste z przewag¹ œrednio- i drobnoziarnistych, w sp¹gowych partiach pospó³ki i wiry 10 15, lokalnie do , lokalnie do , lokalnie do , lokalnie do 90 3,0 12,5 4,3 6,2 Dolina Prosny poligenetyczna (GZWP nr 311) piaski ró noziarniste w sp¹gu ze wirem, lokalnie wiry; trzy fazy erozji i sedymentacji zmienna, nawet do 100 4,5 6,0 379

20 Region Warty Fig Przekrój hydrogeologiczny D D przez dolinê Warty i Pradolinê Warszawsko-Berliñsk¹ na po³udnie od Poznania; lokalizacja na fig Q czwartorzêd: H holocen, B, Œ, P odpowiednio zlodowacenia: wis³y, œrodkowopolskie, po³udniowopolskie, E, M odpowiednio interglacja³y: eemski, mazowiecki, Ng neogen, Pg paleogen (oligocen), K 2 kreda górna, K 1 kreda dolna, J 3 jura górna wioglacjalnych i dolin kopalnych, rozdzielaj¹cych gliny morenowe poszczególnych zlodowaceñ. Z uwagi na powy sze oraz g³êbokoœæ wystêpowania dzieli siê je na struktury (poziomy) miêdzymorenowe górne, wystêpuj¹ce do g³êbokoœci m pod glinami zlodowacenia wis³y, poziomy miêdzymorenowe dolne, wystêpuj¹ce na g³êbokoœci m miêdzy glinami œrodkowopolskimi i po³udniowopolskimi, oraz poziomy podglinowe lokalnie pod glinami po³udniowopolskimi. W po³udniowo- -wschodniej czêœci regionu, nie objêtej ostatnim zlodowaceniem, wystêpuje zwykle jeden poziom miêdzy glinami œrodkowopolskimi i po³udniowopolskimi. Poziomy te maj¹ zró nicowany, czêsto ograniczony zasiêg w Wielkopolsce (fig ), a znacznie wiêkszy na Ziemi Lubuskiej (fig. 8.31) i Pomorzu, gdzie stanowi¹ poziomy u ytkowe i decyduj¹ o zasilaniu podziemnym rzek. Poziom miêdzymorenowy górny wystêpuje w piaskach ró noziarnistych i wirach fluwioglacjalnych i rzecz- 380