ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO W SIEDLCACH. Nr 4 (1-2) 2016

Transkrypt

1 ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO W SIEDLCACH Se ri a ROL NICTWO Nr 4 (1-2) 2016 Krzysztof Pakuła, Marcin Becher, Aleksandra Kiepuszewska Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach Wydział Przyrodniczy krzysztof.pakula@uph.edu.pl ZAWARTOŚĆ KOBALTU W POZIOMIE ORNO-PRÓCHNICZNYM WYBRANYCH GLEB WYSOCZYZNY SIEDLECKIEJ Content of cobalt in arable horizon of selected soils in the Siedlce Upland Streszczenie: Badano zawartość form chemicznych kobaltu o zróżnicowanej aktywności biogeochemicznej: ogólnej (Cot), potencjalnie biodostępnej - rozpuszczalnej w 1 mol HCl dm -3 (CoHCl), bioprzyswajalnej wymiennej i łatwo rozpuszczalnej w 0,11 mol CH3COOH dm -3 (CoCH3COOH), w poziomie próchnicznym ornych gleb płowych, położonych w gminie Zbuczyn (powiat siedlecki), w południowo-wschodniej części Wysoczyzny Siedleckiej. Ogólna zawartość Cot była zróżnicowana (1,09-3,91 mg. kg -1 ), mieściła się w przedziale wartości tła geochemicznego dla spiaszczonych osadów lodowcowych i polodowcowych oraz nie przekroczyła dopuszczalnych stężeń dla mineralnych gleb uprawnych. Niezależnie od właściwości badanych gleb, stwierdzono większą zawartość formy CoHCl (0,47-1,03 mg. kg -1 ) niż formy CoCH3COOH (0,06-0,10 mg. kg -1 ), a ich maksymalny udział w ogólnej zawartości tego pierwiastka wynosił odpowiednio 49,4% i 6,4%. Zawartość kobaltu w formie Cot była istotnie skorelowana z jego ilością we frakcji CoHCl i CoCH3COOH oraz uziarnieniem, ph, zawartością Corg, w formie CoHCl z zawartością piasku (ujemnie) i iłu (dodatnio), a w formie CoCH3COOH z wartością ph (ujemnie). Słowa kluczowe: kobalt, formy rozpuszczalne, formy bioprzyswajalne, poziom orno-próchniczny, gleby płowe Summary: The content of cobalt in chemical forms of various biogeochemical activity: total (Cot), potentially bioavailable - soluble in 1 mol HCl. dm -3 (CoHCl), currently bioavailable exchangeable, readily soluble in 0.11 mol CH3COOH. dm- 3 (CoCH3COOH) in arable horizon (sandy loam and loamy sand) of cultivated Luvisols of the Zbuczyn community in the south-east part of the Siedlce Upland was examined. The total content of cobalt was varied ( mg. kg- 1 ) and was in the range of geo-chemical background for sandy glacial and post-glacial deposits and did not exceed the permissible concentrations for mineral arable soils. Regardless of the properties of the investigated soils, more CoHCl forms ( mg. kg -1 ) than CoCH3COOH forms ( mg. kg -1 ) were determined, and their share in the total content of this element was up to 49.4% and 6.4%. The content of Cot form was significantly correlated with the amount in fraction CoHCl and CoCH3COOH and soil properties (textures, ph, Corg), in the form of CoHCl - sand (negative) and clay (positive), and in the form of CoCH3COOH ph (negative). Keywords: cobalt, soluble forms, available forms, arable horizon, Luvisol

2 40 Krzysztof Pakuła, Marcin Becher, Aleksandra Kiepuszewska Wstęp Kobalt jest typowym pierwiastkiem chalkofilnym (większe od żelaza powinowactwo do siarki) i syderofilnym (rozpuszczalny w stopach metalicznego żelaza), którego więcej zawierają skały magmowe, zwłaszcza ultrazasadowe, niż skały osadowe piaskowce, wapienie, dolomity. W środowisku przyrodniczym występuje najczęściej w postaci jonów Co 2+, Co 3+, Co(OH) 3-, wykazując podobieństwo geochemiczne do związków żelaza i manganu. W środowisku kwaśnym charakteryzuje się znaczną rozpuszczalnością i mobilnością, która ograniczona jest przy dużej zawartości tlenków Fe i Mn, minerałów ilastych oraz materii organicznej [Kabata-Pendias i Pendias 1999, Migaszewski i Gałuszka 2007, Greinert 2011, Cappuyns i Mallaerts 2014]. Zawartość kobaltu w glebach jest bardzo zróżnicowana (0,1-100 mg. kg -1 ), zależy od rodzaju skały macierzystej i procesów glebotwórczych. Średnia jego zawartość w poziomie powierzchniowym gleb piaszczystych wynosi 2,63 mg. kg -1 (1,0-8,0 mg. kg -1 ), pyłowych i gliniastych 7,23 mg. kg -1 (3,0-13,0 mg. kg -1 ), organicznych 3,0 mg. kg -1 (0,2-30,0 mg. kg -1 ) [Dudka 1992, Czarnowska 1996, Kabata-Pendias i Pendias 1999]. Dopuszczalna zawartość tego metalu w glebach użytkowanych rolniczo kształtuje się w przedziale mg. kg -1, w zależności od rodzaju i właściwości gleby [Rozporządzenie 2016]. Wzrost zawartości kobaltu w glebach może być skutkiem zwiększonej antropopresji w środowisku pod wpływem działalności przemysłowej, rolniczej i bytowej [Greinert 2011]. Podwyższona zawartość tego metalu negatywnie wpływa na aktywność biologiczną gleby oraz wzrost i rozwój organizmów roślinnych i zwierzęcych, obniżając ilość i jakość produkowanej żywności [Kirkland i in. 2015, Zaborowska i in. 2016]. Kobalt w glebie występuje w formach o zróżnicowanej aktywności, która zależy od parametrów środowiska glebowego (uziarnienie, ph, potencjał redox, koloidy mineralne i organiczne). Określenie form bioprzyswajalnych, o zróżnicowanej biodostępności, pierwiastków chemicznych, rozpuszczalnych w różnych roztworach ekstrakcyjnych symulujących mniej lub bardziej naturalne warunki glebowe, pozwala ocenić aktualną lub potencjalną zdolność przenikania ich do łańcucha troficznego gleba roślina zwierzę człowiek, w aspekcie bezpieczeństwa ekologicznego produkcji żywności i oddziaływania na jakość środowiska [Gembarzewski i Korzeniowska 1996, Kabata-Pendias i Pendias 1999, Rauret i in. 1999, Chojnicki i Kowalska 2009, Wendling i in. 2009, Luo i in. 2010, Lange i in. 2014]. Kobalt pełni ważną rolę w wiązaniu azotu cząsteczkowego przez wolno żyjące i symbiotyczne bakterie glebowe. Rośliny pobierają ten metal proporcjonalnie do występowania w glebie form rozpuszczalnych, a jego nadmiar powoduje chlorozy i nekrozy w wyniku ograniczenia biochemicznych funkcji żelaza i manganu. U zwierząt kobalt uczestniczy w wytwarzaniu erytrocytów i metabolizmie bia-

3 Zawartość kobaltu w poziomie orno-próchnicznym wybranych gleb Wysoczyzny Siedleckiej 41 łek, wchodzi w skład witaminy B 12, aktywuje procesy enzymatyczne w reakcjach oksydacyjno-redukcyjnych, nadmiar wywołuje zmiany w strukturze DNA oraz zaburzenia pracy serca i tarczycy [Migaszewski i Gałuszka 2007, Li i in. 2009, Kirkland i in. 2015]. Celem pracy była ocena zawartości wybranych form chemicznych kobaltu o zróżnicowanej aktywności biogeochemicznej w poziomie orno-próchnicznym gleb płowych użytkowanych rolniczo, położonych w gminie Zbuczyn, na Wysoczyźnie Siedleckiej. Materiał i metody Badania przeprowadzono na terenie gminy Zbuczyn (powiat siedlecki), we wschodniej części województwa mazowieckiego. Gmina Zbuczyn jest regionem typowo rolniczym, w którym 75% użytków rolnych stanowią grunty orne, a pozostałe 25% zajmują łąki, pastwiska i sady. Materiał do badań pobrano z poziomu orno-próchnicznego Ap (0-25 cm) uprawnych gleb płowych, jako próbkę zbiorczą powstałą z wymieszania 5 próbek pierwotnych, w 12 punktach badawczych, położonych w granicach administracyjnych wsi: Chromna (52 06 N, E), Czuryły (52 08 N, E), Izdebki-Wąsy (52 06 N, E), Kwasy (52 05 N, E), Tchórzew (52 05 N, E), Tchórzew-Plewki (52 04 N, E), Krzesk-Majątek (52 04 N, E), Stary Krzesk (52 04 N, E), Tarcze (52 08 N, E), Zawady (52 03 N, E), Zbuczyn (52 05 N, E), Zdany (52 06 N, E). Punkty badawcze obejmowały grunty orne średniej jakości (klasa bonitacyjna IIIb, IVa, IVb), należące do kompleksu żytniego bardzo dobrego (4) i żytniego dobrego (5). Próbki gleb pobrano w reprezentatywnym miejscu dla lokalizacji danego punktu badawczego, o płaskiej i równej powierzchni moreny dennej zlodowacenia środkowopolskiego (stadiał Warty), w południowo-wschodniej części Wysoczyzny Siedleckiej. W powietrznie suchym materiale glebowym oznaczono: skład granulometryczny metodą areometryczną Bouyoucosa-Casagrande a w modyfikacji Prószyńskiego, ph w roztworze 1 mol KCl dm -3 metodą potencjometryczną, zawartość węgla w związkach organicznych (C org) metodą oksydacyjno-miareczkową [Kalembasa i Kalembasa 1992], zawartość ogólną kobaltu (Co t) metodą mineralizacji mikrofalowej w mieszaninie stężonego HCl i HNO 3 (3:1, v:v), zawartość kobaltu w wymiennej i łatwo rozpuszczalnej formie bioprzyswajalnej (Co CH3COOH) w roztworze 0,11 mol CH 3COOH dm -3, zapewniającym zbliżone do naturalnych warunki glebowe występujące w ryzosferze roślin [Rauret i in. 1999], zawartość kobaltu w formie potencjalnie biodostępnej, rozpuszczalnej w roztworze 1 mol HCl dm -3 (Co HCl) metodą Rinkinsa, powszechnie stosowaną w badaniach agrochemicznych gleb w Polsce [Karczewska i Kabała 2008].

4 42 Krzysztof Pakuła, Marcin Becher, Aleksandra Kiepuszewska Oznaczenie zawartości Co t, Co HCl i Co CH3COOH przeprowadzono techniką atomowej spektroskopii emisyjnej z indukcyjnie wzbudzoną plazmą (ICP-AES), na aparacie Optima 3200 RL, firmy Perkin-Elmer. Dla uzyskanych wyników obliczono średnie arytmetyczne, medianę, odchylenie standardowe (SD), współczynnik zmienności (CV). Współzależność statystyczną pomiędzy zawartością kobaltu w wydzielonych formach (Co t, Co HCl, Co CH3COOH) i wybranymi właściwościami poziomu Ap badanych gleb oceniono za pomocą korelacji liniowej Pearsona, przy dwóch poziomach istotności p<0,05 i p<0,01. Obliczenia statystyczne wykonano przy wykorzystaniu programu Statistica 12. Wyniki i dyskusja Wybrane właściwości fizyczne, fizykochemiczne i chemiczne badanych gleb były typowe dla gleb uformowanych z osadów lodowcowych i polodowcowych zlodowacenia środkowopolskiego, stadiału Warty (tab. 1). Gleby te zaliczono do agrotechnicznej kategorii gleb średnich, o uziarnieniu gliny piaszczystej i piasku gliniastego [Polskie 2009]. Charakteryzowały się zróżnicowanym udziałem frakcji piaskowej (64-85%), pyłowej (11-32%) i iłowej (2-7%). Największą wartość współczynnika zmienności zanotowano dla zawartości frakcji iłowej w glinie piaszczystej (CV=51,1%), a najmniejszą dla frakcji piaskowej (CV=5,0-5,1%). W badanych glebach stwierdzono odczyn kwaśny i lekko kwaśny (glina piaszczysta) oraz bardzo kwaśny (piasek gliniasty), a oznaczona wartość ph mieściła się w zakresie 4,1-6,1. Zawartość węgla w związkach organicznych (C org) była mało zróżnicowana pomiędzy gatunkami badanych gleb (CV=10,1% i 10,4%) i wynosiła średnio 9,48 g. kg -1 (glina piaszczysta) oraz 8,68 g. kg -1 (piasek gliniasty), przy wartości odchylenia standardowego SD=0,91-0,96. Właściwości badanych gleb były zbliżone do właściwości gleb uprawnych Wysoczyzny Siedleckiej opisanych przez Kalembasę i in. [2011], Pakułę i Kalembasę [2012], Pakułę [2011 i 2013] oraz wykazywały podobne zależności jak w glebach płowych Mazowsza [Czarnowska i Chojnicki 1993, Szafranek 2000, Chojnicki i Kowalska 2009], Pomorza i Kujaw [Kobierski i in. 2009, 2015] oraz Wielkopolski [Wiatrowska i Komisarek 2015].

5 Zawartość kobaltu w poziomie orno-próchnicznym wybranych gleb Wysoczyzny Siedleckiej 43 Tabela 1. Wybrane właściwości poziomu orno-próchnicznego badanych gleb gminy Zbuczyn Table 1. Some properties of arable horizon in investigated soils of the Zbuczyn community Frakcja % Miejscowość Fraction C org ph KCl Locality piaskowa pyłowa iłowa g. kg -1 sand silt clay glina piaszczysta gp sandy loam SL Czuryły 71,0 24,0 5,0 6,1 8,12 Izdebki-Wąsy 64,0 32,0 4,0 5,2 9,95 Kwasy 71,0 26,0 3,0 5,4 10,4 Tarcze 73,0 25,0 2,0 5,1 8,71 Zawady 70,0 23,0 7,0 5,6 10,5 Zdany 66,0 32,0 2,0 5,7 9,22 Średnia / Mean 69,2 27,0 3,8-9,48 Mediana / Median 70,5 25,5 3,5-9,59 SD 3,4 4,0 1,9-0,96 CV % 5,0 14,8 51,1-10,1 piasek gliniasty pg loamy sand LS Chromna 74,0 23,0 3,0 4,3 8,33 Krzesk-Majątek 85,0 11,0 4,0 4,1 8,48 Stary Krzesk 77,0 19,0 4,0 4,2 9,19 Tchórzew 77,0 21,0 2,0 4,5 8,96 Tchórzew-Plewki 77,0 20,0 3,0 4,5 7,21 Zbuczyn 82,0 15,0 3,0 4,3 9,88 Średnia / Mean 78,7 18,2 3,1-8,68 Mediana / Median 77,0 19,5 3,0-8,72 SD 4,0 4,4 0,8-0,91 CV % 5,1 24,2 24,3-10,4 SD odchylenie standardowe, standard deviation CV współczynnik zmienności, variability coefficient Większą ogólną zawartość kobaltu (Co t) oznaczono w glinach piaszczystych (średnio 3,31 mg. kg -1 ) niż w piaskach gliniastych (1,44 mg. kg -1 ), przy czym większe jej zróżnicowanie stwierdzono w tych ostatnich (CV=21,8%) (tab. 2). Niezależnie od lokalizacji punktu poboru próbek gleby, zawartość tej formy kobaltu mieściła się w zakresie wartości tła geochemicznego dla lekkich glin zwałowych (1,5-10,2 mg. kg -1 ) i piasków gliniastych (1,1-3,7 mg. kg -1 ), przedstawionych przez Czarnowską [1996],

6 44 Krzysztof Pakuła, Marcin Becher, Aleksandra Kiepuszewska oraz nie przekroczyła dopuszczalnych stężeń dla użytkowanych rolniczo gleb mineralnych o ph<6,5 (20 mg. kg -1 ), zamieszczonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska w sprawie sposobu prowadzenia oceny zanieczyszczenia powierzchni ziemi [2016]. Czarnowska i Chojnicki [1993] stwierdzili w poziomie Ap gleb Równiny Błońsko-Sochaczewskiej od 5,0 do 14,0 kg. ha -1 formy ogólnej tego metalu, przy średniej zawartości wynoszącej 2,90 mg. kg -1. Tabela 2. Zawartość form kobaltu (mg. kg -1 ) w poziomie orno-próchnicznym gleb gminy Zbuczyn Table 2. Content of cobalt fractions (mg. kg -1 ) in arable horizon of soils in the Zbuczyn community Miejscowość Locality Co t Co HCl Co CH3COOH glina piaszczysta gp sandy loam SL Czuryły 3,66 0,78 21,3* 0,06 1,6* Izdebki-Wąsy 2,96 0,91 30,7 0,08 2,7 Kwasy 3,13 0,87 27,8 0,07 2,2 Tarcze 2,73 0,88 32,2 0,09 3,3 Zawady 3,91 1,03 26,3 0,07 1,8 Zdany 3,44 0,79 23,0 0,07 1,9 Średnia / Mean 3,31 0,88 26,9 0,07 2,3 Mediana / Median 3,29 0,87 27,1 0,07 2,1 SD 0,45 0,09 4,3 0,01 0,6 CV % 13,5 10,5 16,0 14,6 27,8 piasek gliniasty pg loamy sand LS Chromna 1,47 0,69 46,9* 0,09 6,1* Krzesk-Majątek 1,58 0,78 49,4 0,10 6,3 Stary Krzesk 1,41 0,66 46,8 0,09 6,4 Tchórzew 1,13 0,47 41,6 0,06 5,3 Tchórzew-Plewki 1,94 0,79 40,7 0,09 4,6 Zbuczyn 1,09 0,49 45,0 0,07 6,4 Średnia / Mean 1,44 0,65 45,1 0,08 5,9 Mediana / Median 1,44 0,67 46,0 0,09 6,2 SD 0,31 0,14 3,4 0,02 0,7 CV % 21,8 21,6 7,5 18,1 12,5 * % udział w ogólnej zawartości kobaltu; % share in the total content of cobalt SD odchylenie standardowe, standard deviation CV współczynnik zmienności, variability coefficient

7 Zawartość kobaltu w poziomie orno-próchnicznym wybranych gleb Wysoczyzny Siedleckiej 45 Greinert [2011] podaje, że zawartość Co t w mineralnych glebach uprawnych jest zróżnicowana w zależności od ich typu i wynosi średnio od 2,91 mg. kg -1 w glebach bielicowych do 6,41 mg. kg -1 w czarnych ziemiach. Bożym i Rajmund [2015] oznaczyli w glebach, o różnym poziomie nawożenia, ogólną zawartość kobaltu w zakresie 1,64-3,05 mg. kg -1. Ilość tej formy kobaltu oznaczona w badanych glebach była istotnie dodatnio skorelowana z ph (p<0,01), zawartością frakcji pyłowej, iłowej i C org (p<0,05) oraz ujemnie z zawartością frakcji piaskowej (p<0,05) (tab. 3). Znaczącą rolę tych właściwości gleby w obiegu biogeochemicznym kobaltu podkreślają Dudka [1992], Czarnowska i Chojnicki [1993], Kabata- Pendias i Pendias [1999], Luo i in. [2010], Cappuyns i Mallaerts [2014] oraz Lange i in. [2014]. Zawartość Co t istotnie (dodatnio) wpłynęła na ilość tego pierwiastka w badanych formach o zróżnicowanej rozpuszczalności i bioprzyswajalności (Co HCl i Co CH3COOH) (tab. 3). Greinert [2011] oraz Bożym i Rajmund [2015] podają, że ilość kobaltu oznaczona w formach rozpuszczalnych zależy od rodzaju i stężenia odczynnika ekstrakcyjnego. Tabela 3. Wartości współczynnika korelacji (r) pomiędzy zawartościami form kobaltu i właściwościami poziomu orno-próchnicznego gleb gminy Zbuczyn Table 3. The correlation coefficients values (r) between the content of cobalt in selected forms content and properties of arable horizon in investigated soils of the Zbuczyn community Parameters Co t Co HCl Co CH3COOH Co HCl 0,865** 1 - Co CH3COOH 0,589* n.i. 1 Piasek / sand -0,702* -0,580* n.i. Pył / silt 0,664* n.i. n.i. Ił / clay 0,645* 0,577* n.i. ph KCl 0,932** n.i. -0,608* C org 0,593* n.i. n.i. Istotne przy: *p<0,05 i **p<0,01; significant at: *p<0.05 and **p<0.01 n.i. nieistotne, not significant Zawartość kobaltu rozpuszczalnego w 1 mol HCl dm -3 wahała się od 0,47 do 1,03 mg. kg -1, a większym zróżnicowaniem charakteryzowały się piaski gliniaste (CV=21,6%) niż gliny piaszczyste (CV=10,5%) (tab. 2). Więcej Co HCl oznaczono w glinach w porównaniu z utworami piaszczystymi, co może mieć związek z bardziej agresywnym oddziaływaniem roztworu HCl na fazę stałą gleby i uruchomienie mniej aktywnych związków tego pierwiastka [Karczewska i Kabała 2008], zwłaszcza w glebach o większej zawartości koloidów mineralnych. Analiza statystyczna wykazała bowiem istotny dodatni wpływ zawartości frakcji iłowej

8 46 Krzysztof Pakuła, Marcin Becher, Aleksandra Kiepuszewska (r=0,577) oraz ujemy frakcji piaskowej (r = -0,580), na zawartość kobaltu w formie potencjalnie biodostępnej w badanych glebach (tab. 3). Udział tej formy kobaltu w jego ogólnej zawartości był prawie 2-krotnie większy w bardziej zakwaszonych utworach piaszczystych (40,9-49,4%) niż mniej kwaśnych glinach piaszczystych (21,1-32,1%). Bożym i Rajmund [2015] podają, że udział kobaltu rozpuszczonego w 1 mol HCl dm -3, w glebach nawożonych osadami ściekowymi i kompostami kształtuje się w zakresie 17-21% i istotnie zależy od odczynu gleby, zawartości substancji organicznej oraz poziomu ich nawożenia. Zawartość kobaltu oznaczonego w roztworze 0,11 mol CH 3COOH dm -3 była około 10-krotnie mniejsza niż w 1 mol HCl dm -3 i wynosiła średnio 0,07 mg. kg -1 (gliny piaszczyste) i 0,08 mg. kg -1 (piaski gliniaste) (tab. 2). Udział tej formy kobaltu kształtował się w zakresie od 1,6% do 6,4% w jego ogólnej zawartości. Był on 2,5-krotnie większy i mniej zróżnicowany (CV = 12,5%) w poziomie Ap gleb wytworzonych z piasków gliniastych niż powstałych z gliny piaszczystej (CV = 27,8%). Greinert [2011] stwierdził w mineralnych glebach uprawnych od 2,3% (czarne ziemie) do 6,0% (mady średnie) kobaltu rozpuszczonego w roztworze CH 3COOH, którego ilość zwiększała się w miarę wzrostu uwilgotnienia gleby oraz zmniejszała przy większej zawartości związków żelaza i manganu. Zawartość Co CH3COOH w badanych glebach była istotnie ujemnie skorelowana z wartością ph gleby (tab. 3), co potwierdzają znaczące zawartości łatwo rozpuszczalnych form bioprzyswajalnych w zakwaszonych glebach o ubogim kompleksie sorpcyjnym [Greinert 2011]. Li i in. [2009], Lange i in. [2014] oraz Kosiorek i Wyszkowski [2016] podają, że zwiększenie wartości ph i kationowej pojemności wymiennej zmniejsza stopień bioprzyswajalności kobaltu w środowisku glebowym. Podsumowanie i wnioski 1. W poziomie orno-próchnicznym badanych gleb zawartość ogólna kobaltu była zróżnicowana i mieściła się w przedziale wartości tła geochemicznego dla spiaszczonych utworów lodowcowych i polodowcowych oraz nie przekroczyła dopuszczalnych stężeń dla mineralnych gleb uprawnych w Polsce. 2. Niezależnie od właściwości gleb, więcej kobaltu oznaczono w formie potencjalnie biodostępnej (rozpuszczalnej w 1 mol HCl dm -3 ) niż w formie bioprzyswajalnej (łatwo rozpuszczalnej w 0,11 mol CH 3COOH dm -3 ). 3. Udział kobaltu w wydzielonych formach o różnej przyswajalności (Co HCl i Co CH3COOH) w jego zawartości ogólnej był większy w piasku gliniastym niż w glinie piaszczystej. 4. Zawartość kobaltu: w formie ogólnej (Co t) była istotnie skorelowana ze składem granulometrycznym, ph, zawartością węgla w związkach organicznych,

9 Zawartość kobaltu w poziomie orno-próchnicznym wybranych gleb Wysoczyzny Siedleckiej 47 w formie Co HCl z zawartością piasku (ujemnie) i iłu (dodatnio), a w formie Co CH3COOH z wartością ph (ujemnie). Piśmiennictwo Bożym M., Rajmund A., The study of cobalt leaching from soils, sewage sludges and composts using a one-step extraction. Environmental Protection and Natural Resources, 26(1): Cappuyns V., Mallaerts T., Background values of cobalt in Flemish and European soils. Geol. Belg., 17(2): Chojnicki J., Kowalska M., Rozpuszczalny Zn, Cu, Pb i Cd w uprawnych glebach płowych, wytworzonych z pokrywowych utworów pyłowych Równiny Błońsko-Sochaczewskiej. Ochr. Środ. i Zasob. Natur., 40: Czarnowska K., Ogólna zawartość metali ciężkich w skałach macierzystych jako tło geochemiczne gleb. Rocz. Glebozn. Soil Sci. Ann., 47 (supl.): Czarnowska K., Chojnicki J., Występowanie żelaza, manganu, chromu, niklu i kobaltu w glebach wytworzonych z najmłodszych lessów Równiny Błońsko-Sochaczewskiej. Rocz. Glebozn. Soil Sci. Ann., 44(1/2): Dudka S., Ocena całkowitych zawartości pierwiastków głównych i śladowych w powierzchniowej warstwie gleb Polski. Wyd. Nauk. IUNG, ss. 48. Gembarzewski H., Korzeniowska J., Wybór metody ekstrakcji mikroelementów z gleby i opracowanie liczb granicznych przy użyciu regresji wielokrotnej. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., 434: Greinert A., Kobalt w środowisku przyrodniczym i antropogenicznym. Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra, ss Kabata-Pendias A., Pendias H., Biogeochemia pierwiastków śladowych. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, ss Kalembasa D., Kalembasa S., The quick method for the determination of C:N ratio in minerals soils. Polish J. Soil Sci., 25(1): Kalembasa D., Pakuła K., Jaremko D., Sorpcyjne właściwości gleb Wysoczyzny Siedleckiej. Acta Agrophys., 18(2): Karczewska A., Kabała C., Metodyka analiz laboratoryjnych gleb i roślin. Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu. Kirkland D., Brock T., Haddouk H., Hargeaves V., Lloyd M., Mc Garry S., Proudlock R., Sarlang S., Sewald K., Sire G., Sokołowski A., Ziemann C., New investigations into the genotoxicity of cobalt compounds and their impact on overall assessment of genotoxic risk. Regul. Toxicol. Pharm., 73:

10 48 Krzysztof Pakuła, Marcin Becher, Aleksandra Kiepuszewska Kobierski M., Jaworska H., Dąbkowska-Naskręt H., Wegner K., Związki próchniczne w poziomach orno-próchnicznych gleb płowych Pomorza i Kujaw. Rocz. Glebozn. Soil Sci. Ann., 60, (2): Kobierski M., Kondratowicz-Maciejewska K., Kociniewska K., Soil quality assessment of Phaeozems and Luvisols from the Kujawy region (central Poland). Soil Sci. Ann., 66(3): Kosiorek M., Wyszkowski M., Effect of neutralising substances on selected properties of soil contaminated with cobalt. J. Ecol. Eng., 17(3): Lange B., Faucon M.P., Meerts P., Shutcha M., Mahy G., Pourret O., Prediction of the edaphic factors influence upon the copper and cobalt accumulation in two metallophytes using copper and cobalt speciation in soils. Plant Soil, 379: /s y. Li H.F., Gray C., Mico C., Zhao F. J., McGrath S. P., Phytotoxicity and bioavailability of cobalt to plants in a range of soils. Chemosphere, 75(7): Luo D., Zheng H., Chen Y., Wang G., Fenghua D., Transfer characteristics of cobalt from soil to crops in the suburban areas of Fujian Province, southeast China. J. Environ. Manage., 91: Migaszewski Z.M., Gałuszka A., Podstawy geochemii środowiska. Wyd. Nauk. Tech., Warszawa, ss Pakuła K., Frakcje ołowiu, chromu, cynku, miedzi i niklu w poziomach powierzchniowych gleb zlokalizowanych obok obwodnicy Siedlec. Inż. Ekolog., 27: Pakuła K., Zróżnicowanie właściwości i składu chemicznego gleb płowoziemnych Wysoczyzny Siedleckiej pod wpływem pedogenezy. Rozprawy naukowe, 127, Wyd. UPH w Siedlcach, ss Pakuła K., Kalembasa D., Makroelementy w glebach ornych Wysoczyzny Siedleckiej. Acta Agrophys., 19(4): Polskie Towarzystwo Gleboznawcze, Klasyfikacja uziarnienia gleb i utworów mineralnych PTG Rocz. Glebozn., 60(2): Rauret G., López-Sánchez J.F., Sahuquillo A., Rugio R., Davidson C., Ure A., Quevauiller Ph.,1999. Improvement of the BCR three step sequential extraction procedure priori to thecertification of new sediment and soil reference materials. J. Environ. Monit., 1: Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 września 2016 r. w sprawie sposobu prowadzenia oceny zanieczyszczenia powierzchni ziemi. Dz.U. z 2016 r., poz

11 Zawartość kobaltu w poziomie orno-próchnicznym wybranych gleb Wysoczyzny Siedleckiej 49 Szafranek A., Właściwości oraz przydatność rolnicza gleb płowych i rdzawych Wysoczyzny Kałuszyńskiej. Rozprawy Naukowe i Monografie, Wyd. SGGW, Warszawa, ss Wendling L.A., Kirby J. K., McLaughlin M.J., Aging effects on cobalt availability in soils. Environ. Toxicol. Chem., 28: Wiatrowska K., Komisarek J., Sorpcja fosforu w glebach płowych i czarnych ziemiach w katenie falistej moreny dennej Pojezierza Poznańskiego. Polish J. Agron., 22: Zaborowska M., Kucharski J., Wyszkowska J., Biological activity of soil contaminated with cobalt, tin, and molybdenum. Environ Monit Assess, 188(7): /s