NATIONAL GEOGRAPHIC 2011

Transkrypt

1 NATIONAL GEOGRAPHIC 2011 SPIS TREŚCI nr 1(136) 3 EDYTORIAL 6 Rubryki popularnonaukowe 16 Twoje zdjęcie 18 Wywiad z dr. hab. Piotrem Gawrysiakiem o tym, jak waŝna jest archiwizacja danych w erze cyfrowej, oraz o problemach dostępu do informacji 26 Muszelki. Przez kilka wieków zachodnia Afryka uŝywała specyficznej wapiennej waluty. Niewolnicę moŝna było kupić za 50 tyś. Muszli / Andrea Semplici 38 Wojny z zarazą. Przez pewien czas łudziliśmy się, Ŝe mamy je pod kontrolą. Szybko jednak dowiodły, Ŝe wciąŝ trzymają nas w śmiertelnym szachu / Rick Weiss, Małgorzata T. Załoga 60 Timbuktu. Poruszanie się po okolicy bez talizmanów kupionych u marabuta miejscowi nazwą lekkomyślnością. CóŜ dopiero przejście Ŝołnierza z Zachodu na islam z powodu miłości do dziewczyny. Czy ta historia mogła skończyć się dobrze? / Peter Gwin 78 Bioko. Ta wyspa jest zdumiewająco bogatym siedliskiem wielu gatunków małp. Jak to się stało, Ŝe - inaczej niŝ w innych miejscach w Afryce - przetrwały w niezłej formie? / Virginia Morell 100 Cahokia. Czerwonoskóre mieszczuchy na amerykańskich preriach na długo przed przybyciem białych? Ten obraz tak kłócił się z powszechnymi wyobraŝeniami, Ŝe długo nie docierał do opinii publicznej / Glenn Hodges 112 Georgia Południowa. Wyspa zdołała się odrodzić mimo rzezi, jaką tutejszej faunie urządził człowiek. Dziś jej wielotysięczne kolonie przywodzą na myśl świat w stanie pierwotnym / Kenneth Brower

2 nr 2(137) 3 EDYTORIAL 6 Rubryki popularnonaukowe 20 Twoje zdjęcie 24 Wywiad z Assumptą Mugiranezą z Rwandy - o mechanizmach ludobójstwa, związaną z nim traumą i trudnym powrocie do wspólnego Ŝycia morderców i niedoszłych ofiar 34 Bahamy. Podwodne błękitne dziury niektórymi parametrami środowiska przypominają warunki w kosmosie. Dostępu do nich bronią potęŝne wiry i zasłony z trujących gazów / Andrew Todhunter 50 Historia pióra. Po co były dinozaurom pióra? I jakie miały kolory? Powstały jako ewolucji pomysł na latanie, czy teŝ odkryła je przypadkiem"? / Carl Zimmer 72 Polscy podróŝnicy. Dwaj przyjaciele, słoik ogórków i marzenia o wyprawie dookoła świata. W latach 20. XX w. Tadeusz Perkitny i Leon Mroczkiewicz rzucili wyzwanie wielkiej przygodzie / Zuzanna Pol 86 Wojny opiumowe. Afganistan makiem stoi. Potrzebują go talibowie, potrzebują biedni rolnicy. Jak zwalczyć to narkotyczne uzaleŝnienie? / Robert Draper 104 Łabędzie. Podobno ładnym jest w Ŝyciu lepiej. Te wielkie ptaki - pełne dostojnej gracji na wodzie i majestatyczne w powietrzu - łatwego losu jednak nie mają / Cathy Newman 112 ParyŜ. Nietypowy spacer pod bulwarami francuskiej stolicy - wśród milionów kości, sztab złota, przez barwne azyle katafilów / Neil Shea 128 Z morza na talerze. Ludzkość łowi dziś wszystko i wszędzie, gdzie się da. A dla równowagi ekologicznej waŝne jest nie tylko ile, ale teŝ jakie ryby jemy / Paul Greenberg

3 nr 3(138) 3 EDYTORIAL 6 Rubryki popularnonaukowe 20 Szeptuchy. Zamawiają choroby, rzucają uroki. Stare magiczne zabiegi na Podlasiu wciąŝ traktowane są powaŝnie / Zuzanna Pol 28 Twoje zdjęcie 32 Wywiad z Jolantą Sierakowską-Dyndo o kobietach w świecie islamu. Na przykład o tym, dlaczego rozwód bywa dla nich dobrym interesem. 44 Zawoalowany sprzeciw. Trzy dekady wojny, bieda, plemienne obyczaje. Rzeczywistość Afganistanu - trudna dla wszystkich - okrutna jest zwłaszcza dla kobiet / Elizabeth Rubin 66 Mosuo. MałŜeństwo się nie sprawdza. Tak przynajmniej twierdzi lud Mosuo, w którym to kobiety dzierŝą władzę i wybierają sobie dowolną liczbę partnerów / Krzysztof Darewicz 74 Skłodowska-Curie. Uczona o niezwykłych: sile woli, umyśle, osobowości. Jej noblowskiego dubletu nie powtórzyła Ŝadna kobieta w ponadstuletniej historii nagrody / Paulina Szczucińska 88 RóŜowy gang. Bambusowy kij i róŝowe sari i to strój członkiń tej armii. Sprawiedliwości szukają poza strukturami państwa - czasem tylko napiętnują winowajcę, czasem w ruch idą kije / Danuta Śmierzchalska 96 Węgorze. Ryby inne niŝ wszystkie. Wystarczy powiedzieć, Ŝe potrafią wypełznąć na brzeg, Ŝeby podjeść wyłoŝoną tam karmę dla psów / James Prosek 110 Tragarze pyłku. Ponad 200 tysięcy gatunków stworzeń zapyla ziemskie kwiaty. Od ich pracowitości zaleŝy ogromna część Ŝywności, jaką dysponujemy / Jennifer S. Holland 128 Jiuzhaigou. Wizyta w miejscu, w którym Chińczycy z gigantycznych miast mogą poczuć mistyczne piękno dzikiej przyrody / Edward Hoagland

4 nr 4(139) 3 EDYTORIAL 6 Rubryki popularnonaukowe 36 Twoje zdjęcie 38 Wywiad z etnologiem Robertem Andrzejem Dułem -o tym, jak chronić to, co ulotne, czyli niematerialne dziedzictwo człowieka z listy UNESCO 44 Inkowie. Ci Rzymianie Andów swoje górskie imperium stworzyli dzięki budowie dróg i geniuszowi organizacyjnemu. Mocarstwa, jakiego nie widział kontynent, nie byłoby jednak bez korzystnych zmian klimatu / Heather Pringle 68 Polskie Ŝaby. Wydają się stworzeniami najpospolitszymi z moŝliwych. Tymczasem niektóre ich cechy naprawdę potrafią zaskoczyć / Małgorzata Załoga 82 Nyiragongo. Milionowe miasto Goma leŝy u stóp aktywnego wulkanu, w rejonie pełnym plujących lawą szczelin, obok jeziora absorbującego toksyczne gazy. śycie w takim sąsiedztwie podnosi poziom adrenaliny / Michael Finkel 96 Krym. Półwysep wdzierający się w Morze Czarne z powodu swej tragicznej historii ma kłopoty z toŝsamością. Na ile jest tatarski, na ile ukraiński, na ile rosyjski? Dziedzictwo Związku Radzieckiego nie daje tu o sobie zapomnieć / Cathy Newman 112 Walenie. Wielkie morskie ssaki wywodzą się od... zwierząt kopytnych, które wchodziły do wody coraz dalej i dalej, aŝ straciły kontakt z lądem. Świetnie zachowane dowody ich ewolucji odkopywane są dzisiaj w pustynnej egipskiej dolinie / Tom Mueller 128 Złoty Czworokąt. Gigantyczny drogowy projekt łączący największe miasta dał Indiom rozwój i zmniejszenie nierówności. W przeludnionym kraju, w którym ziemia jest na wagę złota, oznaczał teŝ jednak wiele krzywd i konfliktów / Don Belt

5 nr 5(140) 8 Rubryki popularnonaukowe 38 Twoje zdjęcie 40 Wywiad z dendrologiem Jackiem Oleksynem - o tym, jak drzewa ze sobą rozmawiają i dlaczego ekonomiczne teorie najlepiej testować na roślinach 52 Papiestwo Święci i szubrawcy, asceci i hedoniści, mistycy i ludzie władzy. Galeria ludzkich typów wśród blisko trzech setek papieŝy jest wyjątkowo barwna, podobnie jak historia instytucji, której przewodzili / Marcin DzierŜanowski 74 Piękno destrukcji. Czy moŝna zachwycić się wyrobiskiem, rzeką szlamu, hałdami odpadów? Okazuje się, Ŝe widziane z powietrza zyskują paradoksalnie estetyczny wymiar / Danuta Śmierzalska 84 Mrówki prządki. Uwierzycie, Ŝe wszystkie ziemskie mrówki waŝą tyle co ludzie? Albo Ŝe organizują swoje społeczności, posługując się chemicznomigowym językiem"? Tak, mrówki potrafią dać do myślenia / Douglas H. Chadwick 94 Jane Goodall. To ona odkryła, Ŝe szympansy nie są wegetarianami, ale organizują polowania. śe potrafią być okrutne i podłe. śe przypominają nas duŝo bardziej, niŝ moglibyśmy przypuszczać. Rewolucja w prymatologii to jej wyłączna zasługa / David Quammen 110 śywy towar. Pantery śnieŝne, tygrysy, ginące ptaki i gady. Rzadkie okazy dzikich zwierząt mogą kosztować nawet 100 tyś. dolarów. Nic dziwnego, Ŝe taka kryjąca się w lesie fortuna kusi / Bryan Christy 128 Wielka Rafa Koralowa. Australijski szelf zdobi gigantyczna, ciągnąca się przez 2300 km, oszałamiająca Ŝywa konstrukcja. Zmiany klimatu sprawiły, Ŝe rafa walczy dziś o przetrwanie. I nie wystarczy kibicować. Musimy jej pomóc / Jennifer S. Holland

6 nr 6(141) 8 Skaner popularnonaukowy 58 Odpusty. Gdzie odpust, tam i rozpust, czyli Polska w obiektywie / Jacenty Dędek 68 Tabu. Wywiad z etnologiem Jerzym S. Wasilewskim. 80 Skaryfikacje. Pokryta tatuaŝami i bliznami skóra była pierwszym dowodem toŝsamości / Danuta Śmierzchalska 94 Natura domowa. Czy lis moŝe zastąpić psa kanapowca? I co to znaczy udomowić dzikie zwierzę? / Evan Ratliff 110 Kilkuletnia Ŝona. W wielu miejscach na świecie ślub przypomina handel Ŝywym towarem / Cynthia Gorney 126 Rafy ze stali. Statek, wagon metra, czołg. Wszystko to moŝe stać się szkieletem kolorowej rafy / Stephanie Harrigan 140 Chińskie małpy. Czym zaskakują? Tym Ŝe Ŝyją w mroźnych górach. I moŝe dlatego są wąskonose / Jennifer S. Holland 150 Tunel. Przez Alpy po trasie prostej jak stół? JuŜ niedługo kolej pomknie 2 km pod górami / Roff Smithr 160 Trzecia płeć. MęŜczyźni, którzy mają kobiece dusze, w Azji tworzą niezwykłe społeczności / Andrzej Muszyński 170 Megadziura. Podziemne rzeki, pieczary mogące skryć kwartał wieŝowców - oto niezwykłe podziemia Wietnamu / Mark Jenkins 186 Camera obscura. Niezwykły pejzaŝ na ścianie pokoju moŝna namalować przez małą dziurkę / Abelardo Moreli 192 Superdrzewa. Sekwoje rozmiarów kosmicznych rakiet tworzą prawdziwą katedrę natury / Joel K. Bourne

7 nr 7(142) 6 Skaner popularnonaukowy 32 W obiektywie. WęŜe na fotografiach Guido Mocafico - fascynujące i odpychające zarazem, oraz Twoje zdjęcie" 40 Medyczne koło. Rozmowa z Jerzym Woy-Wojciechowskim m.in. o znaczeniu przypadku w rozwoju medycyny 50 Goryle. W kongijskiej puszczy buszują zbrojni rebelianci, Ŝołnierze, uchodźcy, smolarze. PotęŜne małpy muszą przetrwać ten zalew ludzkich nieszczęść. Czasem padają od kul / Mark Jenkins 68 Narodziny religii. Czy cywilizację stworzyło rolnictwo? Imponujące kamienne sanktuarium wzniesione 12 tyś. lat temu przez łowców-zbieraczy podwaŝa tę teorię / Charles C. Mann 84 Wodun. MroŜące krew w Ŝyłach opowieści o czarach, które rzucają kapłani wodun, to wymysły popkultury. Dlaczego? Bo wedle ich przekonań złe moce są groźne takŝe dla tych, którzy je stosują / Zuzanna Kisielewska 92 Dekonstrukcja. Starchitekci" przynieśli rewolucję. Odrzucili porządek tradycyjnej architektury, stawiając na organiczność i chaos. Ale czy miasto moŝe być zbiorem budowli-rzeźb? / Krzysztof Mycielski 102 Bagdad. Raport z miasta przeoranego wojną. Świecka w czasach dyktatury metropolia po amerykańskiej inwazji podzieliła się na religijne dzielnicegetta pogrodzone murami / Brian Turner 116 Strefa pływów. W wąskim pasie lądu zalewanym przypływami oceanu bogactwo i konkurencja małych stworzeń przypominają stosunki panujące w dŝungli / Mel White 128 Zielone Chiny. Chiny zwracają się ku słońcu. Czy staną się liderem czystych technologii? Skala zmian jest imponująca, ale ilość spalanego węgla nadal poraŝa / Bili McKibben

8 nr 8(143) 6 Skaner popularnonaukowy 26 Wywiad z paleontologiem Stephenem Brusatte m. in. o przyczynach niebywałego ewolucyjnego sukcesu dinozaurów. Rozmawia / Wojciech Mikołuszko 36 Kleopatra. Błyskotliwa i odwaŝna piękność. Kochanka wodzów Rzymu, pierwsza celebrytka świata, a zarazem ostatnia władczyni na tronie faraonów. Wiemy o niej zdumiewająco mało, ale archeolodzy próbują tę wiedzę poszerzyć / Chip Brown 58 Park na szynach. Nowy Jork zamienił starą linię kolejową na zieloną promenadę. Parkowy wąŝ na stalowych podporach przeskakuje ulice metropolii / Paul Goldberger 64 Misie duchy. Niedźwiedzie Kermode są białe, choć rodziców często mają czarnych. W deszczowej puszczy przemykają jak duchy, I tak traktowali je Indianie / Bruce Barcott 78 Androidy. Roboty łudząco podobne do człowieka to juŝ rzeczywistość. Zapewne wkrótce znajdą się w naszym otoczeniu. Jak zmienią relacje między ludźmi? Jakie zadania będziemy skłonni im powierzyć? A przede wszystkim - jak odnieść do nich kwestie moralności? / Chris Carroll 96 Balsa. Rośnie szybko, ostro, ryzykownie i w ogóle nie przejmuje się wagą. A jej kwiaty produkują nocą beczkę nektaru, który przyciąga licznych dwu-, cztero- i więcej-noŝnych amatorów / Natalie Angier 108 PendŜab. Najbogatsza i najludniejsza prowincja Pakistanu chce korzystać z uroków doczesności i pozostaje pod wpływem roztańczonego sufizmu. A to nie podoba się talibom / John Lancaster 128 Pustynia Namib. Parki narodowe na blisko połowie powierzchni kraju? Tak, Namibia ma wielkie ambicje. Ale diamenty i inne minerały teŝ kuszą / Alexandra Fuller

9 nr 9(144) 8 Skaner popularnonaukowy 34 Wywiad z prof. Franciszkiem Adamickim m.in. o tym, jak bardzo zestresowane są pomidory, gdzie się podziały złote renety i dlaczego czarna marchew jest tak rzadka / rozmawia Danuta Śmierzchalska 46 Władcy Sahary. Tuaregowie przez wieki rządzili pustynią. Znajdowali drogę, kierując się kolorem, fakturą i smakiem piasku. Dziś karawany odchodzą w przeszłość, a z nimi tradycja tego ludu / Peter Gwin 62 Słonie sieroty. Choć ogromne i gruboskórne, słonie są bardzo wraŝliwe. Potrafią się wspierać, pocieszać i przeŝywać Ŝałobę / Charles Siebert 82 Kto nam da skrzydła. Odrzutowy silnik na plecach jak z kart komiksów? Czemu nie, w końcu swobodne latanie to odwieczne marzenie ludzkości. I wydaje się, Ŝe osobisty pojazd latający" jest juŝ coraz bliŝej / Nancy Shute 96 Birma. Nazywana klejnotem Azji" i krajem tysiąca pagód" Birma zachowała nieskaŝone nowoczesnością pejzaŝ i kulturę. Dziś otwiera się po dziesięcioleciach politycznej i gospodarczej izolacji / Brook Larmer 114 Amundsen. Amundsen kontra Scott, psy kontra kuce. Wyścig do bieguna był starciem ambicji, charakterów, narodowych mentalności, a takŝe specyficznie rozumianej polarnej technologii" / Caroline Alexander 128 Myśląca sieć. Pierwszą na świecie elektrownię zbudował Thomas Edison w 1882 r. w Nowym Jorku. Choć odtąd ilość prądoŝernego sprzętu rośnie lawinowo, światowa sieć energetyczna oparta jest na technice rodem z I poł. XX w. I jeśli ma nas nie zawieść, musimy jej przydać inteligencji / Joel Achenbach

10 nr 10(145) 6 Skaner Popularnonaukowy 42 Wywiad z lekarzem i himalaistą Robertem Szymczakiem m.in. o etycznych wyzwaniach wspinaczy, o cierpieniach organizmu w wysokich górach i powodach, dla których nie dotyczy to Szerpów / rozmawia Paulina Szczucińska 54 Yosemite. Zawisnąć na pionowej skale na czubkach palców setki metrów nad ziemią? W Yosemite to codzienność. Do mekki wspinaczy pielgrzymują bowiem ci, którzy ograniczeń ciała i psychiki nie przyjmują do wiadomości / Mark Jenkins 68 Mózg nastolatka. Młody człowiek testuje świat - nadmiernie ryzykuje, szuka silnych wraŝeń i nowości, robi rzeczy głupie, szalone. Ale nie znaczy to, Ŝe nie myśli. W ten sposób ewolucja przygotowuje go do walki o Ŝyciowy sukces / David Dobbs 84 Przed lodowcem. Ziemia bez lodu - tropiki wokół biegunów, piekło na równiku, poziom morza 70 m wyŝej niŝ dziś. Nasza planeta juŝ to widziała. Czy zatem zaglądając w przeszłość, moŝemy zobaczyć naszą przyszłość? / Robert Kunzig 100 UłanBator. Metropolia, której mieszkańcy jeszcze przed chwilą byli stepowymi koczownikami, musi być jedyna w swoim rodzaju I faktycznie - znane z innych stolic reguły zurbanizowanego Ŝycia tutaj nie obowiązują / Chris Carroll 116 śurawie. Choć krzykliwe z nazwy - znaleźć je trudno. I nic dziwnego, skoro zostało ich kilkaset. Migrować musi je uczyć człowiek - w ultralekkim samolociku / Jennifer S. Holland 128 Hebrydy. Wystawione na wściekłe ataki północnego Atlantyku postrzępione szkockie wyspy kolonizowali tylko najtwardsi, ale i oni w końcu dali za wygraną, wiele z nich zostawiając morskim ptakom. Bezludne, wietrzne, surowe - od wieków zachwycają romantycznym pięknem / Alexandra Fuller Oprac. BPK