CENTRUM MONITOROWANIA DZIAŁAŃ NIEPOŻĄDANYCH LEKÓW I ŚRODKÓW CHEMICZNYCH

Transkrypt

1 CENTRUM MONITOROWANIA DZIAŁAŃ NIEPOŻĄDANYCH LEKÓW I ŚRODKÓW CHEMICZNYCH POMORSKIEGO CENTRUM TOKSYKOLOGII Opracowanie: dr n.med. Daria Schetz, dr hab. n. med. Jacek Sein Anand

2 MONITOROWANIE DZIAŁAŃ NIEPOŻĄDANYCH LEKÓW W WOJEWÓDZTWIE POMORSKIM PODSUMOWANIE 2015 R. Centrum Monitorowania Działań Niepożądanych Leków i Środków Chemicznych w okresie od r. do r. zebrało 1293 raporty opisujące wystąpienie działań niepożądanych spowodowanych zastosowaniem różnych substancjach chemicznych. Najwięcej, bo aż 797 zgłoszeń, dotyczyło powikłań po lekach. Wiele reakcji niepożądanych (159 raportów), wymagających wdrożenia specjalistycznego leczenia, zgłaszały osoby eksperymentujące z nowymi substancjami psychoaktywnymi, oraz narkotykami (82 raporty). Zdarzały się także przypadki powikłań wynikających ze stosowania, bez konsultacji z lekarzem, suplementów diety (15 raportów). Tabela 1. Substancje najczęściej powodujące działania niepożądane. Substancja Liczba raportów Leki 797 Suplementy diety 15 Środki czystości 72 i higieny osobistej NPS 159 Narkotyki 82 Inne 168 ŁĄCZNIE

3 NAJCZĘSTSZE DZIAŁANIA NIEPOŻĄDANE LEKÓW Polekowe reakcje niepożądane występowały najczęściej po przyjęciu zbyt wysokiej dawki leku 629 przypadków. Podobnie, jak miało to miejsce w latach wcześniejszych, reakcje niepożądane obserwowane były znacznie częściej wśród kobiet niż mężczyzn. Średni wiek pacjentów, u których wystąpiły niepożądane działania, pomimo prawidłowego stosowania leku (czyli zgodnego z zaleceniami producenta) wynosił 36 lat. Wśród pacjentów, którzy stosowali leki niezgodnie z charakterystyką produktu leczniczego, średni wiek był wyższy i sięgał 43 lat. Wartym podkreślenia jest fakt, iż w przypadku reakcji niepożądanych, występujących podczas prawidłowego stosowania leków, aż 39% przyp. zostało sklasyfikowanych jako ciężkie, czyli takie, które zagrażały życiu chorego, pozostawiły trwałe następstwa swojego działania lub wymagały hospitalizacji. Do farmaceutyków powodujących niepożądane działania w przypadku ich prawidłowego stosowania należały przede wszystkim leki: przeciwbólowe (23,46% przyp.), uspokajające i nasenne (20,67% przyp.), cytostatyki (16,20% przyp.), kardiologiczne (11,17% przyp.), neuroleptyki (8,93% przyp.) oraz antydepresanty (7,26% przyp.). Wśród substancji czynnych powodujących ww. reakcje dominowały: kwas acetylosalicylowy, simwastatyna, cisplatyna w kombinacji z etopozydem oraz alprazolam. Najczęściej opisywanymi objawami niepożądanymi były: reakcje ze strony układu pokarmowego (36% przyp.), zaburzenia w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego, w tym min.: splątanie, zaburzenia pamięci, zaburzenia równowagi (29% przyp.), hipotonia ortostatyczna (22% przyp.), tachykardia (20% przyp.), uogólniona wysypka (10% przyp.). W sytuacjach nieprawidłowego stosowania leków, najczęściej obserwowano takie objawy jak: 2

4 odchylenia w badaniach laboratoryjnych (74% przyp.), zaburzenia ze strony ośrodkowego układu nerwowego, w tym m.in.: ilościowe i jakościowe zaburzenia świadomości (63% przyp.), niepożądane objawy ze strony układu sercowo-naczyniowego, w tym min.: tachykardia, bradykardia, a także wzrost lub spadek ciśnienia tętniczego krwi (47% przyp.), zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego pod postacią nudności, wymioty, biegunki, krwawienia z przewodu pokarmowego (34% przyp.). Spośród nazw międzynarodowych, które były najczęściej związane z działaniami niepożądanymi, zgłaszanymi przez naszych pacjentów, dominowały: paracetamol (125 pacjentów), ibuprofen (51 pacjentów) i kwetiapina (41 pacjentów). Tabela 2. Grupy leków podczas stosowania których najczęściej występowały działania niepożądane. Grupy leków % Leki przeciwbólowe 23 Uspokajająco-nasenne 21 Cytostatyki 16 Kardiologiczne 11 Neuroleptyki 9 Antydepresanty 7 Leki wpływające na układ oddechowy 7 Antybiotyki 4 Inne 2 ŁĄCZNIE 100 3

5 DZIAŁANIA NIEPOŻĄDANE SUPLEMENTÓW DIETY W 2015 r., szczególnie w okresie wiosenno-wakacyjnym, najczęściej zgłaszane działania niepożądane występowały po suplementach diety stosowanych w celu redukcji masy ciała oraz łagodzenia napięcia nerwowego i poprawy samopoczucia. Tabela 3. Suplementy diety najczęściej powodujące działania niepożądane. Suplement diety stosowany w celu: N % Redukcji masy ciała 7 47 Łagodzenia napięcia nerwowego i poprawy 5 33 samopoczucia Ułatwienia zasypiania 2 13 Poprawy koncentracji 1 7 ŁĄCZNIE Wśród substancji wchodzących w skład preparatów sprzyjających utracie wagi i powodujących jednocześnie działania niepożądane, najczęściej wymieniano: kofeinę oraz zieloną herbatę (która również zawiera kofeinę). Pacjenci zgłaszający tego typu zdarzenia skarżyli się przede wszystkim na silne bóle głowy, uporczywą biegunkę, wrażenie dzwonienia w uszach, a także występowanie różnego rodzaju reakcji alergicznych. Warto przypomnieć, że zielona herbata była od wielu lat polecana jako niezwykle bezpieczne i naturalne remedium na nadwagę oraz środek pozwalający na oczyszczenie organizmu z toksyn. Substancja ta bywa niestety przyjmowana w nadmiernych ilościach. Niektórzy zwolennicy takiego napoju wypijają po 2-3 litry tego napoju, inni suplementują ją dodatkowo w postacią tabletek lub kapsułek. W rzeczywistości w skład zielonej herbaty wchodzi do 4% kofeiny, która w przypadku przedawkowania, może odpowiadać za szereg objawów niepożądanych. 4

6 Z drugiej strony skuteczność terapii z wykorzystaniem ekstraktu lub naparu z zielonej herbaty w celu redukcji masy ciała lub podtrzymania efektu po utracie wagi jest wciąż przedmiotem licznych dyskusji. Dotychczasowe badania dostarczają sprzecznych wniosków, a skuteczność takiej terapii bywa często kwestionowana. Pewne jest natomiast, czego dowiodły liczne obserwacje kliniczne, że zielona herbata może wykazywać działanie hepatotoksyczne. W literaturze medycznej opisano przypadki ostrego uszkodzenia wątroby, z których część musiała być leczona przeszczepem tego narządu. Ponadto picie zielonej herbaty lub przyjmowanie suplementów zawierających jej ekstrakt może powodować pogorszenie funkcji już uszkodzonej wątroby. Spożywanie zielonej herbaty może także być niekorzystne dla osób z niedokrwistością oraz obciążonych ryzykiem osteoporozy. Substancje zawarte w herbacie mogą zmniejszać wchłanianie żelaza oraz powodować zwiększone wydalanie wapnia z moczem. Obecnie zakłada się, że bezpieczne spożywanie zielonej herbaty powinno ograniczać się do wypijania ok. 2-3 filiżanki dziennie. NIETYPOWE DZIAŁANIA NIEPOŻĄDANE ZAOBSERWOWANE W 2015 r. Wnikliwa analiza wszystkich przypadków działań niepożądanych zgłoszonych lub zaobserwowanych przez CMDN w 2015 r. dostarczyła cennych informacji na temat nowych lub nietypowych reakcji niepożądanych. W badanym okresie stwierdzono aż pięć tego typu przypadków. Niektóre z nich prezentujemy poniżej z wyjaśnieniem prawdopodobnych mechanizmów odpowiedzialnych za ich wystąpienie, inne zostaną opisane niebawem na naszej stronie internetowej. Opis przypadku 1. Odczuwanie nieprzyjemnego smaku po klindamycynie. Kobieta lat 27, z powodu zakażenia skóry, stosowała klindamycynę w dawce 600 mg trzy razy dziennie,. Już po pierwszej tabletce odczuwała nieprzyjemny gorzki smak w jamie ustnej, który utrzymywał się przez wiele godzin. Każdorazowo po przyjęciu kolejnej tabletki 5

7 ww. odczucie nawracało. Działanie niepożądane, pomimo tego, że nie zostało zaklasyfikowane jako ciężkie, było dla pacjentki niezwykle uciążliwe. Próba wyjaśnienia mechanizmu, w jakim mogło dojść do powstania reakcji niepożądanej: Po przyjęciu klindamycyny w postaci tabletki, łatwo można stwierdzić, że jej smak jest odpychająco-gorzki. W literaturze medycznej pojawiły się liczne doniesienia opisujące to, że nawet po preparatach, zawierających tą samą substancję czynną podawaną dożylnie lub miejscowo na skórę pacjenci skarżyli się na długotrwały i sprawiający dyskomfort, gorzki smak w ustach. Obserwacje te dały podstawę do wyciągnięcia wniosków, że lek ten, niezależnie od drogi podania, powoduje przykre zaburzenia smaku, które są wynikiem utrzymywania się wysokich stężeń zarówno związku macierzystego, jak i jego metabolitów. W bazie danych WHO zgromadzono dziesiątki raportów, z różnych krajów świata, opisujących występowanie zaburzeń smaku, zmniejszenia jego percepcji, a w nielicznych przypadkach pojawienie się omamów węchowych i całkowitej utraty smaku podczas stosowania klindamycyny. Należy podkreślić, że z obecnych badań nie wynika by działanie antybiotyku modyfikowało funkcje receptorów smakowych. Wyjaśnienie tego problemu wydaje się znacznie prostsze. Lek sam w sobie ma nieprzyjemny smak i w dużym stopniu jest wydzielany przez ślinianki. Można przypuszczać, że reakcja jest tym bardziej nasilona, im wyższe jest stężenie leku w osoczu ponieważ koreluje to z wysokimi jego stężeniami w ślinie. Opis przypadku 2. Niezwykłe sny po witaminie B6 Mężczyzna lat 26 przyjmował witaminę B6 trzy razy dziennie po 100 mg. Według jego relacji codziennie, w okresie stosowania leku, doświadczał co najmniej kilka występujących po 6

8 sobie, niezwykle barwnych i realistycznych snów. Ponadto chory dokładnie pamiętał treść marzeń sennych po przebudzeniu. Próba wyjaśnienia mechanizmu, w jakim mogło dojść do powstania reakcji niepożądanej: To nietypowe działanie uboczne leku zgłaszane było przez wielu pacjentów z różnych stron świata. Zgłoszenia te stały się inspiracją do przeprowadzenia podwójnie zaślepionych badań kontrolowanych z użyciem placebo, których celem była ocena faktycznego wpływu witaminy B6 na ludzki sen. Wyniki dostarczyły ciekawych wniosków. Otóż w grupie pacjentów przyjmujących witaminę B6 opisywano barwne, realistyczne, często dziwne oraz emocjonujące sny, które pacjenci dobrze pamiętali po przebudzeniu. Inaczej sytuacja wyglądała w przypadku grupy kontrolnej. Przypuszcza się, że witamina B6 może zwiększać pobudzenia kory mózgowej w trakcie trwania fazy snu REM. Warto także nadmienić, iż witamina B6 jest ważnym kofaktorem, który bierze udział w konwersji tryptofanu do serotoniny. Serotonina tłumi fazę REM, umożliwiając głęboki sen, co w rezultacie powoduje efekt z odbicia w drugiej części jego trwania. To odbicie REM umożliwia lepsze zapamiętanie marzeń sennych po przebudzeniu. Warto przypomnieć, że po wprowadzeniu na rynek pierwszych leków z grupy selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny zgłaszano także liczne przypadki występowania dziwnych, realistycznych, często jednak także bardzo nieprzyjemnych snów. SUBSTANCJE PSYCHOAKTYWNE A DZIAŁANIA NIEPOŻĄDANE Bardzo liczną grupę pacjentów, którzy doświadczyli działań niepożądanych stanowili chorzy eksperymentujący z różnymi substancjami psychoaktywnymi. Zdecydowaną większość z nich stanowili mężczyźni (80,54% przyp.). 7

9 Pacjenci sięgali najczęściej po tzw. nowe substancje psychoaktywne (NPS) 70,59% przyp., różnego rodzaju roślinne mieszanki działające psychoaktywnie (16,29% przyp.) oraz przeciwkaszlowy lek zawierający dekstrometorfan (5,88% przyp.). Spośród NPS, chorzy najbardziej upodobali sobie syntetyczne kannabinoidy, mefedron i inne substancje działające sympatykomimetycznie. Warto podkreślić, że pacjenci bez wahania stosowali środki z niepewnego źródła pomimo świadomości narażenia się na poważne skutki zdrowotne, w tym nawet zgon. DZIAŁANIA NIEPOŻĄDANE ŚRODKÓW CZYSTOŚCI I HIGIENY OSOBISTEJ W okresie od r. do r. CMDN zebrało 72 raporty opisujące wystąpienie objawów niepożądanych lub zatruć po środkach czystości i higieny osobistej. Zgłoszenia dotyczyły najczęściej kapsułek do prania oraz kapsułek do zmywarek. Do intoksykacji dochodziło zwykle z powodu niewłaściwego stosowania ww. preparatów, a także ich nieprawidłowego przechowywania, co wiązało się zwykle z przypadkowym, doustnym przyjęciem ich przez dzieci. Objawy niepożądane występowały zwykle pod postacią skórnych reakcji nadwrażliwości, nudności i wymiotów. Z powodu częstego powtarzania się tego zjawiska, CMDN uruchomiło specjalny monitoring zdarzeń niepożądanych z udziałem tych produktów. Z naszych obserwacji wynikało, że incydenty opisane powyżej powtarzały się we wszystkich miesiącach. Poniżej prezentujemy wykres, który przedstawia liczbę zatruć ww. kapsułkami od maja 2015 r. do sierpnia 2016 r. 8

10 Częstość występowania zatruć kapsułkami do prania lub zmywarek kapsułki do prania kapsułki do zmywarek PODZIĘKOWANIA Przy tej okazji chcielibyśmy także bardzo serdecznie podziękować wszystkim Państwu, którzy przesłali do nas raporty opisujące powikłania po lekach, suplementach diety i innych środkach chemicznych. Zachęcamy do dalszej współpracy, dzielenia się z nami swoimi obserwacjami oraz regularnego odwiedzania naszej strony internetowej. Z wyrazami szacunku i poważania, Dr hab. n. med. Jacek Sein Anand Dr n. med. Daria Schetz 9