1 Analiza narracyjna. 1 Doskonale ten proces lektury zostaje opisany w powołaniu proroka Ezechiela, które dokonuje się

Transkrypt

1 1 Analiza narracyjna Otwierając Biblię zauważa się, iż jej intencją jest przedstawienie kompletnej historii świata i człowieka. Jej pierwsza księga przynosi zapis początków, zaś ostatni tom skupia się na etapie finalnym dziejów ludzkości. Protagonistą tych wydarzeń jest nie tylko człowiek. W jego życie wpisuje się aktywna obecność Boga, przez co historia zapisana w Piśmie świętym jawi się jako historia zbawienia. Jej nośnikiem jest słowo. Najpierw słowo Boga, które stwarza człowieka, kształtuje jego życie i wchodzi z nim w dialog, by w Chrystusie stać się Słowem wcielonym. W ten sposób słowo Boga nie jest abstrakcyjną konstrukcją lingwistyczną. Skierowane do człowieka, czyni go podmiotem słuchającym i mówiącym, rozpoznaje w nim nie tyle bierny przedmiot tej historii, co raczej podmiot, powołany do twórczego dialogu z Bogiem i ze światem. Jeśli historia zbawienia przyjmuje kształt słowa spisanego, to nie po to, by pozostać zamkniętą kartą przeszłości. Sensem słowa jest bycie czytanym i opowiadanym, słuchanym i rozważanym, memoryzowanym i interioryzowanym 1. Zachęcając konkretne osoby do spisywania słowa zbawienia 2, Pan Bóg chce je skierować do ludzi każdego czasu i miejsca. Nie chodzi wcale o mechaniczne powracanie do przeszłości czy jej odtwarzanie, ale o odkrywanie w teraźniejszości tego samego Słowa Boga, które jest żywe i skuteczne (Hbr 4,12), jeśli człowiek podda mu swoje życie. Ten rodzaj komunikacji interpersonalnej dokonuje się poprzez akt czytania, w którym słowo spisane staje się żywe dzięki czytelnikowi. Istnieje wiele modeli lektury Biblii, odmiennych w swojej metodzie, założeniach i finalności 3. Potrzeba jednak, by te różne metody były dialogiem z tekstem biblijnym, co wymaga rozpoznania w nim podmiotu mówiącego. Relacja między słowem czytanym i jego czytelnikiem jest ambiwalentna. Znaczenie słowa zawarte jest w nim samym, ale może zostać odkryte tylko przez tego, który je czyta, słucha i paradoksalnie nadaje znaczenie. Niebezpieczeństwo arbitralnej interpretacji tekstu biblijnego istnieje zawsze, skoro stoi za nią każdorazowo osoba ludzka. Jednak rewitalizacja słowa czytanego byłaby niemożliwa bez owego ryzyka subiektywności, jakie płynie z zakorzenienia lektora w określonym kontekście życiowym, kulturowym, literackim, społecznym czy religijnym. Uświadomienie sobie tego obciążenia środowiskowego uwalnia lekturę Biblii od subiektywności, czyniąc ją zarazem egzystencjalną, zapodmiotowioną w konkretnym człowieku, w jego historii i doświadczeniu życiowym. Czytając historię zbawienia swoim życiem, czytelnik sam staje się jej uczestnikiem. Jego życie upodabnia się do opowieści wypowiadanej Bożym słowem. Odpowiadając na nie, człowiek odkrywa własne życie, jego sens i treść 4. Egzystencjalny wymiar lektury Biblii jest szczególnie bliski metodzie narratywnej. Jej procedury badawcze doczekały się licznych opracowań 5, w których zwraca się uwagę na konieczność analizy 1 Doskonale ten proces lektury zostaje opisany w powołaniu proroka Ezechiela, które dokonuje się między innymi poprzez spożycie zwoju z zapisanym Bożym słowem (Ez 2,8 3,3), co staje się modelem komunikacji proroka z Bogiem. 2 Por. Iz 30,8; Jr 30,2; 36,2; Ha 2,2. 3 Por. dokument Papieskiej Komisji Biblijnej Interpretacja Pisma świętego w Kościele (1993), który prezentuje poszczególne metody i podejścia interpretacyjne do tekstu biblijnego wraz z ich oceną. Metoda narratywna stanowi przedmiot analizy w paragrafie I.B.2. 4 Por. J.L. CHRÉTIEN, «Akt czytania», Życie duchowe 37 (2004) Wśród klasycznych wprowadzeń do metody narratywnej należy wspomnieć przede wszystkim następujące prace: R. ALT, The Art of Biblical Narrative, New York 1981; J.L. SKA, Our Fathers Have

2 warstwy czasownikowej narracji, relacji czasowych zachodzących między poszczególnymi wydarzeniami (scenami), programu narracyjnego opowiadania i sposobu jego realizacji, relacji między opowiadającym i czytającym daną narrację, technik narracyjnych zastosowanych przez narratora. Powyższa lista działań nie jest wyczerpująca, ale pokazuje, że punktem wyjścia w szukaniu znaczenia tekstu nie jest pytanie: co zostało powiedziane?, lecz jak to zostało powiedziane i dlaczego w ten sposób? 6. Te pytania aktywizują czytelnika, czyniąc jego lekturę dialogiczną wobec Bożego słowa, które nie tylko objawia jakąś prawdę, ale odwołując się do różnych środków narratywnych wpływa na sposób patrzenia swego lektora i doprowadza go do przyjęcia tych, a nie innych wartości. Poniższe opracowanie ma na celu ukazanie możliwości zastosowania wybranych elementów metody narratywnej w osobistej lekturze Biblii, a przez to we wspólnotowym spotkaniu z Bożym słowem dokonującym się chociażby w ramach katechezy. W trakcie analizy narratywnej cyklu o Abrahamie (Rdz 11,27 25,10) zostaną wyeksponowane te momenty procesu interpretacyjnego, które mimo obecności w podświadomości czytelnika, nie są zawsze uświadomione, a przez to nie mogą twórczo animować dialogu z tekstem ILE JEST OPOWIADAŃ W OPOWIADANIU? Motorem akcji w opowiadaniu są czasowniki. Występują one w dwóch warstwach tekstu: w narracji i w dialogach. W opowiadaniu można rozróżnić następujące typy narracji 7 : a) akcja pierwszoplanowa: wyrażona jest serią czasowników w czasie przeszłym opisujących czynności skończone (punktowe), które wskazują na rozwój akcji. Rdz 12,4-6: Abram udał się w drogę..., zabrał ze sobą swoją żonę... i wyruszył. Gdy przybliżyli się do Kanaanu... Abram przeszedł przez ten kraj. b) akcja drugoplanowa: stanowi tło dla akcji pierwszoplanowej. Sygnalizują ją czasowniki podkreślające powtarzalność i częstotliwość konkretnej czynności. Rdz 12,8-10: akcja główna to wędrówka Abrahama (w.8: przeniósł się na wzgórze i rozbił swój namiot..., tam zbudował ołtarz..., w.10: powędrował do Egiptu). W jej tle ma miejsce kilka czynności: jedna powtarzająca się w.8: wzywał imienia Jahwe przy ołtarzu, który zbudował; druga rozciągnięta w czasie w.9: wędrował z miejsca na miejsce. c) opis: przynosi elementy statyczne opisujące osoby, tło, zdarzenia. Dominują w nim rzeczowniki, przymiotniki i czasowniki opisujące stan. Told Us. Introduction to the Analysis of Hebrew Narratives, Subsidia bliblica 13, Roma 1990, J.P. FOKKELMAN, Come leggere un racconto biblico. Guida pratica alla Narrativa biblica, Studi biblici 43, Bologna 2003 (oryg. niderlandzki: Vertelkunst in de bijbel. Een handleiding bij literair lezen, Zoetermeer 1995). Z opracowań polskich godnym uwagi jest przede wszystkim studium Z. Pawłowskiego, Opowiadanie, Bóg i początek. Teologia narracyjna Rdz 1 3, Rozprawy i Studia biblijne 13, Warszawa 2003 (szczególnie strony ). 6 Por. J.P. FOKKELMAN, Come leggere, Uchwycenie hierarchii poszczególnych czynności wydaje się być łatwiejsze w tekście oryginalnym (hebrajskim), jednak tłumaczenia używają form czasownikowych korespondujących z tekstem tłumaczonym. Ponadto należy zauważyć, że samo tłumaczenie pełni wobec tekstu podobną rolę co lektura i w jednym, i w drugim przypadku dochodzi do rewitalizacji narracji (por. L. ALONSO SCHÖKEL J.M. BRAVO ARAGÓN, Appunti di ermeneutica, Studi biblici 24, Bologna 1994, ).

3 Rdz 12,4-6: akcja gówna to wędrówka Abrahama. W nią włączone są elementy, które nie przynoszą postępu akcji, lecz rozwijają elementy obrazu, w którym sytuuje się akcja w.4: Abram miał siedemdziesiąt pięć lat; w.6: w kraju tym mieszkali wówczas Kananejczycy. 2. W JAKIM CZASIE ROZGRYWA SIĘ AKCJA: RZECZYWISTYM CZY FIKCYJNYM? W analizie narracyjnej rozróżnia się «czas opowiadany» i «czas opowiadania» 8. «Czas opowiadany» to czas trwania akcji i wydarzeń w historii realnej, która została opowiedziana przez narrację. Mierzy się on jednostkami realnego czasu (sekundy, minuty, itd.). Natomiast «czas opowiadania» to czas potrzebny do opowiedzenia konkretnej narracji. Między tymi dwoma rzeczywistościami mogą zachodzić następujące relacje: a) W opowiadaniu pojawią się luki, które normalnie są wypełnione w czasie opowiadanym (stąd czas opowiadania jest krótszy). Przejście między 16,16 (Abraham ma 86 lat, gdy urodził mu się Izmael) i 17,1 (Abraham ma 99, gdy otrzymuje obietnicę narodzin Izaaka): trzynaście lat (czas opowiadany) i pięć sekund (czas opowiadania); Wędrówka sługi Abrahama do Aram-Nacharaim po Rebekę, przyszłą żonę Izaaka. Pokonanie kilkuset kilometrów zostaje opisane w jednym zdaniu w 24,10: czas opowiadania to zaledwie kilka sekund, zaś czas opowiadany rozciąga się na kilka miesięcy. b) Im ważniejsze jest dane wydarzenie, tym więcej czasu poświęca mu narracja; Abraham ma 99 lat, gdy otrzymuje zapowiedź narodzin Izaaka (por. 17,1), zaś Izaak przychodzi na świat, gdy patriarcha ma 100 lat (por. 21,5). Opowiadanie o wydarzeniach jednego roku kluczowego dla życia Abrahama zajmuje aż pięć rozdziałów. Tymczasem we wcześniejszych pięciu rozdziałach (12 16) zostało opisanych aż dwadzieścia cztery wcześniejsze lata życia Abrahama. c) Czas opowiadania zbiega się z czasem opowiadanym w zapisie dialogów (stąd ważność dialogów pojawiających się w narracji). Obietnica narodzin Izaaka w Rz 17 dokonuje się w kontekście objawienia się Boga Abrahamowi (w.1 ukazanie się, zaś w.22 oddalenie się Jahwe). Nie ma żadnego przemieszczania się bohaterów. Zapisany zostaje tylko dialog między Abrahamem i Bogiem, którego przeczytanie odpowiada realnemu czasowi, w którym miał on miejsce. Czytelnik znajduje się zatem niejako wewnątrz opowiadania; Rdz 23 opowiada o śmierci Sary i jej pochówku w pieczarze leżącej na polu Makpela w Hebronie. Narrator zamiast stwierdzić prosto, że Abraham kupił kawałek ziemi w Kanaanie, przytacza treść negocjacji towarzyszącej zakupowi gruntu, ze szczególnym podkreślenie, że Abraham zapłacił za nią odpowiednią cenę, przez co stał się jej pełnoprawnym właścicielem. Ten 3 8 Proponowana terminologia idzie za nazewnictwem przyjętym przez J.-L. Ska, Our Fathers, 7-8. W literaturze polskiej «czas opowiadany» jest określany mianem «czasu fabularnego» (fabuły), zaś «czas opowiadania» «czasem narracji» (por. M. GŁOWIŃSKI A. OKOPIEŃ-SŁAWIŃSKA J. SŁAWIŃSKI, Zarys teorii literatury, Warszawa , ).

4 dialog jest ważny dla całości narracji, gdyż podkreśla, iż w ten sposób realizuje się obietnica ziemi uczyniona patriarsze przez Boga. Dotarł on wreszcie do kresu swojej wędrówki. d) Opis sytuacji (czyjegoś wyglądu czy miejsca) stanowi o czasie opowiadania (czyta się go określoną ilość sekund), ale nie przynależy on do czasu opowiadanego, czyli realnie biegnącej akcji. Informacja o głodzie w Kanaanie w Rdz 12,10 e) Wydarzenia opisane w czasie opowiadania nie korespondują zawsze z porządkiem wydarzeń w czasie opowiadanym. Pobyt Abrahama u Abimeleka pozornie rozwija się chronologicznie. Opisane wydarzenia nie zostają bowiem przedstawione według kolejności wypadków: w w.11 Abraham podejrzewa mieszkańców Geraru o brak bojaźni Bożej, tymczasem powinno się o tym wspomnieć przed kamuflażem z w.2 (podobnie polecenie, które skierował Abraham do Sary, pojawia się w w.13); informacja o bezpłodności kobiet w domu Abimeleka (w.18) była karą ze strony Boga, o której winno się powiedzieć tuż po śnie Abimeleka relacjonowanym w w.3. Nawiązując do tych dwóch ostatnich punktów, należy zwrócić uwagę na dwa momenty: a) «usytuowanie» nazywane jest często ekspozycją przynosi ona czytelnikowi informacje konieczne dla zrozumienia przebiegu akcji (np. opis postaci, miejsca, sytuacji, itp.). Ekspozycja może powracać wielokrotnie w czasie opowiadania, ilekroć tylko koniecznym jest podanie nowych informacji, niezbędnych dla rozwoju akcji czy zrozumienia jej przez czytelnika. Tożsamość Sary: kim jest ona dla Abrahama? Z 12,5 wynika, że żoną. Tymczasem gdy zstępują do Egiptu, patriarcha każe jej mówić, że jest jego siostrą, co wydaje się być kłamstwem (por. 12,11-13). Gdy później ma miejsce podobne zdarzenie na dworze Abimeleka, Abraham zdaje się znowu uciekać do kłamstwa (por. 20,2). Tłumacząc później całą sytuację Abimelekowi, patriarcha uzasadnia swoje prawo do nazywania Sary swoją siostrą (por. 20,12: jest moją siostrą jako córką ojca mojego, ale z innej matki). b) W ramach narracji wydarzenia czasu realnego mogą zostać opowiedziane wcześniej, później, bądź też mogą zostać pominięte 9 : retrospekcja (analepsis) uzupełnienie luki, która pojawiła się wcześniej w narracji; Przedstawiona wyżej kwestia tożsamości Sary. antycypacja (prolepsis) uprzednie opowiedzenie tego, co nastąpiło później w opowiadaniu; informacja o występkach Sodomy i Gomory pojawia się już w 13,13, gdy osiedla się tam Lot, a następnie w 18,20-21, co wprowadza czytelnika w spór Abrahama z Bogiem o życie mieszkańców Sodomy. Dopiero jednak Rdz 19 odsłania ich niemoralne postępowanie będące źródłem tej krytycznej oceny; 18,1 stwierdza się, że Bóg ukazał się Abrahamowi, co zostaje później opowiedziane w rozdziale Funkcję anachronii na płaszczyźnie porządku chronologicznego przedstawia szczegółowo Z. Pawłowski, Opowiadanie, Bóg i początek,

5 elipsa luka w narracji Pobyt Abrahama w Egipcie jest opisany bardzo skrótowo. Nie wiemy, co działo się z Sarą na dworze faraona, co w tym czasie robił patriarcha sowicie nagrodzony przez faraona (por. 12,15-16). Przechodzi się w opowiadaniu od razu do informacji o ukaraniu faraona. 3. JAK OPOWIADAĆ, BY ZAINTERESOWAĆ? W narracji można wskazać wiele elementów, które służą odmalowaniu dramaturgii wydarzeń bądź też determinują porządek wydarzeń opisanych w tekście: a) Powtórzenia podkreślają komunikat (rzecz powiedziana dwa razy) lub eksponują element wyłamujący się z serii (np. jakaś scena powtarza się kilka razy, by w którymś momencie zostać wzbogacona o coś nowego). W tym kontekście mówi się też o scenach typicznych, które są zbudowane na podobnym scenariuszu narracyjnym 10. Abraham, gdy wstawia się za mieszkańcami Sodomy, powtarza to samo pytanie, zmniejszając za każdym razem liczbę sprawiedliwych w mieście. Równocześnie Pan Bóg odpowiada mu tym samym zobowiązaniem samego siebie, że nie zniszczy miasta przez wzgląd na tych sprawiedliwych (18,22-32). Innym klasycznym przykładem powtórzeń wzmacniających komunikat jest obietnica potomstwa w 15,5; 17,4-5; 17,9-21; 18,10 (podobnie obietnica ziemi). Wskazane zapowiedzi licznego potomstwa przynoszą wciąż nowe elementy: potomstwo liczne jak gwiazdy na niebie, przekładające się na mnóstwo narodów, wreszcie podanie dokładnego czasu narodzin. W przypadku scen typicznych istotnym jest zauważenie nie tylko podobnego rozwoju wypadków, lecz również uchwycenie zachodzących między nimi różnic. W historii Abrahama mówi się dwukrotnie o pobycie Abrahama na dworze obcego monarchy, któremu Sara zostaje przedstawiona jako siostra patriarchy (por. 13,11-20; 20,1-18). Ale tylko drugie opowiadanie odsłania motywy działania Abrahama, który po prostu nie ufa Bogu, nie wierzy, że znajduje się wśród ludzi bojących się Jahwe (20,11). b) Rozwój jakieś wydarzenie zostaje rozwinięte gradualnie. Stopniowe zbliżanie się Abrahama do wzięcia w posiadanie ziemi Kanaan. c) Element zakłócenia akcja rozwija się harmonijnie, by w którymś momencie zostać przerwaną lub zakłóconą. przerwanie: zaskakuje fakt, że po zakończonych sukcesem negocjacjach Abrahama o życie mieszkańców Sodomy akcja zostaje przerwana. Rozejściu się protagonistów wspomniane w 18,22 stanowi zdanie kończące scenę; zakłócenie: Abraham ma udać się do Kanaanu (12,1), przybywa (12,5) i zaraz potem udaje się do Egiptu (12,10). Cała historia Abrahama to ciągłe wchodzenie i wychodzenie z Kanaanu, bliska już realizacja obietnicy i jej oddalanie się. Przez to czytelnik jest wciąż zaskakiwany nowymi 5 10 Klasycznym przykładem sceny typicznej jest opowiadanie o spotkaniu przy studni mężczyzny i kobiety kończące się małżeństwem (por. R. ALTER, L arte della narrativa biblica, 71-77). W cyklu o Abrahamie pojawia się ona w 24,11-28 (małżeństwo Izaaka i Rebeki). Podobna struktura opowiadania występuje w spotkaniu Jakuba i Racheli (Rdz 29,1-14) oraz Mojżesza i Sefory (Wj 2,15-22).

6 zwrotami akcji. Podobnie obietnica potomstwa zakłóca ją pojawienie się chociażby Izmaela, który staję się konkurentem dla Izaaka; d) Technika zakładki (przejęcia) w toku narracji powraca się do jakiegoś punktu (motywu) wcześniej porzuconego czy tylko zasygnalizowanego; Wspomniane wyżej nagłe zniknięcie ze sceny Abrahama po jego sporze z Bogiem o Sodomę (18,33). Patriarcha powraca ponownie już po zburzeniu, by zobaczyć zniszczone miasto (19,27) CZY JEST JAKIŚ SPOSÓB NA DOBRE OPOWIADANIE? Narracja układa się według określonego modelu akcji. Model ten może być wykorzystany za każdym razem inaczej, jednak istotne jego cechy pozostają bez zmian. Budowa akcji ma charakter dynamiczny. W jej ramach można wyróżnić: ekspozycję, rozwinięcie, punkt kulminacyjny, perypetię oraz rozwiązanie 12. Ekspozycja zarysowuje sytuację wyjściową opowiadania, tworzy wyjściowy układ zdarzeń, z których wynikają dalsze. Nie znaczy to wcale, że na początku każdego opowiadania musi pojawić się ekspozycja. Jej wystąpienie zależy od osądu narratora, który decyduje o miejscu dopowiedzenia jakiejś informacji. Rozwinięcie przedstawia dalszy bieg wypadków. W punkcie wyjścia można mówić o zawiązaniu akcji, w którym po raz pierwszy pojawia się problem czy konflikt opowiadania. Rozwój akcji niekoniecznie zostaje przedstawiony w kolejno następujących po sobie scenach (w sensie przyczynowo-skutkowym). Rzadko napotyka się na jednokierunkowy układ zdarzeń prowadzący konsekwentnie do rozwiązania, szczególnie gdy ma się do czynienia z cyklem narracyjnym (przykładem Abraham). Bardzo często dochodzi do komplikacji, kiedy to zostaje zahamowany rozwój akcji poprzez wprowadzenie nowego bohatera, pojawienie się nowej trudności czy też rozpoczęcie nowego wątku. Punkt kulminacyjny stanowi apogeum akcji, z którego już tylko krok do perypetii (zwrotu akcji), czyli zmiany kierunku losów bohatera. Zanim nastąpi rozwiązanie pojawić się może jeszcze suspens (ostatnie zawieszenie), który na ogół zostaje użyty w opowiadaniu w celu podniesienia napięcia i wyraźniejszego wyeksponowania konkluzji. Zwrot akcji może się dokonać na dwóch płaszczyznach: zmiany sytuacji bohatera: ze złej na dobrą, z nieszczęścia na szczęście; zmiany poznania bohatera: jego przejście od ignorancji do wiedzy. Te dwa momenty w punkcie zwrotnym są określane jako peripeteia (zmiana sytuacji) oraz anagnorisis (zmiana poznania). Na nakreślony wyżej model akcji można spojrzeć również z perspektywy programu narracyjnego 13, który tylko częściowo odpowiada zawiązaniu akcji. Pojawiając się w tym punkcie 6 11 W tej części narracji J.-L. Ska dostrzega inną «zakładkę» między fragmentami 18,16 (precyzyjniej powinno być 18,22 uwaga własna) i 19,1, które rejestrują stopniowe zbliżanie się dwójki z trzech gości goszczących wcześniej u Abrahama. Ich wędrówka zostaje w narracji przerwana dysputą patriarchy, wstawiającym się za mieszkańcami Sodomy, z Bogiem (por. Our Fathers, 9-10). 12 Czasami narrator opowiada o wydarzeniach, które poprzedzają zdarzenia stanowiące treść właściwej narracji (por. GŁOWIŃSKI A. OKOPIEŃ-SŁAWIŃSKA J. SŁAWIŃSKI, Zarys teorii literatury, 371). Taką przedakcję w cyklu o Abrahamie można widzieć w 11,31-32, gdzie wzmiankuje się wędrówkę Teracha ze swoimi synami z Ur chaldejskiego do Charanu. 13 Typologii programów narracyjnych dokonuje J.-L. Ska, «Sincronia: L analisi narrativa», w: Metodologia dell Antico Testamento, red. H. Simian-Yofre, Studi biblici 25, Bologna 1994,

7 opowiadania, program narracyjny może przybrać kształt misji, która zostaje powierzona głównemu bohaterowi. Od tego momentu pytanie towarzyszące czytelnikowi w jego lekturze dotyczy tego, czy bohater będzie w stanie spełnić swoją misję (zadanie) oraz w jaki sposób to uczyni. W niektórych opowiadaniach programem narracyjnym może być plan czy pragnienie wyrażone przez głównego bohatera. Inną wersją programu będzie kontrakt, który wiąże bohatera z osobą, która zawierza mu jakąś misję (to szczególnie w opowiadaniach o powołaniu). Aplikując powyższą teorię budowy akcji do cyklu o Abrahamie należy zauważyć, iż można ją zastosować do całości narracji (11,27 25,10), jak i do poszczególnych opowiadań stanowiących epizody rozwijającej się stopniowo akcji. Program narracyjny Znajduje się on w poleceniu, które Abraham otrzymał od Boga w 12,1-3. Z jednej strony przyjmuje on charakter kontraktu: misją Abrahama jest udanie się do Kanaanu, z drugiej zaś strony jawi się jako plan Boga wobec patriarchy: pragnieniem Boga jest obdarowanie go licznym potomstwem oraz błogosławieństwem. Zanim nastąpi zawiązanie akcji (12,4 Abraham ruszył) już wiemy z wcześniejszej ekspozycji, w czym zawiera się problem (konflikt) powyższego programu narracyjnego: Sara, żona Abrahama jest bezpłodna (11,30) co z obietnicą potomstwa? Abraham jest w Charanie (11,31) czy dotrze do ziemi Kanaanu? patriarcha jest nikim, do tego ma zerwać wszelkie więzi z własną przeszłością (12,1) 14 czy wobec obcego narodu i w obcej ziemi dostąpi Bożego błogosławieństwa, stając się błogosławieństwem dla ludów całej ziemi? Komplikacja Cykl o Abrahamie zawiera wiele momentów komplikacji, które w odniesieniu do poszczególnych wątków programu narracyjnego prezentują się następująco: a) obietnicy ziemi Rdz 12,10-20: opuszczenie Kanaanu, do którego co dopiero przybył Abraham i udanie się do Egiptu; Rdz 13: Lot jako konkurent do ziemi obiecanej; Rdz 14: koalicja królów mezopotamskich jako zagrożenie dla pobytu Abrahama w Kanaanie; Rdz 15,16: Bóg informuje Abrahama, że dopiero czwarte pokolenie jego przodków wejdzie do ziemi obiecanej; Rdz 21,22-34: pobyt w ziemi filistyńskiej i dążenie Abrahama do zakupu studni w Beer Szebie potwierdzającego jego prawo własności do tego terytorium obietnica zdaje się oddalać, bo przecież Beer Szeba pozostaje na obrzeżach Kanaanu 15 ; 7 14 Opuszczenie Charanu przez Abrahama pociągało za sobą konieczność porzucenia trzech środowisk życiowych: «kraju» w wymiarze materialnym, «ojczyzny» w wymiarze urodzenia (kultury, obyczajów, religii, stylu życia) oraz «domu ojca» w wymiarze sieci powiązań rodzinnych i plemiennych. Tłumaczenie tego wiersza przez BT «wyjdź z twojej ziemi rodzinnej i z domu twego ojca» gubi te trzy podstawowe kręgi egzystencji każdego człowieka [por. G. RAVASI, Księga Rodzaju (11 50), Rozumieć Stary Testament, Kraków 1998, 22-23]. 15 Egzegeci nie są zgodni co do funkcji tego opowiadania w cyklu o Abrahamie: tłumaczyłoby ono etiologicznie nazwę Beer Szeba lub podkreślałoby silną pozycję patriarchy wobec Abimeleka. W tle narracji pozostają jednak realia życia patriarchy, który na trasie wędrówki jako nomada potrzebował studni dla swojej rodziny i trzód (por. C. WESTERMANN, Genesis A Commentary, Minneapolis 1985, 350).

8 b) obietnica potomstwa 12,1-20; 20,1-18: zagrożone życie Sary jako żony Abrahama, przez którą ma spełnić się obietnica potomstwa; 15,2: Abraham wątpi i myśli o Eliezerze jako swoim dziedzicu; 16: Izmael syn z niewolnicy jako połowiczne spełnienie obietnicy; 20,9-13: Izaak już przyszedł na świat, ale zagrożony ze strony Izmaela; c) obietnica błogosławieństwa 12,10: głód w Kanaanie; konflikty z faraonem (12), królami mezopotamskimi (14), Abimelekiem (20) Punkt kulminacyjny Momentem przełomowym dla Abrahama jest czas między dziewięćdziesiątym dziewiątym i setnym rokiem życia (Rdz 17,1 21,7), kiedy spełnienia się obietnica potomstwa (21,1-7). Zmiana sytuacji Dokonuje się poprzez narodziny Izaaka (21,1-5), w którym Abraham może widzieć realizację obietnicy potomstwa, a nie, jak sądził wcześniej, w Eliezerze (15,3) czy Izmaelu (por. 17,19). W tym zwrocie nie zawiera się jednak informacja o wzięciu w posiadanie ziemi obiecanej. Ten punkt musi czekać na tylko częściowe zrealizowanie w Rdz 23, gdzie jest mowa o zakupie kawałka ziemi Kanaanu, na którym zostanie pochowana Sara. Jeszcze inaczej przedstawia się sprawa błogosławieństwa. Ma się wrażenie, że całe życie patriarchy, kolejne epizody towarzyszące realizacji dwóch wspomnianych wyżej obietnic są ciągłym potwierdzeniem spełniania się obietnicy Bożego błogosławieństwa. Owo błogosławieństwo zostaje wypowiedziane przez usta Melchizedeka, kapłana Szalemu w 14,19-20, które w jakimś stopniu stanowi dla czytelnika wyraźny sygnał wypełniania się obietnicy błogosławieństwa. Kolejno następujące przymierza Boga z Abrahamem potwierdzają Boże zobowiązanie wobec patriarchy (por. 15,1; 17,1-8). Przez całą narrację podkreśla się narastające bogactwo Abrahama (por. 12,16; 13,6; 14,22-24; 20,14-16), co zostaje ostatecznie wyakcentowane w 24,25, gdzie sługa Abrahama mówi do Labana: Jahwe w szczególny sposób pobłogosławił mojemu panu, toteż stał się on zamożny. Zmiana poznania Ten moment dotyczy dwóch osób: Boga i Abrahama. Bóg musi poznać, czy Abraham ma w sobie bojaźń Bożą. Jeśli w 20,11 patriarcha uznaje, że wśród mieszkańców Gerary nie ma bojących się Jahwe, to swoim działaniem objawia, że jemu samemu brakuje bojaźni Bożej, skoro ucieka się do ludzkich sposobów ratowania życia. Bóg poznaje, że Abraham boi się Boga, gdy ten nie odmawia złożenia w ofierze swego syna (22,12). Natomiast poznanie Abrahama koncentruje się przede wszystkim na poznaniu wiarygodności obietnic Bożych, szczególnie tej dotyczącej osoby Izaaka. Ten moment przejścia dokonuje się w rozdziale Suspens Zawieszenie akcji następuje poprzez opowiadanie o ofierze, którą Abraham miałby złożyć ze swojego syna na górze Moria. Czytelnik (podobnie Abraham) zostaje zaskoczony poleceniem Bożym, które wydaje się objawiać jakąś niekonsekwencję w działaniu Boga: najpierw obiecuje i daje, a następnie cofa słowo obietnicy. Wszystko zmierza ku szczęśliwemu finałowi w 22,16-18, 8 16 Motyw poznania w Rdz 22 stoi w centrum analizy dokonanej przez H. Witczyka, «Weź, proszę, twego syna, idź i złóż go w ofierze! (Rdz 22,2). Biblijny obraz Boga i Abrahama», w: Stworzył Bóg człowieka na swój obraz, Fs. M. Gołębiewski, Warszawa 2002,

9 gdzie Bóg ostatecznie potwierdza obietnicę potomstwa i błogosławieństwa dla Abrahama, przez którego dostąpią błogosławieństwa inne narody ziemi. 5. CZY TRZEBA OPOWIEDZIEĆ WSZYSTKO? PYTANIE O SCENY Akcja prowadzona jest przez czasowniki. Przejście między kolejnymi scenami zaznaczone jest nie tylko zmianą typu akcji. Uwzględnić należy również zmiany czasu, miejsca i postaci. Pomocą służą też różnego rodzaju elipsy oraz sommaria (streszczenia, podsumowania). 6. W JAKI SPOSÓB NARRATOR MANIPULUJE CZYTELNIKIEM? Narrator to «głos», który opowiada wydarzenie 17. Jego głos słyszymy szczególnie we wtrąceniach, kiedy to dzieli się swoimi spostrzeżeniami, swoją wiedzą z czytelnikiem. Rola narratora jest decydująca, gdyż tylko dzięki niemu lektor ma wgląd w wydarzenie. Narrator wie wszystko, ale to nie znaczy, że dzieli się wszystkim z czytelnikiem. Stąd też rozróżnia się trzy sposoby opowiadania (punkty widzenia): a) perspektywa wszechwiedzącego narratora opowiadający dostarcza czytelnikowi to wszystko, co wie; b) perspektywa bohaterów (wewnętrzna) narrator widzi, słyszy, wie tylko to, co widzą, wiedzą i słyszą bohaterowie nie wie nic więcej od nich; c) perspektywa zewnętrzna narrator nie wchodzi w świat wewnętrzny swoich bohaterów, przez co czytelnik jest tylko obserwatorem zewnętrznym. Takie zróżnicowanie perspektywy sprawia, że czytelnik pozostaje cały czas aktywny. Jego percepcja zależy od perspektywy, którą podsuwa mu narrator. Bardzo często pozycja lektora jest «podniesiona» dzięki temu, że narrator dzieli się z nim swoją wiedzą, która pozostaje niedostępna bohaterom. W Rdz 18,1 narrator proleptycznie informuje czytelnika, że Abrahamowi ukazał się Jahwe. Ale tego nie wie patriarcha, który widzi tylko trzech mężów. Zatem czytelnik ma już klucz lektury, przez co może skupić się na reakcji Abrahama, pytać o moment, w którym odkryje on tożsamość swoich gości, szukać zrozumienia celu wizyty Boga. Inną jest sytuacja czytelnika, który wie mniej niż bohaterowie. Wtedy pozostaje w napięciu, doszukuje się ukrytych motywów, uruchamia swoją wyobraźnię, by poznać mechanizm stojący za działaniem bohatera. Enigmatycznym pozostaje pakt zawarty przez Abrahama z Abimelekiem, królem Geraru w 21, Dlaczego król podejrzewa Abrahama o możliwość zdrady (por. w.23)? Dlaczego tak ważnym jest dla patriarchy zapłacenie za wykopaną studnię (por. w.29)? Możemy tylko się domyślać, że chodzi o posiadanie tego kawałka ziemi na własność lub też o wyłączne korzystanie z studni. Dla narratora nie jest to istotne liczy się fakt, że Abraham jest poważany przez Abimeleka, traktowany po partnersku, pozostaje z nim w przymierzu Schodząc na niższy poziom należałoby mówić o autorze rzeczywistym i autorze domyślnym. Ten ostatni wyłania się z opowiadania: sposób opowiadania zdradza jego osobowość, zainteresowanie, wybór wartości, itp. Zasadniczo autor domyślny jest zbieżny z narratorem (por. J.-L. SKA, Our Fathers, 40-43).

10 Dzięki temu różnicowaniu poznania pojawia się w opowiadaniu moment ironii, która dzieli się na słowną i dramatyczną 18 : a) ironia słowna opiera się na podwójnym znaczeniu: bohater mówi zdanie, które zawiera w sobie domyślnie drugie znaczenie. Klasycznym przykładem mogą być imiona bohaterów, które komunikują pewną treść pozostającą w momencie enuncjacji niewspółgrającą z sytuacją bohatera: 17,5 przynosi zamianę imienia Abram ( ojciec jest wywyższony ) na Abraham ( ojciec mnóstwa ); podobnie w 17,15 imię Saraj zostaje zmienione na Sara ( księżniczka ). Ironia zawiera się również w imieniu Izaak (21,6: El się śmieje lub ojciec się śmieje bądź też on się śmieje ). Inny przykład dotyczy wypowiedzi bohatera, który używając określonego, także semantycznie, zwrotu podkłada pod niego nową treść, np. Rdz 20,11: Abraham mówi, że wśród mieszkańców Gerary na pewno nie ma bojących się Boga podczas gdy bojaźń zakłada posłuszeństwo Bogu, patriarcha wyprowadza znaczenie tego zwrotu ze stosunku ludzi do swojej osoby. b) ironia dramatyczna: zawiera się w kontraście między tym, co mówi bohater, a tym, co wie czytelnik. spór Abrahama z Bogiem o życie mieszkańców Sodomy (18,22-33) już samo zestawienie Boga i człowieka dyskutujących ze sobą zawiera w sobie olbrzymią dawkę ironii; Abraham nazywa Sarę siostrą, a tymczasem czytelnik wie, że chodzi o jego żonę; patriarcha zakłada, że wśród mieszkańców Geraru nie ma bojących się Jahwe, a tymczasem król Abimelek ma dostęp do Boga we śnie i jest posłuszny Bożemu słowu; śmiech Abrahama (17,17) i Sary (18,12) są z ich strony ironicznym komentarzem do Bożej obietnicy potomka dla nich. * * * Powyższa prezentacja metody narracyjnej nie wyczerpuje wszystkich działań operacyjnych tej analizy Biblii. Została zasygnalizowana tylko możliwość studium bohaterów opowiadania czy też warstwy dialogicznej narracji. Wobec różnorodności elementów interpretacyjnych metody narratywnej dostrzega się, iż jej propozycje spotkania się z tekstem biblijnym umożliwiają rzeczywistą lekturę egzystencjalną Biblii, która jest animowana przez samą Biblię. W istocie ma ona dokonywać się nie tylko przy wykorzystaniu specjalistycznej literatury czy, tym bardziej, nie ma pozostawać zastrzeżoną dla wąskiej grupy biblistów. Czytając Pismo Święte, wszyscy jesteśmy zaproszeni do konfrontacji własnego życia z Bożym słowem i odkrywania w nim i przez niego projektów życiowych, jakie Bóg przygotował dla nas. Tak rozumianemu dialogowi z Biblią służy bez wątpienia analiza narracyjna Rozróżnienie między ironią słowną i dramatyczną idzie za propozycją J.-L. Ska, Our Fathers, W obydwu przypadkach ironia buduje się na podwójności wykorzystującej sprzeczność między dosłownym znaczeniem słów a ich znaczeniem właściwym zamierzonym przez autora, a rozpoznawanym przez czytelnika (A. OKOPIEŃ-SŁAWIŃSKA, «Ironia», w: Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, 203).