ZMIANY WE FRAKCJACH FOSFORU W GLEBIE TORFOWO-MURSZOWEJ W ZALEŻNOŚCI OD POZIOMU WODY GRUNTOWEJ

Transkrypt

1 WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE 2004: t. 4 z. 2a (11) WATER-ENVIRONMENT-RURAL AREAS s Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, 2004 ZMIANY WE FRAKCJACH FOSFORU W GLEBIE TORFOWO-MURSZOWEJ W ZALEŻNOŚCI OD POZIOMU WODY GRUNTOWEJ Marek URBANIAK, Barbara SAPEK Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, Zakład Chemii Gleby i Wody Słowa kluczowe: fosfor, frakcjonowanie fosforu, gleby organiczne, metoda Hedleya S t r e s z c z e n i e Na skutek niewłaściwych stosunków wodnych oraz użytkowania, może nastąpić fizyczna i chemiczna degradacja gleb torfowo-murszowych. Szczególnie niebezpieczne, ze względu na proces eutrofizacji, jest zjawisko uwalniania z nich i wymywania do wód gruntowych znacznych ilości fosforu. W pracy przedstawiono wyniki badań zawartości mineralnych i organicznych frakcji fosforu w glebie torfowej, w zależności od poziomu wody gruntowej (PWG) i wybranych właściwości fizykochemicznych gleby. Badania wykonano na glebie torfowo-murszowej (MtIIcb), średnio zmurszałej, wytworzonej z torfu turzycowiskowego R 2, podścielonego torfem olesowym R 3. Zaobserwowano znaczną zmienność zawartości poszczególnych frakcji fosforu, w zależności od PWG. W warunkach niskiego poziomu wody gruntowej obserwowano znacznie większe zawartości fosforu całkowitego w profilu gleby ( mg P kg 1 s.m.) niż w warunkach wysokiego poziomu wody gruntowej, kiedy jego zawartość była najmniejsza ( mg P kg 1 s.m.). Badana gleba była najbogatsza we frakcję NaOH-P zawierającą fosfor w połączeniach organicznych (34,4 45,7%), a najuboższa we frakcję najbardziej labilnych dwuwodorofosforanów, Dowex-P (5,6 8,3%), najściślej związanych z panującymi w danym okresie warunkami wodnymi. Badania wykonano w ramach projektu PROWATER EVK1-CT , którego celem była ocena możliwości ochrony gleb torfowych przed wymywaniem związków fosforu ze zdegradowanych i powtórnie nawadnianych gleb torfowych. Adres do korespondencji: mgr inż. M. Urbaniak, Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, Zakład Chemii Gleby i Wody, Raszyn; tel.+48 (22) w. 250, chgw@ imuz.edu.pl

2 494 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 2a (11) WSTĘP Odwodnienie torfowisk inicjuje procesy prowadzące do powstania gleb torfowo-murszowych, podlegających dalszym przemianom. W początkowym okresie są to zmiany korzystne, prowadzące do zwiększenia produkcyjności tych gleb. W dalszej fazie przemian, na skutek niewłaściwych stosunków wodnych oraz użytkowania, mogą zachodzić zjawiska niekorzystne, skutkiem czego jest fizyczna i chemiczna degradacja tych gleb [OKRUSZKO, 1991]. Szczególnie niebezpieczne, ze względu na proces eutrofizacji, jest zjawisko uwalniania z nich i wymywania do wód gruntowych znacznych ilości fosforu [SAPEK, 2002; HAYGARD, HEPWORTH, JARVIS, 1998]. Fosfor występuje w glebie zarówno w formie organicznej, jak i mineralnej. Stosunek ilości tych form zależy od typu i rodzaju gleby, a przede wszystkim od zawartości w niej substancji organicznej. Na ogół zawartość organicznej formy fosforu w glebie zwiększa się wraz ze zwiększaniem się zawartości węgla. W glebach organicznych fosfor w połączeniach organicznych może stanowić nawet 50 90% jego całkowitej zawartości, jednak w warunkach intensywnej mineralizacji może się ona zmniejszać nawet o 1 2% rocznie [OKRUSZKO, 1991]. Zawartość mineralnych frakcji fosforu w glebie zależy od wielu czynników, m.in.: odczynu gleby wpływającego na rozpuszczalność fosforanów, obecności jonów wapnia, glinu i żelaza, ilości i jakości substancji organicznej, aktywności mikrobiologicznej, stosunków powietrzno-wodnych i wielu innych. Fosfor z gleby, w postaci rozpuszczalnych fosforanów i związków organicznych oraz zawiesiny materiału glebowego, przemieszcza się do wód. Bezpośrednio przyswajalny dla mikroorganizmów wodnych jest jednak głównie fosfor mineralny. Wyniki badań dotyczących dynamiki poszczególnych form fosforu w glebie i możliwości ich wymycia dostarczają rozbieżnych informacji i dlatego zagadnienie to wymaga dalszych badań. Celem pracy była ocena zmian zachodzących we frakcjach fosforu w zależności od poziomu wody gruntowej na tle wybranych właściwości fizyko-chemicznych gleby. Badania wykonano w ramach projektu PROWATER EVK1-CT , mającego na celu opracowanie strategii ochrony zdegradowanych i renaturyzowanych gleb torfowych pod kątem uwalniania się z nich związków fosforu. METODY BADAŃ Badania wykonano na glebie torfowo-murszowej MtIIcb, średnio zmurszałej, wytworzonej z torfu turzycowiskowego R 2, podścielonego torfem olesowym R 3. Gleba ta jest zaliczana do prognostycznego kompleksu wilgotnościowo-glebowego potencjalnie posusznego C [OKRUSZKO, 1977]. Materiał glebowy do analizy po-

3 M. Urbaniak, B. Sapek: Zmiany we frakcjach fosforu brano z poszczególnych warstw diagnostycznych profilu gleby, z otoczenia automatycznej stacji pomiarowej zainstalowanej na kwaterze nr 17 w ZDMUZ Biebrza. Skrócony opis profilu glebowego: 0 5 cm warstwa darniowa M 1 ; 5 18 cm warstwa poddarniowa M 2, mursz próchniczny Z 2 ; cm torf murszejący M 3 ; cm torf turzycowiskowy R 2 /R 3, barwy ciemnobrązowej; cm torf olesowy (łozowy) R 3, barwy ciemnobrązowej; cm torf olesowy (łozowy) R 3, barwy ciemny grafit (stalowy); cm torf mechowiskowy (z rodzaju turzycowiskowych) R 1 /R 2 ; cm torf mechowiskowy R 2 ze śladowym udziałem gytii detrytusowej, barwy ciemnobrązowej z odcieniem oliwkowym; >112 cm warstwa przejściowa. W materiale glebowym oznaczono: ph gleby w 1 mol KCl dm 3 potencjometrycznie; suchą masę próbek oraz zawartość części mineralnych wagowo; całkowitą zawartość fosforu metodą kolorymetryczną za pomocą autoanalizera przepływowego z segmentowanym strumieniem, po uprzedniej mineralizacji próbki w stężonych kwasach azotowym i nadchlorowym. Parametry te oznaczono zgodnie z metodami analitycznymi obowiązującymi w IMUZ [SAPEK, SAPEK, 1997]. Poszczególne frakcje fosforu oznaczono sekwencyjną metodą frakcjonowania według HEDLEYA, STEWARTA i CHAUHANA [1982] w modyfikacji LEINWEBERA i SCHLICHTINGA [2002]. W metodzie tej fosfor jest oznaczany w wyciągach odpowiadających poszczególnym frakcjom, w zależności od stopnia ich labilności i siły wiązania w glebie. W pierwszym etapie frakcjonowania zastosowano żywicę anionowymienną Dowex wiążącą najbardziej labilne dwuwodorofosforany z roztworu glebowego oraz fosfor adsorbowany na koloidach glebowych. Następnym krokiem frakcjonowania było zastosowanie roztworu 0,5 M NaHCO 3, do którego przechodzą słabiej związane fosforany organiczne oraz nieorganiczne w słabych połączeniach z żelazem i glinem. Kolejnym stosowanym roztworem ekstrakcyjnym był 0,1 M NaOH, ekstrahujący fosfor związany z kwasami huminowymi i fulwowymi oraz fosfor w silniejszych połączeniach z żelazem i glinem. Końcowym etapem frakcjonowania było zastosowanie 1 M H 2 SO 4, do którego przechodzą silnie związane frakcje fosforu w połączeniach z wapniem. Zawartość fosforu w poszczególnych ekstraktach oznaczono kolorymetrycznie, po uprzedniej mineralizacji w kwasach. Ponadto w ekstraktach NaHCO 3 -P i NaOH-P zawartość jonów fosforanowych oznaczono również za pomocą zieleni malachitowej metodą kolorymetryczną [MURPHY, RILEY, 1962]. Pozwoliło to na

4 496 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 2a (11) wydzielenie organicznej i nieorganicznej formy fosforu w tych dwóch wyciągach ekstrakcyjnych. Obliczono również fosfor rezydualny, będący różnicą między zawartością fosforu całkowitego i sumą poszczególnych frakcji. OMÓWIENIE WYNIKÓW I DYSKUSJA Proces murszenia spowodował akumulację fosforu całkowitego w wierzchnich warstwach analizowanych profili glebowych. Największą jego zawartość (2128 mg kg 1 s.m.) oznaczono w warstwie darniowej M 1, najmniejszą (316 mg kg 1 s.m.) natomiast w warstwie torfu murszejącego M 3. Zawartość fosforu w głębszych warstwach profilu glebowego była zdecydowanie mniejsza od jego zawartości w warstwach murszowych, jednak uwidoczniły się pewne różnice w zależności od rodzaju torfu (tab. 1). Tak duże rozbieżności w glebach torfowych zostały opisane przez SAPKA i GOTKIEWICZA [1987], którzy analizując warstwy gleby co 1 cm stwierdzili zmniejszanie się zawartości fosforu wraz z głębokością. Podobną zależność opisali również inni autorzy [OKRUSZKO, ZAWADZKI, 1971; RYCHLICKA, 1978; OKRUSZKO, SAPEK, 1991]. Średnie zawartości fosforu całkowitego w profilach glebowych wynosiły od 348 mg kg 1 s.m. w lipcu, w warunkach wysokiego poziomu wody gruntowej (27 cm p.p.t.), do 820 mg kg 1 s.m. w sierpniu, w warunkach niskiego poziomu wody gruntowej (65 cm p.p.t.). Zawartość części mineralnych wynosiła 9,0 19,6% i była charakterystyczna dla gleb torfowo-murszowych właściwych. Jedynym odstępstwem była warstwa torfu szuwarowego zagytionego, gdzie składniki popielne występowały w ilości 36% (tab. 1). Wartość ph gleby zmieniała się od 5,4 do 6,4. Wierzchnie warstwy murszowe (M) charakteryzowały się nieco mniejszym ph niż warstwy głębsze (R). Było to spowodowane ługowaniem kationów zasadowych w głąb profilu glebowego na skutek zmian zachodzących pod wpływem procesu murszenia w strukturze wierzchnich warstw gleby [ŁACHACZ, 1995; RYCHLICKA, 1978]. Zaobserwowano jednak również wpływ stopnia rozkładu oraz genezy torfu na zróżnicowanie odczynu w poszczególnych warstwach (tab. 1). Frakcja fosforu oznaczona z zastosowaniem żywicy anionowymiennej Dowex, odpowiada najbardziej labilnym dwuwodorofosforanom roztworu glebowego oraz fosforowi adsorbowanemu na koloidach glebowych [SHARPLEY i in., 1992; LEIN- WEBER, HAUMAIER, ZECH, 1997]. W analizowanych profilach glebowych zawartość tej frakcji podlegała największym zmianom w zależności od poziomu wody gruntowej: od 8,3% zawartości fosforu całkowitego w warunkach niskiego poziomu wody gruntowej w sierpniu 2000 r. (65 cm p.p.t.) do 5,7% w warunkach wyższego poziomu wody gruntowej w kwietniu 2001 r. (13 cm p.p.t.) (rys. 1). Następną frakcją fosforu jest fosfor ekstrahowany za pomocą NaHCO 3. Do wyciągu tego przechodzi fosfor zasorbowany przez tlenki glinu i żelaza, a także,

5 M. Urbaniak, B. Sapek: Zmiany we frakcjach fosforu w pewnym stopniu, związany przez mikroorganizmy glebowe [BOWMAN, COLE, 1978]. Średnia zawartość tej frakcji w analizowanych profilach przyjmowała wartości 8,2 13,4% zawartości fosforu całkowitego (rys. 1). W tej frakcji fosforu wyodrębniono również połączenia organiczne i nieorganiczne (rys. 2). Przewaga fosforu nieorganicznego nad organicznym jest tutaj bardzo wyraźna. Zaobserwowano pewną stabilność frakcji nieorganicznej (7,0 8,5%). Frakcja organiczna wykazywała większą zmienność (1,2 4,9%) w zależności od poziomu wody gruntowej, co można tłumaczyć m.in. wzmożoną mineralizacją materii organicznej podczas przesuszenia gleby w miesiącach letnich oraz większym pobraniem przez roślinność łąkową labilnych frakcji fosforu z warstw wierzchnich niż z głębszych [SAPEK, SAPEK, 1986]. Spośród analizowanych frakcji najwięcej fosforu występowało w formie związanej z tlenkami żelaza i manganu oraz w połączeniach organicznych, m.in. z kwasami fulwowymi i huminowymi (frakcja NaOH-P). Największy jej udział (45,7%) zaobserwowano w sierpniu, w warunkach niskiego poziomu wody gruntowej (65 cm p.p.t.), natomiast najmniejszy (34,4%) w październiku, w warunkach wyższego poziomu wody gruntowej (42 cm p.p.t.). Podwyższenie poziomu wody sprzyjało zmniejszeniu udziału tej frakcji. Zawartość tej frakcji w profilu glebowym w dużym stopniu zależała również od stopnia rozkładu gleby. Duże zróżnicowanie zawartości tej frakcji fosforu, uzależnione zarówno od poziomów wody gruntowej, jak i rodzaju torfu oraz stopnia jego rozkładu, można tłumaczyć powstawaniem w glebach torfowo-murszowych kompleksowych związków żelaza i glinu z substancją organiczną [RYCHLICKA, 1978]. KOPER [1996] zaobserwował również wpływ okresu wegetacyjnego na zróżnicowanie zawartości tej frakcji (największe w próbkach glebowych pobranych w maju, najmniejsze w próbkach pobranych w lipcu). Porównując udział fosforu organicznego i nieorganicznego w tej frakcji, zaobserwowano znaczne różnice w zależności od terminu pobrania (18,9 36,6%) w przypadku fosforu organicznego i mniejsze w przypadku połączeń nieorganicznych (9,1 19,2%) (rys. 2). Przemiany frakcji fosforu w związkach organicznych są trudne do wyjaśnienia i prawdopodobnie bardziej związane ze zmianami rozpuszczalności materii organicznej niż z przemianami biologicznymi [MAGID, NIELSEN, 1992]. Fosfor organiczny wykazuje jednak tendencję do większej trwałości w warunkach małych wartości ph [KOPER, 1996]. Kolejną frakcją fosforu były ekstrahowane kwasem siarkowym fosforany w połączeniach z wapniem. Ich udział w zależności od terminu pobrania wynosił od 19% fosforu całkowitego w październiku do 31,2% w lipcu (rys. 1). Frakcje fosforu organicznego i nieorganicznego, które nie uległy oznaczeniu w poszczególnych roztworach ekstrakcyjnych określono w tej metodzie jako fosfor rezydualny i wyliczono z różnicy między całkowitą zawartością fosforu a sumą poszczególnych frakcji. W opisywanych profilach różnica ta wynosiła 9,3 27,7%.

6 498 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 2a (11)

7 M. Urbaniak, B. Sapek: Zmiany we frakcjach fosforu

8 500 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 2a (11) VIII ,3 8,2 45,7 28,6 9,3 Termin pobrania próbki Date of sampling IV 2001 VII ,7 6,8 9,1 11,2 35,1 38,0 31,2 21,8 19,0 22,1 X ,6 13,4 34,4 19,0 27,7 0% 20% 40% 60% 80% 100% Udział frakcji Distribution of fractions Dowex-P NaHCO3-P NaOH-P H2SO4-P P-rezydualny Rys. 1. Udział poszczególnych frakcji fosforu w glebie, w % jego całkowitej zawartości, w zależności od terminu pobrania próbek Fig. 1. Contribution of soil phosphorus fractions expressed as percent of total phosphorus content in the soil in relation to the date of soil sampling VIII ,0 1,2 9,1 36,6 Termin pobrania próbki Date of sampling IV 2001 VII ,5 7,9 3,6 3,3 14,9 19,2 20,2 18,9 X ,5 4,9 14,8 19,6 0% 20% 40% 60% 80% 100% Udział frakcji Distribution of fractions NaHCO3-Pi NaHCO3-Po NaOH-Pi NaOH-Po Rys. 2. Udział frakcji organicznej (P o ) i nieorganicznej (P i ) fosforu oznaczonych w wyciągach NaHCO 3 i NaOH, wyrażony w % jego zawartości całkowitej w glebie Fig. 2. Contribution of organic (P o ) and inorganic (P i ) fractions of phosphorus determined in NaHCO 3 and NaOH soil extract expressed as percent of total phosphorus content in the soil

9 M. Urbaniak, B. Sapek: Zmiany we frakcjach fosforu WNIOSKI 1. Zmiany poziomu wody gruntowej oraz odczynu gleby w znaczący sposób wpływały na zawartość i rozkład poszczególnych frakcji fosforu w profilu gleby. Podwyższenie poziomu wody gruntowej sprzyjało zmniejszeniu udziału frakcji związanej z materią organiczną oraz tlenkami żelaza. 2. Zawartość fosforu całkowitego w profilu gleby malała wraz z głębokością. W wierzchnich warstwach zależała od stopnia zmurszenia M X, natomiast w warstwach głębszych od rodzaju torfu (olesowy, mechowiskowy) i stopnia jego rozkładu R x. LITERATURA BOWMAN R.A., COLE C.V., Transformations of organic phosphorus substrates in soils as evaluated by NaHCO 3 extraction. Soil Sci. 125 s HAYGARTH P.M., HEPWORTH L., JARVIS S.C., Forms of phosphorus transfer in hydrological pathways from soil under grazed grassland. Eur. J. Soil Sci. 49 s HEDLEY M.J., STEWART J.W.B., CHAUHAN B.S., Changes in inorganic and organic soil phosphorus fractions induced by cultivation practices and by laboratory incubations. Soil Sci. Soc. Am. J. 46 s KOPER J., Zmiany zawartości fosforu związków organicznych i jego frakcji w glebie wywołane wieloletnim nawożeniem organicznym. Rozpr. nr 75 Bydgoszcz: ART. LEINWEBER P., HAUMAIER L., ZECH W., Sequential extractions and 31P-NMR spectroscopy of phosphorus forms in animal manures, whole soils and particle-size separates from a densely populated livestock area in Northwest Germany. Biol. Fertility Soils 25 s ŁACHACZ A., Właściwości sorpcyjne gleb pobagiennych wykształconych na piaszczystym podłożu. W: Torfoznawstwo w badaniach naukowych i praktyce. Sesja naukowa z okazji jubileuszu 45-lecia działalności naukowej i 70. rocznicy urodzin prof. dra hab. Henryka Okruszko. Falenty 6 7 XI Mater. Semin. 34. Falenty: Wydaw. IMUZ s MAGID J., NIELSEN N.E., Seasonal Variation in organic phosphorus fractions of temperature climate sandy soils. Plant Soil 144 s MURPHY J., RILEY J.P., A modified single solution method for the determination of phosphate in natural waters. Analytica Chimica Acta 27 s OKRUSZKO H., Kompleksy wilgotnościowo-glebowe na zmeliorowanych terenach torfowych jako wyraz zróżnicowania warunków siedliskowych. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. z s OKRUSZKO H., ZAWADZKI S., Sorpcja fosforu nawozowego i jego dostępność dla traw w różnych glebach torfowych. Rocz. Nauk Rol. Ser. F t. 78 z. 1 s OKRUSZKO H., SAPEK B., Zasobność gleb torfowych w składniki mineralne w aspekcie zasad nawożenia. W: Gospodarowanie na glebach torfowych w świetle 40-letniej działalności Zakładu Doświadczalnego Biebrza. Bibl. Wiad. IMUZ nr 77 s OKRUSZKO H., Zasady nawożenia gleb torfowych. W: Gospodarowanie na glebach torfowych w świetle 40-letniej działalności Zakładu Doświadczalnego Biebrza. Bibl. Wiad. IMUZ nr 77 s RYCHLICKA W., Rodzaje związków fosforowych w glebach organicznych na tle zmian wywołanych melioracją. Falenty: IMUZ. Pr. dokt. maszyn. ss. 96.

10 502 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 2a (11) Sapek A., Rozpraszanie fosforu do środowiska mechanizmy i skutki. Zesz. Edukac. 7/2002 s SAPEK A., GOTKIEWICZ J., Wpływ różnego użytkowania i nawożenia na zmiany rozmieszczenia składników mineralnych w warstwie murszowej gleby torfowej. W: Wyniki 25-letniego stałego doświadczenia nad porównaniem wpływu sposobu użytkowania i nawożenia na glebę torfową w Zakładzie Doświadczalnym Biebrza. Bibl. Wiad. IMUZ nr 68 s SAPEK B., SAPEK A., Wykorzystanie wyciągu 0,5M wodorotlenku sodowego do charakterystyki substancji humusowych utworów organicznych. Rocz. Gleb. t. 37 nr 2 3 s SAPEK B., SAPEK A., Metody analizy chemicznej gleb organicznych. Mater. Instr Falenty: Wydaw. IMUZ. ss. 80. SCHLICHTING A., LEINWEBER P., Sequentially extracted phosphorus fractions in peat-derived soils. J. Plant Nutrition Soil Sci. 165 nr 3 s SHARPLEY A.N., S.J. SMITH O.R., JONES W.A., BERG G.A., COLEMAN A.W., The transport of bioavailable phosphorus in agricultural runoff. J. Environ. Qual. 21 s Marek URBANIAK, Barbara SAPEK CHANGES OF PHOSPHORUS FRACTIONS IN THE MOORSH-PEAT SOIL IN RELATION TO THE GROUNDWATER LEVEL Key words: method of Hedley, organic soils, phosphorus, phosphorus fractionation S u m m a r y Physical and chemical degradation of moorsh-peat soils may result from inadequate water relations and land management. Particularly harmful in regard to eutrophication is the phenomenon of phosphorus release and its leaching to groundwaters. Results of analyses of mineral and organic fractions of phosphorus in moorsh-peat soil in relation to the groundwater level and some physicochemical soil properties are presented in this paper. The study was carried out in peat-moorsh soil (MtIIcb) of moderate mineralization made of tall sedge peat R 2 and underlined with alder swamp (osier) peat R 3. Considerable variability of particular phosphorus fractions was observed in dependence on the groundwater level. Total phosphorus content in the soil profile was highest ( mg P kg 1 DM) at low ground water levels and lowest ( mg P kg 1 DM) at high waters. The distribution of particular fractions of phosphorus in the layers of soil profile varied in association with the degree of peat decomposition. Analysed soil was richest in NaOH-P fraction of organic phosphorus compounds ( %) and poorest in the fraction of most labile dihydrogen phosphate fraction (Dowex P, %), that is closely connected with present water conditions. The study was performed within the PROWATER EVK1-CT project aimed to estimate the possibilities of environmental protection against the leaching of phosphorus compounds from degraded and subsequently renaturized peat soils. Recenzenci: doc. dr hab. Jan Gawlik prof. dr hab. Janusz Gotkiewicz Praca wpłynęła do Redakcji r.

11 Tabela 1. Zawartość fosforu całkowitego oraz wybrane właściwości fizykochemiczne gleby Table 1. Total phosphorus content and selected physico-chemical properties of soil Data pobrania Date of sampling Warstwa Layer cm Stopień rozkładu Degree of decomposition Opis warstwy Peat type in a layer Poziom wody gruntowej cm p.p.t. Groundwater level cm below ground Popielność Ash % ph P całkowity P total mg kg 1 s.m. mg kg 1 DM M 1 warstwa darniowa soddy layer 65 15,4 6, M 2 mursz próchniczny sub-soddy layer 14,9 6, M 3 torf murszejący intermediate layer 12,0 6, R 2 torf turzycowiskowy tall sedge peat 11,4 6, R 3 torf olesowy (łozowy) alder swamp peat (osier) 12,1 6, R 3 torf olesowy (łozowy) alder swamp peat (osier) 14,8 6, R 3 torf olesowy alder swamp peat 16,4 6, R 2 torf mechowiskowy moss peat 14,6 6,3 204 średnia mean 13,9 6, M 1 warstwa darniowa soddy layer 13 18,2 5, M 2 mursz próchniczny sub-soddy layer 15,5 5, M 3 torf murszejący intermediate layer 11,9 5, R 2 /R 3 torf turzycowiskowy tall sedge peat 11,3 5, R 3 torf olesowy (łozowy) alder swamp peat (osier) 13,7 5, R 3 torf olesowy alder swamp peat 19,6 5, R 2 torf mechowiskowy moss peat 11,9 5,7 206 średnia mean 14,6 5,6 492

12 M 1 warstwa darniowa soddy layer 27 15,3 5, M 2 mursz próchniczny sub-soddy layer 12,8 5, M 3 torf murszejący intermediate layer 11,3 6, R 2 /R 3 torf turzycowiskowy tall sedge peat 11,3 6, R 3 torf olesowy (łozowy) alder swamp peat (osier) 9,4 6, R 3 torf olesowy alder swamp peat 17,4 6, R 2 torf mechowiskowy sedge moss peat 10,2 6, R 3 torf mechowiskowy zagytiony moss muddy peat 13,4 6,3 218 średnia mean 12,6 6, M 1 warstwa darniowa soddy layer 42 15,1 5, M 2 mursz próchniczny sub-soddy layer 14,5 5, M 3 torf murszejący intermediate layer 9,0 5, R 2 /R 3 torf turzycowiskowy tall sedge peat 10,4 5, R 3 torf olesowy (łozowy) alder swamp peat (osier) 11,9 5, R 3 torf olesowy (łozowy) alder swamp peat (osier) 14,6 5, R 3 torf olesowy (łozowy) alder swamp peat (osier) 19,1 5, R 1 torf mechowiskowy moss peat 11,5 5, R 1 /R 2 torf mechowiskowy zagytiony moss muddy peat 12,5 5, R 3 torf szuwarowy zagytiony reed swamp muddy peat 36,0 5,7 242 średnia mean 15,4 5,7 565 cd. tab. 1