PRZEMIANY W SFERZE ZACHOWAŃ DEMOGRAFICZNYCH W OKRESIE PRZEKSZTAŁCEŃ SPOŁECZNO-GOSPODARCZYCH

Transkrypt

1 University of Łódź Department of Spatial Economy and Spatial Planning PRZEMANY W SFERZE ZACHOWAŃ DEMOGRAFCZNYCH W OKRESE PRZEKSZTAŁCEŃ SPOŁECZNO-GOSPODARCZYCH CHANGES OF DEMOGRAPHCAL BEHAVOUR DURNG SOCO-ECONOMC TRANSFORMATON PEROD pod redakcją Jerzego Dzieciuchowicza Anny Janiszewskiej Łódź 2013

2 RADA WYDAWNCZA Jerzy Dzieciuchowicz (przewodniczący) Ewa Klima (z-ca przewodniczącego) Anna Janiszewska (sekretarz) Remus Anghel, Gholam Jamnejad, Anna Karwińska, Katarzyna Klemm, Stanisław Mordwa, Ray C. Riley REDAKCJA NAUKOWA Jerzy Dzieciuchowicz Anna Janiszewska RECENZENC Zbigniew Długosz, Jerzy T. Kowaleski REDAKCJA TECHNCZNA, SKŁAD ŁAMANE Aleksandra Retkiewicz PROJEKT OKŁADK Stanisław Mordwa Wydrukowano z gotowych materiałów dostarczonych Wydawnictwu UŁ Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2013 SSN Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Łódź, ul. Lindleya 8 Wydanie. Nakład 100 egz. Druk:

3 SPS TREŚC CZĘŚĆ DEMOGRAFCZNE ZMANY STRUKTURALNE 1. STRUCTURE AND SPATAL TYPOLOGY OF THE WORLD POPULATON TODAY (Jerzy Dzieciuchowicz) nitial remarks Spatial structure of population 1.3. Population s spatial typology according to demographic features Conclusions. 2. THE SECOND DEMOGRAPHC TRANSTON N EUROPE AND TS MPLCATONS (Anna Janiszewska) ntroduction The theory of the Second Demographic Transition 2.3. The size of the European population and its changes Behaviours in the fields of nuptiality and reproduction in European countries Conclusions. 3. STRUKTURY PROCESY DEMOGRAFCZNE W WYBRANYCH WELKCH MASTACH WSPÓŁCZESNEJ EUROPY (Anna Majdzińska) Wprowadzenie 3.2. Stan ludności i dynamika zmian zaludnienia Struktury według płci i wieku populacji Ocena zaawansowania starzenia się populacji Syntetyczna ocena sytuacji demograficznej badanych miast Podsumowanie 4. TRANSFORMATON OF ALBANA N TRANSTON. POPULATON AND SOCO- -ECONOMC ASPECTS (Socol Axhemi) 4.1. ntroduction Transformation of the economic aspects in transition period Evolution of the Albania population in the transition period. Social insurance aspects and his role in population Albanian population during the years according to NSTAT data Conclusions. 5. AGE AND SEX PATTERNS OF PERSONS SUSPECTED OF COMMTTNG OFFENCES N ŁÓDŹ (Stanisław Mordwa) nitial remarks Sex of persons suspected of committing offences in Łódź Age of persons suspected of committing offences in Łódź 5.4. Conclusions. 6. PRZEMANY SPOŁECZNO-DEMOGRAFCZNE W WELKCH OSEDLACH MESZKA- NOWYCH ŁODZ W OKRESE TRANSFORMACJ (Ewa Szafrańska) Wprowadzenie 6.2. Sytuacja społeczno-demograficzna Łodzi w okresie transformacji jako kontekst badań Wielkie osiedla mieszkaniowe w Łodzi charakterystyka obszaru badań

4 4 Przemiany w sferze zachowań demograficznych w okresie przekształceń 6.4. Przemiany struktury społeczno-demograficznej wielkich osiedli w okresie transformacji 6.5. Podsumowanie CZĘŚĆ PROCESY MGRACYJNE 1. DEMOGRAFCZNE SKUTK MGRACJ ZAGRANCZNYCH PRZYPADEK POLSK (Dorota Kałuża-Kopias) Wprowadzenie 1.2. Migracje w Polsce stan obecny i perspektywy 1.3. Wpływ migracji zagranicznych na zmiany struktur demograficznych Przestrzenne zróżnicowanie migracji zagranicznych Podsumowanie 2. RUCHLWOŚĆ MESZKANOWA LUDNOŚC W MASTACH NA POCZĄTKU XX W. PRZYPADEK TORUNA (Monika Radwańska) 2.1. Wprowadzenie 2.2. Migracje wewnątrzmiejskie jako przedmiot badań naukowych 2.3. Przestrzenne prawidłowości migracji wewnątrzmiejskich Społeczno-demograficzne determinanty migracji wewnątrzmiejskich i związane z tym zmiany w preferencjach migracyjnych 2.5. Charakterystyka migracji wewnątrzmiejskich w Toruniu Migracje w układzie stref koncentrycznych Podsumowanie CZĘŚĆ PRZEMANY MODELU RODZNY, MAŁŻEŃSKOŚC PROKREACJ 1. WZROST PKB, RODZNA, JAKOŚĆ ŻYCA (Jan Jacek Sztaudynger) Wprowadzenie 1.2. Znaczenie rodziny rodzinnego kapitału społecznego Model wzrostu gospodarczego z rodzinnym kapitałem społecznym Argumenty oponentów i nasze odpowiedzi 1.5. Podsumowanie 2. WZORZEC PŁODNOŚC A WZORZEC MAŁŻEŃSKOŚC W POLSCE PO OKRESE TRANSFORMACJ (Małgorzata Podogrodzka) 2.1. Wprowadzenie 2.2. Wzorzec płodności według wieku Wzorzec zawierania małżeństw według wieku Wzorzec małżeńskości a wzorzec płodności według wieku Podsumowanie 3. MAŁŻEŃSTWA VS ZWĄZK NEFORMALNE W OPNACH MŁODYCH MESZKAŃ- CÓW ŁODZ (Anna Janiszewska) 3.1. Wprowadzenie 3.2. Przemiany dotychczasowego wzoru małżeństwa i rodziny Przeobrażenia obszaru małżeńskości w Łodzi Młodzi łodzianie o małżeństwach i związkach nieformalnych

5 Spis treści Charakterystyka respondentów Cele życiowe respondentów oraz ocena zachowań moralnych dotyczących wartości małżeńskich i rodzinnych Postawy młodych łodzian wobec małżeństwa i związku nieformalnego Podsumowanie 4. DEMOGRAFA A MORALNOŚĆ. OPNE POLAKÓW (Ewa Klima) 4.1. Wprowadzenie 4.2. Moralność a religia Religijność Małżeństwo, dzieci i postawy wobec prokreacji 4.5. Zakończenie

6

7 CZĘŚĆ DEMOGRAFCZNE ZMANY STRUKTURALNE

8

9 JERZY DZECUCHOWCZ 1. STRUCTURE AND SPATAL TYPOLOGY OF THE WORLD POPULATON TODAY 1.1. NTAL REMARKS The rapid demographic growth which began after WW has become one of the key global problems. Population's reproduction has revealed unique qualitative changes referred to as a demographic transition. Those lead from traditional to modern reproduction which is reflected mainly in a decrease of the number of children in a family, the extension of life expectancy and the numerical balancing between basic age groups. The processes of demographic modernisation which began between the 17th and the 19th c. in the countries of Western and Northern Europe have later expanded onto other regions of the world gaining their mature form in the 20th c. Those changes have been explained in the theory of demographic transition formulated in mid-1940s by F. Notestein (Notestein 1945; Okólski 1990). Contemporary empirical studies of demographic changes in highly industrialised countries served as the basis for the construction of the theory of the second demographic transition (Van de Kaa 1987, 2003; Coleman 2002; Kurek 2008) in which general fertility drops below the level of demographic renewal. A new demographic image of the modern world formed as a result of post- WW demographic changes. The main goal of the study is to present comprehensively the main features of the new demographic image and to synthesise them considering the influence of geographical location, natural conditions and the social-economic and social-cultural situation on the demographics of the countries of the world. conducted a detailed analysis, which covers 184 countries, of the spatial distribution of the population, its development and reproduction as well as the demographic structure as of 2006.

10 10 Structure and spatial typology of the world population today Finally, present a spatial demographic typology as a summary of the entire problem area. This study is mostly based on reliable demographic information acquired from official publications of individual countries, international organisations and institutions (Encyklopedia Świat i Polska 2007, 2006). have also included selected international statistical data published by GUS (Central Statistical Office). Within the course of my study, refer to analyses and diagnoses of the world demographic situation on which many researchers focus. Some of the most noteworthy publications include those by: B. Urłanis (1966), L. Kosiński (1967), A. Jagielski (1974), A. Maryański (1977), H. Jones (1993), R.-J. Thumerelle (1996), J.. Clarke (1998), T. Kaczmarek, T. Koralewski, R. Matykowski (1998), or D. Jędrzejczyk (2001) SPATAL STRUCTURE OF POPULATON The spatial structure of the world population and its changes are shaped by environmental, demographic, social-economic, political and historical conditions. t is the product of a complex system of mutual relations between the society and geographical space. As a result of those factors, the distribution of the world population, which in 2006 reached 6.5 billion people, has been excessively irregular in individual countries (V = 372.4%) 1. At the same time, there is a general tendency for the number of countries to decrease as their populations increase (Fig. 1). This is visible in a very strong positive asymmetry (A = 8.38) and slenderness (K = 75.45) of the distribution of the populations of individual countries which possesses a strong positive correlation to their area (r = 0.824; substantial correlation of 0.01 bilaterally 2 ; Fig. 2). At the same time, one may notice a paradox where there is no significant correlation between the size of said populations and the level of urbanisation expressed through the share of urban population within the total population (r = 0.022). The huge disproportion within the spatial distribution of the world population is further exemplified by the fact the 25% of all studied countries have a population of no more than 2.2 million while 75% of less than 23.3 million. Also, it is worth noticing that population of more than half of the countries (56.0%) is less than 10 million people, while their share in the world population is small, slightly exceeding 5% the (5.32%). 1 n the text, adopted the following symbols: V normalised coefficient of variation, A normalised asymmetry coefficient, K normalised kurtosis coefficient, r linear correlation coefficient. Those measures, as well as other measures used in this study, were mostly calculated using the professional statistical package SPSS 14.0 for Windows. 2 Calculated for algorithms of values of both variables.

11 The number of countries Jerzy Dzieciuchowicz The number of population (in thous.) Fig. 1. The relationship between the number of countries and their population potential (the curve corresponds to normal distribution) From the point of view of population power, world countries with population in excess of 100 million are the most important (Fig. 3). This category includes 11 countries with diverse population potential according to which they may be classified in the following descending order: 1. China (1,303.7 million people), 2. ndia (1, ), 3. USA (296.4) 4. ndonesia (219.9), 5. Brazil (184.2), 6. Pakistan (150.5), 7. Russia (143.5), 8. Bangladesh (136.6), 9. Nigeria (128.2), 10. Japan (127.8) and 11. Mexico (103.1). The combined population of those countries constitutes 61% of the total world population. n addition, among all 184 studied countries, Poland was classified 31st in terms of population potential (38.2 million). Argentina and Tanzania have similar populations to Poland. The world population displays a characteristic tendency for creating large clusters. Today, one can identify seven developed clusters with an international scope: 1. East Asian (China, Japan, South and North Korea, Taiwan), 2. South- -East Asian (ndochina, the Philippines and the Malay Archipelago), 3. ndian (ndia, Pakistan and Bangladesh), 4. European, 5. North American (USA), 6. Brazilian, 7. Nigerian. There is also a number of regional population clusters formed within individual countries, e.g. eastern Brazil, southern Nigeria, the valley of the Nile and Java. Another category of large urbanised population

12 The number of the population (in thous.) 12 Structure and spatial typology of the world population today clusters includes large urban agglomerations seven of which possess a population in excess of 10 million: Shanghai, Bombay, Beijing, Delhi, Tokyo and Jakarta. At the same time, researchers have been observing the formation of many new clusters of cross-border nature (e.g. in Eastern Africa, Middle America and South America). t must be stressed that the studied population clusters usually form within areas with favourable natural conditions which facilitate settlement processes. They exist in various cultures representing regions with diverse levels of development and domination of different sectors of the economy R square = 0, The area of the countries (in km sq) E8 Fig. 2. The relationship between the size of the population and the area of the country The least populated countries in the world include countries located in polar regions, deserts or semi-deserts, alpine or tropical regions, as well as small city- -states or island states and a number of countries located near global countries.

13 1 Jerzy Dzieciuchowicz The number of the population in thous Fig. 3. Distribution of the world population Kilometres Population density is an expression of overall relationships between the society and geographical space. ts distribution in the studied countries is moderately negatively correlated to their areas (r = 0.590) and it does not display any correlation to population (r = 0.029) or the level of urbanisation (r = 0.019). At the same time, it possesses similar general characteristics as the distribution of population discussed earlier. The most significant is a general trend for the number of countries to drop with the rise in the density of their populations. n 25% of all countries, population density does not exceed 26.5 people per sq km, in 50% 65.7 people per sq km and in 75% Eight countries possess very high population density exceeding 500 people per sq km: Singapore (max. 5,083.7 people/sq km), Malta, Bahrain, Maldives, Bangladesh, Mauritius, Barbados and Taiwan. On the other extreme, there are 11 countries with very low population density of no more than 5 people per sq km. This group includes: Gabon, Guyana, Libya, Canada, Botswana, Surinam, celand, Mauritania, Australia, Namibia and Mongolia (at least 1.62 person per sq km). The spatial structure of population density in the world is generally similar to the territorial distribution of populations of countries discussed earlier. The degree of spatial concentration of the world population must be considered high taking into account the concentration relation (η = ) and the defined shape of the concentration curve (Fig. 4). Furthermore, within land areas, there is a significant separation of zones with considerably different levels of population concentration (Fig. 5). High concentration areas are areas inhabited by 60% of the general population but their area constitutes only 14.8% of the

14 Population % cum 14 Structure and spatial typology of the world population today total area of a given country. They include agricultural regions of Eastern, South-Central and South Eastern Asia and the most urbanized regions of Western and Central Europe (Great Britain, Belgium, the Netherlands, Denmark, Luxembourg, Germany, Switzerland, taly, the Czech Republic, Poland). The zone also includes several countries located in Africa, e.g. Nigeria, Gambia, Rwanda, Burundi as well as in Middle America, e.g. the Dominican Republic, Haiti, Salvador, Jamaica. City-states and island states spread around the world are also a characteristic for the zone. Population density of the entire zone exceeds 115 people per sq km η = 0, Area % cum Fig. 4. Spatial concentration of the world population Low population density, on the other hand, below 23 people per sq km, is a characteristic feature of the lowest population concentration zone. n this case, as much as 54.3% of the total area of the countries is occupied by just 10% of the world population. This zone includes countries which area is occupied completely or to a large extent by ice sheets, tundra or taiga, large deserts, semideserts or steppe, tropical or alpine regions (e.g. Canada, Russia, celand, Namibia, Mongolia, Kazakhstan, Australia, Guiana, Congo, Bolivia, Peru).

15 Jerzy Dzieciuchowicz Population 10 0 People per sq km % cum ,3 70,7 79,9 85, , ,4 100 % cum Area Fig. 5. Spatial concentration of the world population 1.3. POPULATON'S SPATAL TYPOLOGY ACCORDNG TO DEMOGRAPHC FEATURES The demographic overview of the world today presented above is very diverse. To synthesise it, one requires a spatial typology of the population of the countries (184) according to their demographic features. For typology reasons, have selected 19 variables1 which offer comprehensive illustration of the demographic situation taking into consideration the spatial structure of the population, permanent migrations, demographic development and natural movement and the structure of the population according to sex and age. All diagnostic features were subject to statistical standardisation while two of them (1, 2) displaying high asymmetry were subject to logarithmic transformation. For typology reasons, have chosen the k-means clustering method which had 1 1. Population size; 2. Population per 1 sq km; 3. Share of urban population (%); 4. Migration net ( ); 5. Annual population growth rate ( ); 6. Number of family members; 7. Birth rate ( ); 8. Mortality rate ( ); 9. nfant mortality rate ( ); 10. Average life expectancy men; 11. Average life expectancy women; 12. Natural increase ( ); 13. Total Fertility Rate; 14. Masculinisation; 15. Share of children (%); 16. Share of adults (%); 17. Share of elderly people; 18. Demographic dependency ratio; 19. Demographic ageing ratio.

16 16 Structure and spatial typology of the world population today proved successful during many of my previous studies. This way was able to identify eight best separated clusters which may be associated with individual types of states (Fig. 6). Names of individual types are derived from their most significant diagnostic features. Type 1 very high birth and mortality rates. Type 1 occurs in many (33) countries with relatively low population density, occupying dense areas mainly in Central, Eastern and Western Africa. Those countries display very high birth and fertility rates as well as high general mortality related to exceptionally high infant mortality rate. This is often associated with low average life expectancy for both men and women with excessive mortality among women. At the same time, this type has high demographic growth resulting from very high natural increase which is, however, in line with low international migration net. High birth rates results in this case in high share of children and low share of both adults and elderly people as well as high level of demographic dependency and low level of population ageing Types Kilometres lack of data Fig. 6. Demographic spatial typology of the world population Type 2 high birth rate and low mortality. Type 2 includes less countries (24) than the previous one. t includes developing countries spread throughout different continents. Populations of those countries display high natural increase resulting from high birth rate and low mortality with a subsequent low migration net ratio which limits annual population growth. At the same time, the age structure of the population features a high share of children and a relative

17 Jerzy Dzieciuchowicz 17 shortage of adults and elderly people which results in low demographic ageing. Another distinctive feature of this type is excess mortality among women. Type 3 exceptionally high population growth and migration net and record breaking masculinisation of the population. This type is represented by only two small highly-urbanised oil-producing countries located on the Persian Gulf (Qatar and UAE). They display exceptionally high migration net and the related exceptionally high masculinisation of the population and very dynamic demographic growth. At the same time, birth and mortality rates are rather low, however, the average number of family members is high. As a result of high migration net rate, another typical phenomenon is a very high share of adults with an exceptionally low share of elderly people and a small share of children which in turn conditions small demographic dependency and low level of population ageing. Type 4 high annual population growth ratio convergent with high migration net and rather high natural increase. This type includes only four scattered countries with small populations and low levels of urbanisation (Belize, Eritrea, East Timor and Vanuatu) which display very high annual population growth and migration net. At the same time, there is high natural increase formed in conditions of high birth and fertility and the resulting high share of children and low share of adults and elderly people. Finally, low average life expectancy of both men and women is another distinctive feature of this type. Type 5 very high demographic ageing ratio and very long average life expectancy of men and women. This is the most common type in the world. t is represented by 50 highly urbanised countries with developed economies. They form a virtually solid zone stretching from North America through Western, Northern, Southern and Eastern Europe and Russia to South Korea and Japan and even Australia and New Zealand. Their distinctive features include very high demographic ageing convergent with high life expectancy of both women and men with excess mortality of men. At the same time, they display very low natural increase resulting mainly from low birth rate but with very low infant mortality rate. Other characteristic features include low total fertility rate, strong dominance of small families and high share of adults. Type 6 high share of adults with low natality and fertility ratios and low mortality. This type is common in many (36) countries of Eastern, Central and South-Eastern Asia as well as in Latin America, generally except the Andes region. ts main features include high share of adults and a relatively high life expectancy of both men and women with a significantly marked excess mortality of women. Additionally, high parity and low demographic dependency are specific for this type. This is accompanied by low mortality and birth rates with small migration net which conditions limited demographic growth.

18 18 Structure and spatial typology of the world population today Type 7 dominance of large families with concurrent strong masculinisation. Type 7 is typical for many (29) countries of Northern Africa, Western and Southern Asia as well as for South American countries located in the Andes. Those countries display a dominance of large families convergent with strong masculinisation of the population and low general mortality rate as well as relatively high life expectancy of men and women with significant excess mortality of women. Rather high natural increase and low demographic ageing rate are also visible. Type 8 very high total mortality rate with high migration net. The scope of the type is limited to only a few (6) not excessively urbanized South African countries. ts characteristic features include very high total mortality rates and high infant mortality as well as high migration net with very low life expectancy of men and women with clearly visible excess mortality of women. n such conditions, high birth rate and high share of children are not sufficient to ensure adequate natural increase which would guarantee dynamic demographic growth CONCLUSONS Nowadays, there is a new demographic image of the world. The main goal of the study was to offer a comprehensive discussion of the major elements of the image and to synthesise them. analysed in detail the spatial distribution of the population, its growth and reproduction as well as the demographic structure. The spatial demographic typology serves as a summary of the study of the problem area. This study is mostly based on reliable demographic information acquired from official publications of individual countries, international organisations and institutions. Within the course of the study, refer to analyses and diagnoses of the world demographic situation on which many researchers focus. The study proved that the demographic overview of the world today is very diverse. This is illustrated in a generalised form by the developed spatial typology of the populations of countries (184) which was founded on 19 demographic features. They offer comprehensive illustration of the demographic situation taking into consideration the spatial structure of the population, permanent migrations, demographic development and natural movement and the structure of the population according to sex and age. developed the typology using the k-means clustering method identifying eight clusters associated with country types. derived the names of specific types from their most significant diagnostic features. The list of identified types includes: Type 1 very high birth and mortality rates. Type 2 high birth rate and low mortality. Type 3 exceptionally high annual population growth and migration net and record

19 Jerzy Dzieciuchowicz 19 breaking masculinisation of the population. Type 4 high annual population growth ratio convergent with high migration net and rather high natural increase. Type 5 very high demographic ageing ratio and very long average life expectancy of men and women. Type 6 high share of adults with low birth and fertility ratios and low mortality. Type 7 dominance of large families with strong masculinisation. Type 8 very high general mortality rate with high migration net. BBLOGRAPHY Clarke J.., 1998, Ludność ziemi, Prószyński i S-ka, Warsaw. Coleman D.A., 2002, Population of the ndustrial World A Convergent Demographic Community?, nternational Journal of Population Geography, 8. Encyklopedia Świat i Polska 2007, 2006, PWN, Warsaw. Jagielski A., 1974, Geografia ludności, PWN, Warsaw. Jędrzejczyk D., 2001, Podstawy geografii ludności, WA DALOG, Warsaw. Jones H., 1993, Population Geography, PCP, London. Kaczmarek T., Koralewski T., Matykowski R., 1998, Ludność świata, Wydawnictwo Kurpisz, Poznań. Kosiński L.,1967, Geografia ludności, PWN, Warsaw. Kurek S., 2008, Typologia starzenia się ludności Polski w ujęciu przestrzennym, WN AP, Cracow. Maryański A., 1977, Ludność świata, PWN, Warsaw. Notestein F., 1945, Population the Long View [in:] Schultz T. (ed.), Food for the World, Chicago. Okólski M. (red.), 1990, Teoria przejścia demograficznego, PWE, Warsaw. Thumerelle R.-J., 1996, Les populations du monde, Natan, Paris. Urłanis B. (red.), 1966, Ludność świata, PWE, Warsaw. Van de Kaa D.J., 1987, Europe's Second Demographic Transition, Population Bulletin, Vol. 42, No. 1, Population Reference Bureau, Washington, D.C. Van de Kaa D.J., 2003, The dea of a Second Demographic Transition in ndustrialized Countries, The Japanese Journal of Population, No.1, Vol. 1. STRESZCZENE STRUKTURA TYPOLOGA PRZESTRZENNA LUDNOŚC WSPÓŁCZESNEGO ŚWATA Współcześnie ukształtował się nowy obraz demograficzny świata. Głównym celem tego opracowania jest wszechstronne naświetlenie jego najważniejszych elementów składowych oraz dokonanie próby ich syntezy. Szczegółowej analizie poddano dystrybucję przestrzenną ludności, jej rozwój i reprodukcję, a także strukturę demograficzną. Podsumowaniem całości badanej problematyki jest przestrzenna

20 20 Structure and spatial typology of the world population today typologia demograficzna. Praca ta bazuje głównie na informacjach demograficznych pochodzących z oficjalnych publikacji poszczególnych krajów oraz organizacji i instytucji międzynarodowych. W toku omawianych badań odwoływano się do diagnozy sytuacji demograficznej świata, będącej obiektem zainteresowania wielu badaczy. Badania te wykazały, że obraz demograficzny współczesnego świata jest bardzo zróżnicowany. W formie uogólnionej obrazuje to opracowana typologia przestrzenna ludności państw (184), którą oparto na 19 cechach demograficznych. Opisują one wszechstronnie sytuację demograficzną, z uwzględnieniem struktury przestrzennej ludności, migracji stałych, rozwoju demograficznego i ruchu naturalnego oraz struktury ludności według płci i wieku. Typologii dokonano przy użyciu taksonomicznej metody K-średnich, wydzielając osiem skupień utożsamianych z typami państw. Nazwy określonych typów utworzono od ich najbardziej wyróżniających cech diagnostycznych. Lista wyróżnionych typów obejmuje: Typ 1 bardzo wysokie natężenie urodzeń i zgonów. Typ 2 wysokie natężenie urodzeń, przy niskiej umieralności. Typ 3 wyjątkowo wysoki przyrost rzeczywisty i migracyjny, przy rekordowo wysokiej maskulinizacji ludności. Typ 4 duży przyrost rzeczywisty, zbieżny z wysokim saldem migracyjnym i dość dużym przyrostem naturalnym. Typ 5 bardzo wysoki poziom starzenia demograficznego i bardzo długie trwanie życia kobiet i mężczyzn. Typ 6 wysoki udział ludności dorosłej, przy niskiej dzietności i rodności oraz umieralności. Typ 7 dominacja dużych rodzin, przy silnej maskulinizacji. Typ 8 bardzo wysokie ogólne natężenie zgonów, przy dużym natężeniu przyrostu migracyjnego. Prof. nadzw. dr hab. Jerzy Dzieciuchowicz Katedra Gospodarki Przestrzennej i Planowania Przestrzennego Wydział Nauk Geograficznych, Uniwersytet Łódzki

21 ANNA JANSZEWSKA 2. THE SECOND DEMOGRAPHC TRANSTON N EUROPE AND TS MPLCATONS 2.1. NTRODUCTON We, Europeans, perceive the world through the prism of what happens on our continent. Yet, it is important to remember that demographic changes, though possessing some similarities, may develop differently and have different consequences in other regions of the world. While population ageing is a universal phenomenon throughout the world, decreased population growth (or even negative growth as found in various European countries) is not common. According to UN prognoses, only 20% of all world countries will record population decreases, 45% of which will be European countries. n general, the world population is to increase from the today's 7.08 billion (2012) to 9 billion by Even though demographic phenomena developed differently on specific continents, regions or countries, Europe has always been a continent where significant world population processes would start. One such process was the great emigration of Europeans in the 19th c. (it is estimated that between 1820 and 1914, million Europeans left the continent). t is also widely agreed that it was Europe where the processes of the First and Second Demographic Transitions began. The first symptoms of the Second Transition were observed in Denmark, the Netherlands, and Belgium. Subject literature also mentions the beginning of demographic changes in the European continent which are referred to as the Third Demographic Transition. The 20th c., particularly its second half, was a period of profound political, economic and social changes throughout the world. They largely determined the ongoing at that time demographic processes which in turn influenced the above-

22 22 The Second Demographic Transition in Europe and its implications -mentioned groups of changes. Europe was also a continent which experienced many political and economic changes in the previous century, particularly in its second half, which influenced to a large extent or even determined population changes. Those events spurred socio-cultural and civilisational changes. One of the most important changes was the erosion of traditional values, including a fundamental transformation of the system of values. New behaviours and attitudes were a result of the experiences of WW and the loss of faith in the civilisational mission of Europe. The atrocities of totalitarian ideologies and the failure to construct a better world order were also a significant factor in socio- -cultural changes. They resulted in a return to individualistic thinking where people have only one life and it is worth living it according to ones own choices (Okólski 2004). n this article, would like to present selected demographic changes in European countries related to the Second Demographic Transition. will present selected demographic specifications of European countries and their spatial diversity. Considering selected quantitative indicators, compared the courses of demographic changes in European countries according to long-term political division of Europe into Eastern and Western Europe THE THEORY OF THE SECOND DEMOGRAPHC TRANSTON The Second Demographic Transition is the most popular theory explaining the changes within the areas of nuptiality and reproduction. Van de Kaa and Leasthaege, its authors, claim that Europe was the first continent to enter the new phase of demographic development. The theory of the Second Demographic Transition constitutes a method of describing, interpreting and explicating demographic changes in European countries with developed market economies. t is considered that the changes began in late 1950s or in the first half of the 1960s (Okólski 2005). However, the course of the Second Transition processes was not identical in specific European countries and their intensity was different as well. They started in Scandinavia in 1950s and spread to the countries of Western Europe in the 1960s and of Southern Europe in the 1970s. Observations of those tendencies enabled researchers to identify three sub-periods of demographic changes: the period which witnessed an increased rise in the number of divorces, further decline of fertility and a slowing of the decrease of the age of entering into first marriage, the period was a time when consensual and Living-Apart- -Together relationships were becoming common, the number of out-of-wedlock births increased, the age of the mother giving birth to her first child rose, the

23 Anna Janiszewska 23 average age of spouses rose, and the frequency of entering into marriage dropped, since 1985, researchers have been observing a stabilization of divorce intensity, a drop in the frequency of remarriages and an increase in the intensity of cohabitations and LAT-type relationships among divorced people or widows/widowers, a further drop in fertility among the youngest age group (15 24) and an increase of fertility among women aged (Lesthaeghe 1991 in: Kotowska 1998). The Second Demographic Transition covers the following changes related to the model of the family and the principles of creating and dissolving it: 1. A decline of the significance of marriage as a form of people's coexistence in favour of cohabitation, 2. A transition from the king-child with parents model of the family to the king-pair with a child model, 3. A transition from preventive contraception to aware procreation, 4. A transition from homogeneous family types and households to forms of diversity. Within those changes, van de Kaa introduced a sequence of demographic changes which occurred in in the countries of Northern and Western Europe. Those include the following facts: a drop in general fertility rate resulting from a decrease in fertility of older age groups, a drop in the higher order birth rate, a drop in premarital pregnancies and pregnancy-induced marriages, delay in child birth in married couples, a drop in young women's fertility, a decrease in the lower order birth rate, an increase in the number of separations and divorces, a delay in entering into marriage coexists with an even more common pre- -marital cohabitation, an increase in the average age of entering into first marriage, pre-marital cohabitations and delaying the decision to enter into marriage until the woman becomes pregnant are becoming more common, and there is an increase in the number of out-of-wedlock births, an increase of the average age of giving birth to the first child, further drop in the number of unintended births as a result of legalisation of sterilisation and abortion, continued decrease in fertility in the youngest and the oldest age groups, an increase of social acceptance of cohabitation which even more often applies to divorced people or widows/widowers, viewing cohabitation as an alternative to marriage, further increase of non- -marital fertility, stabilisation of the general fertility rate at a low level,

24 24 The Second Demographic Transition in Europe and its implications a slight increase in the general fertility rate as a result of the emergence of delayed births, increased lower order birth rate among older women, not all delayed births may be fulfilled by women of older reproductive age groups, increasing scope of voluntary childlessness, stabilisation of cohort fertility below simple demographic renewal (van de Kaa 1987 in: Kotowska 1998). The process of the Second Demographic Transition began in the most economically developed countries. ts was mainly a result of widely understood modernisation of the society which researchers analyse from several dimensions, i.e. economic, cultural and awareness-mental dimension. The shift from materialistic to post-modern values focused on individualism was an element which influenced the change of the hierarchy of values related to the family. Social and socio-economic structure changes, e.g. industrialisation, urban development or tertiarisation of economy served as the foundation of modernisation. Structural changes also applied to the areas of political, world- -view and information life. Those changes included the strengthening of democracy, egalitarianism, increased autonomy of the individual, secularisation, the development of medicine, the second contraceptive revolution, the evolution of telecommunications and globalisation of information. The processes of demographic changes which began in the north and west of Europe in the 1990s have spread onto Central and Eastern Europe. The differences between Western and Eastern Europe as divided by the Hajnal line are fading, today researchers refer to a new spatial division of European countries based on demographic behaviours. The line drawn by Hajnal in the 1960s divided Europe along the St. Petersburg Trieste line into the European section (European model) and the East European section (East European model). This division applied to the model of entering into marriage which was observed since the beginning of the 18th c. all the way to mid-20th c. Eastern Europe displayed a dominance of early marriages whereas in the European model, the decision to enter into marriage was often postponed or marriage was avoided altogether (Table 1). The dichotomous division of Europe related to the political division began to disappear in the late-1980s when the transformation of the Communist Bloc began. t was one of the reasons of the profound demographic changes which additionally occurred within a very short period of time. Their speed was so high that it resulted in depopulation of many countries.

25 Anna Janiszewska 25 The percentage of single men and women in selected age groups in 1900 (per 100 people in each age and sex group) Country Men Women Table European model Belgium France Sweden East European model Greece (transitional model) Bulgaria Serbia Source: Hajnal (1965) in: J. Kurkiewicz (1998) THE SZE OF THE EUROPEAN POPULATON 1 AND TS CHANGES To understand the causes of the current demographic situation of European societies better, it is necessary to define the significance of World War. ts influence on the formation of reproduction attitudes of contemporary Europeans was very high and its consequences have been observed since its end 60 years ago. n physical terms, WW caused a great decrease of population among the most important age groups. Additionally, most European countries inflicted by 1 Population analyses regarding European countries require a further specification of the distribution of the borderline between Europe and Asia and, subsequently, which countries are considered as European. The geographical borderline introduced by the nternational Geographical Union has the following distribution: from the Kerch Strait northward, along the east coast of the Sea of Azov, to the estuary of the Don; further, up the river to Sostynskiye Lakes and the location where the Manych flows into them; then, along the Kuma-Manych Depression to the middle section of the Kuma; then, along its lower section eastward to the estuary to the Caspian Sea; further, along the north-western and northern coast of the reservoir to the (seasonal) estuary of the Emba River; then, up the Emba River north-eastward to its source in Mugodzhar Hills; further, perpendicularly northward to the location where the Ural takes a sharp turn west and along its upper section to the foot of the Ural Mountains (this is the distribution most commonly referred to by Polish geographers); finally, along the eastern foot of the mountains northward to the Baydarata, along which it turns north-east to its estuary to Baydaratskaya Bay on the Kara Sea (the Arctic Ocean).

26 26 The Second Demographic Transition in Europe and its implications the war recorded a drastic drop in fertility. That was the case because in unfavourable wartime conditions people refrained from having children 2. However, the population of Europe was able to quickly compensate for the physical wartime losses, yet, a slightly different threat arose as the war ended. Around 1950, the process of the Demographic Transition in Europe was coming to an end. Apart from the final post-war wave of births, mortality and fertility rates were clearly balanced within their lower values. However, already in the first half of the 1960s, nearly all Western and Northern European countries recorded a sharp decrease of fertility. This unexpected situation became a constant phenomenon throughout Europe (Siewierski 2011). Regardless of the decrease of fertility, the population of Europe has been gradually growing since the 1960s reaching 739 million in Only Eastern European countries 3 have shown negative population growth since the beginning of the new century (Table 2). Considering the population changes in European countries, it should be noted that the countries of Central and Eastern Europe and the Balkans are depopulating (Fig. 1, Table 3). The largest depopulation between was recorded in Lithuania (13.1%), Latvia (12.4%), Bosnia and Herzegovina (9.3%) and Albania (8.7%). Since 2002, this group was joined by Germany which within the period of recorded a decrease of population by nearly 693,000 which constituted almost 1% of its population potential in 2003 (Auszug aus dem Datenreport Bevölkerung, Datenreport/ Datenreport Download.html). Distinction Population of Europe a in Year Table Europe Eastern Northern Southern Western Note: a without Turkey which is considered as Western Asia. Source: Yearbook Demographic 2011, (2012). 2 According to the theory of the principles of was by Rosset (Rosset 1975). 3 UN division into regions: Eastern, Western, Northern and Southern Europe.

27 Anna Janiszewska Note: data for Albania from univariate index Fig. 1. European countries experiencing depopulation processes in according to univariate index Source: Eurostat, data/database The decrease of the populations of European countries is usually a combination of both elements determining actual population growth, i.e. negative population growth rate and migration balance. Among 15 studied countries which recorded a decrease of population potential, only two displayed positive population growths: Albania and Kosovo 4. n the remaining ones, population loss spanned from 0.8 in Bosnia and Herzegovina to 5.1 in Bulgaria and Serbia (Fig. 2). n the case of Kosovo and Albania, population loss was a result of migration. Particularly Albania is a country where mass 4 Kosovo declared its independence on 17 February 2008 as the Republic of Kosovo. t was recognised by 100 out of 193 UN members, 22 out of 27 EU Member States and 24 out of 28 NATO members, however, formally, it is a state with limited recognition. Since the end of the civil war, it was placed under transitional UN administration (the United Nations nterim Administration Mission in Kosovo, or UNMK) with the support of NATO troops (KFOR). decided to include Kosovo in my study regardless of its recognition under international law. did this to offer the most comprehensive demographic overview of Europe.

28 28 The Second Demographic Transition in Europe and its implications European countries experiencing depopulation processes in Table 3 Population Population Actual Country Loss in % in 2003 in 2012 population loss Albania a 3,102,781 2,831, , Belarus 9,898,590 9,465, , Bosnia and Herzegovina 1,985,000 1,800, , Bulgaria 7,845,841 7,327, , Croatia 1,356,045 4,398,150 44, Estonia 1,356,045 1,356,045 16, Kosovo 3,618,312 3,559,541 58, Lithuania 3,462,553 3,007, , Latvia 2,331,480 2,041, , Germany 82,536,680 82,536, , Russia 145,166, ,056,383 2,110, Romania 21,772,774 21,355, , Serbia 7,490,918 7,241, , Ukraine 47,823,108 45,453,282 2,369, Hungary 10,142,362 9,957, , Note: data from Source: Eurostat, database. migrations to taly and Greece have been recorded since early 1990s. According to the data offered by NSTAT (Albanian nstitute of Statistics), over 1 million people have left the country since the fall of communism in Depopulation processes in several other European countries are magnified by both, high negative values of population growth and foreign migration balance. Those are the reasons of such a high relative population loss in, e.g. the Baltic states. n the remaining European countries, population is growing and population growth rate is negative only in taly ( 0.6 ), Portugal ( 0.6 ) and Greece ( 0.4 ). According to data by EU Statistical Office, the highest population growth rate in 2011 was recorded in Azerbaijan 6 (13.4 ), Turkey (12.3 ), Kosovo (11.4 ) and reland (10.0 ). 5 Via Polish Press Agency which released the data on According to UN statistics, Turkey, Cyprus, Armenia, Azerbaijan, and Georgia are considered as Asian countries; Eurostat considers them as European countries.

29 Anna Janiszewska 29 Fig. 2. Natural increase in European countries in 2011 Source: Source: Eurostat, population/data/database The UN demographic prognoses regarding the future of the European continent are bleak. The moderate variant forecasts the population of Europe will decrease between 2020 and 2090 by more than 90 million (with a slight increase in the final decade). The largest depopulation is expected to hit Eastern and Southern Europe, the remaining European countries (excluding Germany decrease by more than 11 million) are to record an increase of their populations (Fig. 3).

30 thousands of peoples 30 The Second Demographic Transition in Europe and its implications Europe Eastern Europe Northern Europe Southern Europe Western Europe Fig. 3. Moderate variant of the demographic prognosis for Europe by 2100 Source: World Population Prospect. The 2010 Revision (2011) 2.4. BEHAVOURS N THE FELDS OF NUPTALTY AND REPRODUCTON N EUROPEAN COUNTRES Matrimonial changes, according to the theory of the Second Demographic Transition, are related to the model of family formation and breakdown. Even though the processes of the Second Demographic Transition began with a large drop in fertility, matrimonial behaviours as initial elements of people's reproductive process constitute an important factor of those changes. Particularly when a bleak prospect of depopulation and demographic crisis approaches Europe, demographic analyses of family formation and breakdown become especially significant. conducted the analysis of matrimonial behaviours in European countries based on available information regarding entering into marriage, its breakdown and alternative forms of married and family life. To enter into marriage, a person must not only display physical, but also emotional and social maturity. Thus, lawmakers in individual countries define minimum legal ages for entering into marriage. n European countries, the age limit for entering into marriage is

31 Anna Janiszewska 31 similar, i.e. 18 years of age, but there are some exceptions regarding marrying with parental consent. n most European countries which offer such an exception, the age limit is 16; in Denmark, Estonia, Slovenia, Ukraine and Lithuania, one may marry with parental consent at the age of 15, while in Spain at the age of 14. n some countries, the age limit may be lowered by the court (e.g. in Austria) or by the Ministry of Justice (e.g. in Finland) Yearbook Demographic 2011 (2012). n Poland, pursuant to an amendment to the Family and Guardship Code of 1999, juvenile marriages are formed if allowed by the family court only if the marriage is entered into by a minor woman aged (Art. 10). n a report The Evolution of Family in Europe 2009, the EU nstitute for Family Policy concluded that since 1980, European countries (27 EU member states were analysed) have been recording drastic decreases of new marriages even though the total population increased by more than 42 million. Between , the number of new marriage decreased by 750,000 (23.4%) and the marriage ratio dropped from 6.75 (1980) to 4.87 (2007). Only two countries, Denmark and Sweden, recorded an increase of new marriages (in terms of absolute values, while the marriage ratio fluctuated and decreased by the end of the period), while the worst situation was recorded in Bulgaria, Slovenia and Estonia where the values dropped by nearly 50%. When considering an even longer time perspective, i.e , the systematic continuation of the downward tendency of the marriage ratio in European countries (both EU member states and non-member states) is visible. The lowest values of the marriage ratio in 2011 were recorded in Bulgaria (2.9 ), Andorra (3.1 ), Slovenia (3.2 ) and Luxembourg (3.3 ), while the highest in Turkey (8.0 ), Macedonia (7.3 ) and Cyprus (7.2 ). Poland with the ratio of 5.4 falls within the group of the European countries with average values cf. Fig. 4. The downward tendency of new marriages in European countries is accompanied by an increase of the number of divorces as described by T. Sobotka and L. Touleman (2008). The above-mentioned Evolution of Family in Europe in 2009 report states that in EU in 1980, nearly 673,000 divorces were adjudicated, while in 2007, the value increased to 1.03 million. Between , 10.3 million marriages, which were raising more than 17 million children, suffered a breakdown. n early 1960s, the divorce rates in Europe varied between 0.3 in Greece to 2.4 in Latvia, while fifty years later 0.1 in Malta to 4 in Latvia (Fig. 5). n most European countries, the divorce ratio within that period increased by several times (e.g. in Belgium from 0.5 to 2.9, in Lithuania from 0.9 to 3.4, in Poland from 0.5 to 1.7 ).

32 32 The Second Demographic Transition in Europe and its implications Fig. 4. Marriage ratio in European countries in 2011 Source: Eurostat, population/ data/database One of the symptoms of the Second Demographic Transition is a decline of the significance of marriage as a form of people's coexistence in favour of cohabitation. The downward tendency of new marriages is accompanied by the increasing popularity of alternative forms of living, i.e. informal relationships. New legal regulations are introduced in many countries with the appearance of new behaviours and demographic attitudes in nuptiality. One could even argue that there is a worldwide tendency to place non-marital relationships, including homosexual relationships, into legal frameworks. n the case of the latter, it need be stressed that since 1989, may countries have introduced options to formalise relationships formed by same-sex couples into their law. European countries which decided to introduce new legal solutions or legitimize the existence of such relationships through court ruling include: Andorra, Austria, Belgium, Croatia, the Czech Republic, Denmark, Finland, France, Spain, the Netherlands, reland, celand, Liechtenstein, Luxembourg, Germany, Norway, Portugal,

33 Anna Janiszewska 33 Fig. 5. Divorces ratio in European countries in 2011 Source: Eurostat, data/database Slovenia, Switzerland, Sweden, Hungary, the United Kingdom. The first country to introduce civil partnerships was Denmark in t must be stated that currently the majority of EU Member States (including some states which joined the EU together with Poland in 2004) introduced regulations enabling the formalisation of partnership of people of the same sex. nstitutionalisation of same-sex relationships in those countries varies in form depending on the will of national lawmakers. There are four forms of regulating the functioning of such relationships: 1. Marriage, 2. Civil partnership, 3. Registered cohabitation, 4. Non-registered cohabitation. Marriage within the scope available for heterosexual couples is available (open) as a legal institution to same-sex couples in ten European countries: Belgium, Denmark, Spain, the Netherlands, celand, Norway, Portugal, Sweden

34 34 The Second Demographic Transition in Europe and its implications and most recently France and the United Kingdom. The option for same-sex couples to marry was introduced, depending on the country, either through expanding the scope of entities entitled to this form of relationship institutionalisation in specific legal acts (e.g. civil codes, family codes etc.) or through passing special separate legal acts regulating the functioning of such marriages. t is worth noticing that, regardless of the method of introducing the above-mentioned institution, the discussed countries did not create a separate institution of same-sex marriages or homosexual marriages. What did change was the group of entities entitled to utilize it. Another form of institutionalisation of same-sex relationships which was implemented by many foreign lawmakers is civil partnership, also known as registered partnership. This was introduced, e.g. in the Czech Republic, reland, Germany, Hungary and the United Kingdom. Registered partnership is formed through an official registration act and entails a specific set of rights and responsibilities as specified by certain acts, usually excluding parental rights. Such a solution seems to be a compromise between respecting the rights of people living in same-sex relationships and such considerations as, e.g. the constitutional definition of marriage which excludes same-sex marriages. The institution of civil partnership usually regulates basic organisational issues, such as filing tax returns, retirement, insurance, disability benefits and inheritance, lease, residency in a given country or the ability to establish joint property. n the countries which decided to regulate same-sex relationships, this form is much more popular than marriage. Apart from civil partnerships, there is the institution of registered cohabitation, offering a narrower scope of rights and responsibilities than the above-mentioned forms of institutionalisation. A characteristic feature of this form of relationship is that there is no change to the marital status of the persons forming it. Nonetheless, this type of cohabitation not only carries some rights and responsibilities often regulated through a single legal act but also, to be recognised legally, must be revealed and registered by the state. A special case, between registered partnership and registered cohabitant, is the French solution of Pacte civil de solidarité (PACS). t is a civil law agreement which is available to both same-sex and heterosexual couples. Most rights related to PACS apply to property and social issues. What is characteristic of it is that, unlike in the case of marriage or civil partnership, in PACS mutual responsibilities and rights of partners are defined by themselves and not by lawmakers who only created a list of rights and responsibilities towards third parties. t differs from other registered cohabitations in that mutual rights and responsibilities of partners are written down, thus, they are clearly defined and not flexible or vague. The PACS act consists of 15 articles and, unlike in the case of acts introducing civil partnerships which comprehensively regulate the institution within a single legal act, constitutes an amendment to

35 Anna Janiszewska 35 several legal acts, including the French civil code, tax code, social security code, the regulations regarding the functioning of state and local public authorities, leasing apartments, labour code provisions and the regulations regarding residency in France. Non-registered cohabitation is the simplest form of legal approach towards the union of two people. t is a set of factual circumstances defined by lawmakers or in specific decisions and literature which entails through the application of legal acts, usually scattered among various legal acts, certain legal consequences responsibilities, rights but often also some restrictions. For same-sex couples, this solution can be available either if lawmakers enable it (e.g. in Hungary or Croatia) or on the basis of coherent interpretation of regulations. n Poland, cohabitation, referred to as joint living (in some legal acts actual joint living ), covers only heterosexual couples (MP's civil partnership bill, document no. 552, n Poland, there were also initiatives to legalise solutions which would guarantee the formalisation of civil partnerships. n January 2012 during a conference in the Sejm, representatives of Palikot's Movement, Democratic Left Alliance, Trans-Fuzja, Civil Partnership nitiative Group and Love Does Not Exclude groups informed that in the near future, two bills will be filed with the Sejm regarding civil partnership agreements and the institution of civil partnership. Civic Platform also filed a bill. However, on 25 January 2013, the Sejm rejected the civil partnership bill. The bills by PO, SLD and Palikot's Movement also failed. A motion filed by Artur Dunin, MP (PO) was the nearest to being successful. His proposal included, e.g. the option to register civil partnerships at the Registry of Vital Records and Statistics, the introduction of statutory inheriting and the obligation to mutual care, entitlement to obtain information regarding partner's health when he/she is at the hospital and the right to refrain from giving testimony against one's partner. SLD and RP went a step further proposing a joint tax return option. All bills applied to not only homosexual couples whose rights were discussed the most, but also heterosexual couples. None of the bills offered an opportunity to adopt a child by civil partnerships. The above-mentioned tendencies related to nuptiality are reflected in the population structure according to marital status. Using Eurostat data 7 for selected 22 European countries, one will notice that the highest share of divorcees is found in Central and Eastern European countries (Latvia, the Czech Republic, Lithuania and Hungary). Similarly, the percentages of married people in those countries are some of the lowest in Europe. Unfortunately, statistical information regarding people in registered partnerships is scarce; however, it does indicate 7 n the table with marital status information, the data applies to entire populations, in Poland, legal marital status is specified for people aged 15 or more.

36 36 The Second Demographic Transition in Europe and its implications that the highest share of people of this marital status exists in celand (Table 4). Even though Poland does not possess any legal solutions defining the registration of civil partnerships, the last two censuses did measure the size of the phenomenon. Their results showed that the share of people living in civil partnerships in our country increased from 1.3% in 2002 to 2.4% in Marital status of the citizens of selected European countries in 2012 Table 4 Share of people a (%) who are Country single b in a registered married divorced partnership Denmark the Czech Republic Denmark Germany France taly Latvia Lithuania Hungary Malta the Netherlands Romania Slovenia Slovakia Finland Sweden celand Liechtenstein Norway Switzerland Turkey Azerbaijan Note: a share calculated in relation to total population; b Eurostat considers all people who not in any relationship regardless of their age as single. Source: Eurostat, database.

37 Anna Janiszewska 37 Until recently, reproductive behaviours were strictly connected with matrimonial behaviours. The relationship between the number of new marriages and the number of birth, both potential and actual, was high. The changes related to the Second Demographic Transition also influenced reproductive behaviours by increasing the share of non-marital births, including in civil partnerships and by single mothers. At the beginning of the transition (1960s), non-marital births constituted between a few to a dozen or so percent of all births (celand was an exception with 25.3%). Today, in many European countries, more than half of all the children are born outside of marriage. This also applies to Central and Eastern European countries but celand is still the leader (65%). Only countries where religious values still play an important role and the level of secularisation of the society is low record low share of non-marital births, e.g. Turkey, Greece, Poland (Fig. 6). Fig. 6. Non-marital births (%) in European countries in 2011 Source: Eurostat, data/database

38 38 The Second Demographic Transition in Europe and its implications Total fertility rate of European women is one of the hallmarks of the changes in reproductive behaviours (Kurczewska 2011). According to Eurostat, in 2011, no European country had a total fertility rate of more than 2.1 children per woman which means that demographic renewal did not exist. reland, Turkey and celand were closest to that value (2.05, 2.04 and 2.02 respectively). The lowest TFR values were recorded in post-communist countries, including Poland (Fig. 7). Apart from a decrease of TFR, researchers have observed within the changes of the Second Transition an increase of the average age of mothers who give births. Comparative analysis of even the smallest time period, i.e , indicated a delay in deciding about procreation by two or almost two years (Estonia, Lithuania, Slovakia, Bulgaria, the Czech Republic). The oldest mothers giving birth in Europe in terms of their average age are women in reland, Spain and taly (Fig. 8). Fig. 7. Total fertility rate in European countries in 2011 Source: Eurostat, data/database

39 age in years Anna Janiszewska 39 32,0 31,0 30,0 29,0 28,0 27,0 26,0 25,0 24,0 Fig. 8. Average age of women giving birth in selected European countries in 2011 Source: Eurostat, data/database 2.5. CONCLUSONS Through the analysis of selected indicators related to the changes to nuptiality and procreation in Europe, intended to define the tendencies in demographic behaviour of Europeans. After several decades, the demographic changes which began in Northern and Western Europe reached the rest of the continent. n Central and Eastern European countries, the course of the process was short but exceptionally dynamic. t is those countries which suffer from a demographic crisis the main reasons of which are profound changes to the creation and breakdown of the family. confirmed this through the analysis of the available statistical data. t offered an extremely spatially diverse image of Europe in terms of matrimonial and reproductive changes. The old political division of Europe into East and West took on a rather different shape and is no longer a result of ideology but of demographics. And new depopulation processes which mostly inflict post-communist countries are its direct consequence.

40 40 The Second Demographic Transition in Europe and its implications BBLOGRAPHY Auszug aus dem Datenreport Bevölkerung, Eurostat, Kotowska.E., 1998, Teoria drugiego przejścia demograficznego a przemiany demograficzne w Polsce w latach 1990., Studia Demograficzne, nr 4 (134). Kurczewska U., 2011, Czy Unia Europejska może przezwyciężyć pogłębiający się deficyt demograficzny? [w:] Osiński J. (red.), Współczesne problemy demograficzne. Rzeczywistość i mity. Ujęcie krajowe, regionalne i globalne, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa. Kurkiewicz J., 1998, Podobieństwa i różnice przemian demograficznych krajów Europy Zachodniej i Środkowo-Wschodniej, Studia Demograficzne, nr 4 (134). Okólski M., 2004, Demografia zmiany społecznej, Scholar, Warszawa. Okólski M., 2005, Demografia. Podstawowe pojęcia, procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie, Scholar, Warszawa. Poselski projekt ustawy o związkach partnerskich, druk nr 552, Sejm7.nsf/druki.xsp#7. Raport Ewolucja rodziny w Europie 2009, Evolution-on-the-Family-in-Europe Rosset E., 1975, Demografia Polski, PWN, Warszawa. Siewierski J., 2011, Europejskie wzorce kulturowe a procesy demograficzne [w:] Osiński J. (red.), Współczesne problemy demograficzne. Rzeczywistość i mity. Ujęcie krajowe, regionalne i globalne, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa. Sobotka T., Touleman L., 2008, Changing family and partnership behavior: Common trends and persistent diversity across Europe, Demographic Research, vol. 19, www. demographic-research.org/volumes/vol19/6/. World Population Prospect. The 2010 Revision, New York, 2011, Documentation/publications.htm. Yearbook Demographic 2011, 2012, United Nations, New York, unsd/demographic/products/dyb/dyb2.htm. STRESZCZENE DRUGE PRZEJŚCE DEMOGRAFCZNE W EUROPE JEGO MPLKACJE Celem artykułu jest przedstawienie wybranych przemian demograficznych w krajach europejskich dotyczących drugiego przejścia demograficznego. W opracowaniu zaprezentowano wybrane charakterystyki demograficzne dla krajów europejskich i ich przestrzenne zróżnicowanie. Biorąc pod uwagę wybrane wskaźniki ilościowe dokonano porównania przebiegu zmian demograficznych w krajach europejskich według długoletniego politycznego podziału Europy na Wschód i Zachód. Przemiany demograficzne, które rozpoczęły się w Europie Północnej i Zachodniej po kilku-

41 Anna Janiszewska 41 dziesięciu latach objęły pozostałe części kontynentu. W krajach wschodnioi środkowoeuropejskich przebieg tych procesów był krótki, ale niezwykle dynamiczny. Właśnie tam obserwujemy kryzys demograficzny, u którego podłoża leżą głębokie przemiany tworzenia i rozpadu rodziny. Potwierdziła to analiza dostępnych materiałów statystycznych. Wynika z niej obraz bardzo zróżnicowanej przestrzennie Europy pod względem przemian matrymonialno-reprodukcyjnych. Dawny podział polityczny Europy na Wschód i Zachód, dziś ma inny wymiar i jest to efekt już nie ideologiczny, a demograficzny. Bezpośrednią implikacją tego stanu rzeczy są rozpoczęte procesy depopulacyjne, które w największym stopniu dotykają krajów postkomunistycznych. Dr Anna Janiszewska Katedra Gospodarki Przestrzennej i Planowania Przestrzennego Wydział Nauk Geograficznych, Uniwersytet Łódzki

42

43 ANNA MAJDZŃSKA 3. STRUKTURY PROCESY DEMOGRAFCZNE W WYBRANYCH WELKCH MASTACH WSPÓŁCZESNEJ EUROPY WPROWADZENE Analizy demograficzne w ujęciu międzynarodowym często prowadzone są na poziomie krajów, czyli jednostek, dla których prezentowane informacje mają charakter ogólny (stanowią bowiem wypadkową zdarzeń zachodzących na szczeblach regionalnych i lokalnych, zarówno w miastach, jak i na wsi). Współcześnie większość krajów europejskich zurbanizowana jest w stopniu co najmniej umiarkowanym, tj. charakteryzuje się wartościami współczynnika urbanizacji przekraczającym 60% (czyli ponad połowa ich ludności to mieszkańcy miast) i według prognoz ONZ należy spodziewać się ich dalszego wzrostu. Miasta odgrywają istotną rolę w budowaniu demograficznego obrazu danego kraju. Procesy ludnościowe zachodzące w jednostkach miejskich, szczególnie wielkich pod względem liczby mieszkańców, odznaczają się pewną specyfiką przemian, często różniącą się przebiegiem od obszarów sąsiednich (przy czym zauważa się tendencję rozpowszechniania się zachowań miejskich na obszary podmiejskie). Z tego względu badania porównawcze wielkich miast, prowadzone w szerszym, europejskim kontekście, mogą dostarczyć interesujących informacji o specyfice przebiegu procesów ludnościowych danego kraju. W opracowaniu przedstawiona została analiza porównawcza wybranych wielkich miast europejskich z punktu widzenia struktur i procesów demograficznych na przestrzeni minionej dekady. W rozważaniach uwzględnione zostały 1 Praca współfinansowana ze środków przyznanych w ramach grantu promotorskiego (nr projektu N N ).

44 44 Struktury i procesy demograficzne w wybranych wielkich miastach jednostki liczące w 2008 r. 2 co najmniej 500 tys. mieszkańców i charakteryzujące się w dwóch ostatnich dziesięcioleciach zróżnicowaną dynamiką zmian zaludnienia (pewne ograniczenia w tym względzie wynikały z dostępności danych statystycznych). Punktem wyjścia prowadzonych dalej rozważań była analiza dynamiki liczby ludności w miastach, a także próba oceny, który z komponentów przyrostu/ ubytku rzeczywistego ludności miał ważący wpływ na zmiany w stanie liczebnym populacji. Następnie, różnice w przebiegu zdarzeń kształtujących ruch naturalny i migracyjny ludności wyjaśniane były zmianami w strukturach demograficznych miast. Dokonano również porównania stopnia zaawansowania starości populacji w badanych jednostkach. Podsumowaniem rozważań była próba oceny sytuacji demograficznej miast w świetle analizy wielowymiarowej. Źródłem danych wykorzystanych w opracowaniu były informacje zamieszczone na stronie internetowej Eurostatu, dotyczące charakterystyk demograficznych miast europejskich, zgromadzone w ramach projektu Urban Audit. Dane te odnoszą się do poszczególnych lat z okresów , i (tzn. w przypadku większości rozpatrywanych jednostek były to lata 1991, 2001 i 2008). Uzupełnieniem informacji o polskich miastach były dane Głównego Urzędu Statystycznego. Tłem dla rozważań o zaawansowaniu starości demograficznej miast był obraz tego stanu w regionach Europy (NTS2) 3, opracowany na podstawie danych Eurostatu STAN LUDNOŚC DYNAMKA ZMAN ZALUDNENA W analizie uwzględniono łącznie 51 miast europejskich (w tym 5 polskich), spośród których 17 jednostek liczyło co najmniej 1 mln mieszkańców (tab. 1). Miasta te charakteryzowały się zróżnicowaną dynamiką zmian zaludnienia (rys. 1), przy czym wiele z nich wykazywało jej dwukierunkowy charakter w rozpatrywanych okresach (tj. wzrost liczby ludności w latach i spadek w latach ). Wśród badanych jednostek wyróżnić można również kraje cechujące się sukcesywnym wzrostem lub spadkiem liczby ludności w rozpatrywanym okresie. Na przestrzeni 17 lat, największy ubytek populacyjny wystąpił 2 Przyjęto rok 2008, gdyż w bazie Eurostatu dla większości rozważanych jednostek nie były dostępne nowsze informacje. Jednakże, ze względu na to, że okres ten nie jest odległy w czasie, wyniki prowadzonych dalej analiz można traktować jako bliskie współczesnemu obrazowi demograficznemu badanych miast. 3 W tym celu wykorzystano kartogramy opracowane przez GSCO (the Geographical nformation System at the Commission), dostępne na stronie Eurostatu ( EuroGeographics for the administrative boundaries).

45 Anna Majdzińska 45 w Rydze, Budapeszcie i Łodzi (odpowiednio o 20%, 16% i 13%), natomiast największy przyrost odnotowano w Sztokholmie, Göteborgu, Londynie i Saragossie (odpowiednio o 20%, 16%, 12% i 12%). W krótszym z analizowanych okresów, tj. w latach , największym ubytkiem populacyjnym charakteryzowała się Łódź (6%). Spośród polskich miast, jedynie Warszawa i Kraków legitymowały się dodatnim, choć niewielkim, przyrostem rzeczywistym populacji (1 3%). Miasto Liczba ludności w wybranych wielkich miastach Europy w 2008 r. Liczba mieszkańców w mln Miasto c.d. Liczba mieszkańców w mln Miasto c.d. Tabela 1 Liczba mieszkańców w mln Göteborg 0,50 Stuttgart 0,60 Kolonia 1,00 Bradford 0,50 Genewa 0,61 Birmingham 1,02 Norymberga 0,50 Wrocław 0,63 Bruksela 1,05 Drezno 0,51 Palermo 0,66 Sofia 1,16 Lipsk 0,52 Frankfurt n/m. 0,66 Praga 1,23 Hanower 0,52 Saragossa 0,67 Mediolan 1,30 Sheffield 0,54 Sewilla 0,70 Monachium 1,33 Bremen 0,55 Ryga 0,72 Barcelona 1,62 Wilno 0,56 Amsterdam 0,75 Wiedeń 1,67 Poznań 0,56 Łódź 0,75 Budapeszt 1,70 Oslo 0,56 Kraków 0,75 Warszawa 1,71 Malaga 0,57 Leeds 0,78 Hamburg 1,77 Essen 0,58 Ateny 0,80 Bukareszt 1,94 Rotterdam 0,58 Walencja 0,81 Rzym 2,72 Glasgow 0,58 Sztokholm 0,81 Madryt 3,21 Düsseldorf 0,58 Turyn 0,91 Berlin 3,43 Dortmund 0,58 Neapol 0,97 Londyn 7,67 Źródło: Eurostat (2012). W dalszej części tekstu podjęta została próba oceny, który z komponentów przyrostu/ubytku rzeczywistego ludności miał ważący wpływ na zmiany w zaludnieniu badanych miast. Ubytek bądź przyrost rzeczywisty populacji determinowane są przez trzy czynniki: urodzenia, zgony oraz migracje. Na początku XX w., większość rozpatrywanych miast charakteryzowała się ubytkiem naturalnym ludności, największym Łódź i Genewa (rys. 2), natomiast pod koniec dekady bieżącego stulecia w większości rozpatrywanych jednostek miała miejsce sytuacja odwrotna. W 2008 r. największą nadwyżką urodzeń nad liczbą zgonów legitymowały się miasta: Londyn, Oslo i Amsterdam (gdzie na 1 zgon przypadały statystycznie 2 urodzenia żywe), natomiast największym ubytkiem naturalnym

46 46 Struktury i procesy demograficzne w wybranych wielkich miastach ludności charakteryzowały się Genewa i Łódź (gdzie na 1 zgon przypadało statystycznie 0,5 urodzenia). Rys. 1. Dynamika liczby ludności w wybranych wielkich miastach Europy w latach , 1991 * i 2008 * wartości indeksów dla miast niemieckich dotyczą 1992 r.; dla Stuttgartu brak danych z okresu ; miasta uporządkowane wg niemalejących wartości miernika dla lat 2008/2001 Źródło: oprac. własne na podstawie danych Eurostatu (2012) Rys. 2. Dynamika demograficzna w wybranych wielkich miastach Europy w latach 2001 * i 2008 * wartości indeksów dynamiki dla miast niemieckich i włoskich dotyczą 2000 r.; dla miast Ateny oraz Amsterdam i Rotterdam brak danych z okresu ; miasta uporządkowane wg niemalejących wartości miernika dla 2008 r. Źródło: oprac. własne na podstawie danych Eurostatu (2012)

47 Anna Majdzińska 47 Na rys. 3 przedstawiony został wykres Webba (Runge 2007), prezentujący wartości współczynników przyrostu naturalnego i salda migracji dla miast w 2008 r. Wykres ten potwierdza wcześniejszy wniosek, że większość badanych jednostek pod koniec ubiegłej dekady charakteryzowała się przyrostem rzeczywistym ludności (są to miasta położone w ćwiartce układu współrzędnych, nad przekątną ćwiartki oraz nad przekątną V ćwiartki układu), przy czym w przypadku większości z nich wzrost ten był następstwem dodatniego salda migracji. W celu porównawczym, na rys. 4 przedstawiony został wykres Webba, prezentujący wartości wspomnianych współczynników w badanych miastach w 2004 r. Z zaprezentowanych informacji można odczytać m.in., że procesy depopulacyjne w Łodzi następują przede wszystkim na skutek ubytku naturalnego ludności 1. Rys. 3. Współczynniki przyrostu naturalnego i salda migracji w wybranych wielkich miastach Europy w 2008 r. * * źródłem danych dla polskich miast były publikacje GUS dla 2008 r. Źródło: oprac. własne na podstawie danych GUS (2009) i Eurostatu (2012) 1 Źródłem danych z 2008 r. dla polskich miast były publikacje GUS (2009 i 2012) informacje te nie były dostępne w bazie danych Eurostatu, z tego względu wartości współczynników dla polskich miast nie są w pełni porównywalne z danymi prezentowanymi dla pozostałych jednostek (głównie ze względu na różne metody szacunku migracji), służą jedynie celom poglądowym.

48 48 Struktury i procesy demograficzne w wybranych wielkich miastach Rys. 4. Współczynniki przyrostu naturalnego i salda migracji w wybranych wielkich miastach Europy w 2004 r. Źródło: oprac. własne na podstawie danych Eurostatu (2012) Na rys. 5 przedstawione zostały wartości współczynników urodzeń i zgonów 5 w przeliczeniu na mieszkańców miast dla 2008 r. Wykres ten obrazuje znaczne ich zróżnicowanie w obrębie rozważanych jednostek. Uwagę in minus zwracają szczególnie Łódź i Genewa, gdzie odnotowano wysokie wartości współczynnika zgonów przy względnie niskim poziomie współczynnika urodzeń, in plus natomiast miasta szwedzkie i brytyjskie oraz Bruksela. Pętlą otoczone zostało skupienie miast charakteryzujących się zerowym lub bliskim zeru przyrostem naturalnym. 5 Są to współczynniki surowe. W bazie danych Eurostatu nie były dostępne informacje nieobciążone strukturą wieku ludności (np. współczynnik dzietności, standaryzowane współczynniki zgonów), ani też informacje pozwalające na samodzielne ich obliczenie (np. struktura wg wieku matek, czy zgony wg wieku).

49 Anna Majdzińska 49 Rys. 5. Współczynniki urodzeń i zgonów (na mieszkańców) w wybranych wielkich miastach Europy w 2008 r. Źródło: oprac. własne na podstawie danych Eurostatu (2012) Jako element ruchu naturalnego, w rozważaniach uwzględnione zostały również współczynniki zgonów niemowląt na urodzeń żywych (rys. 6). Zostały one obliczone jako średnia dla lat 2004 i 2008, celem uniknięcia ewentualnego wpływu zdarzeń incydentalnych. Z przedstawionych na wykresie informacji wynika, że miasta polskie pod koniec ubiegłej dekady, charakteryzowały się względnie wysokimi wartościami tego współczynnika na tle pozostałych jednostek. Rys. 6. Współczynniki zgonów niemowląt (na urodzeń żywych) w wybranych wielkich miastach Europy (średnia dla lat 2004 i 2008)* * wartości średnie dla miast włoskich oraz Genewy obliczono z lat 2003 i 2007 Źródło: oprac. własne na podstawie danych Eurostatu (2012)

50 50 Struktury i procesy demograficzne w wybranych wielkich miastach 3.3. STRUKTURY WEDŁUG PŁC WEKU POPULACJ Struktury demograficzne, szczególnie struktura według wieku, podlegają powolnym, ale nieustannym przemianom. Mowa tu przede wszystkim o ich tzw. falowaniu, czyli przesuwaniu się wraz z upływem czasu kalendarzowego kolejnych roczników wyżu i niżu demograficznego (lub ich echa), powodującym zmiany w proporcjach poszczególnych grup wieku w populacji. Z kolei, przeobrażenia struktury w znacznym stopniu determinują przebieg procesów ludnościowych. Analiza porównawcza struktur według płci wskazuje na to, że wszystkie rozpatrywane miasta cechuje przewaga liczebna kobiet nad mężczyznami. Najbardziej sfeminizowanymi jednostkami, spośród rozważanych, są Łódź, Wilno i Ryga, gdzie w 2008 r. na 100 mężczyzn przypadało statystycznie kobiet (rys. 7). Sytuacja taka może być następstwem tego, że wspomniane miasta są jednostkami dosyć starymi demograficznie, w których znaczną część populacji stanowią kobiety w starszym wieku, np. w Łodzi w 2008 r. na 100 mężczyzn w wieku 65+ lat przypadało statystycznie 200 kobiet z tej samej grupy wieku, natomiast w grupie wieku 80+ lat 278 kobiet (GUS 2012). Rys. 7. Współczynniki feminizacji w wybranych wielkich miastach Europy w latach 2001 * i 2008 * wartości współczynników dla polskich miast dotyczą 2002 r.; dla Sevilli brak danych z okresu ; miasta uporządkowane wg niemalejących wartości miernika dla 2008 r. Źródło: oprac. własne na podstawie danych Eurostatu (2012) Wymienione miasta kiedyś należały do bloku krajów socjalistycznych, stąd większa nadumieralność mężczyzn w starszych grupach wieku może pośrednio być związana z niższym rozwojem społeczno-gospodarczym tych jednostek względem pozostałych badanych miast, szczególnie z Europy Północnej

51 Anna Majdzińska 51 i Zachodniej. W przypadku najstarszych grup wieku (80+) przyczyn dużych różnic w proporcjach płci należy upatrywać również w wysokim ubytku mężczyzn podczas wojny światowej. Rozpatrywane miasta cechuje znaczne zróżnicowanie udziałów poszczególnych grup wieku w populacjach, wynoszące w obrębie grupy najmłodszej i środkowej 12, w najstarszej zaś 16 punktów procentowych (rys. 8). W 2008 r. najwyższymi odsetkami dzieci w wieku 0 14 lat charakteryzowały się Birmingham oraz Bradford (21%), najniższymi zaś Ateny (9,5%), Lipsk (10,5%) oraz Genewa i Łódź (11,2%). Genewa to również miasto o najwyższym udziale ludności w wieku 65 lat i więcej wśród badanych jednostek. Rys. 8. Struktura według biologicznych grup wieku w wybranych wielkich miastach Europy w 2008 r. Źródło: oprac. własne na podstawie danych Eurostatu (2012) W oparciu o dziesięcioletnie grupy wieku oraz przy wykorzystaniu formuły na odległość przeciętną 6, dokonana została próba oceny podobieństwa populacji badanych miast pod względem struktur według wieku. W tym celu, w pierwszej kolejności wyznaczono odległości przeciętne d ik pomiędzy badanymi miastami, na podstawie których następnie określono progi stopnia podobieństwa jednostek 7. Częściowe wyniki tej analizy 8, tj. pary obiektów najbardziej do 6 Formuła na odległość przeciętną ma postać (Panek 2009): 1 2 d ik m j 1 gdzie: d ik odległość przeciętna pomiędzy badanymi obiektami, x ij i x ik wartości j-tej cechy odpowiednio w i-tym i k-tym obiekcie, m liczba badanych cech. 7 Grupy podobieństwa miast zostały wyznaczone metodą odchyleń standardowych (Panek 2009), w oparciu o relację średniej arytmetycznej i odchylenia standardowego m xij xkj ( x / s ), obliczonych z macierzy odległości przeciętnych. Do grupy zakwalifikowane

52 52 Struktury i procesy demograficzne w wybranych wielkich miastach siebie podobnych (czyli o najmniejszej wzajemnej odległości przeciętnej) zostały zaprezentowane w tab. 2. Tabela 2 Miasta najbardziej do siebie podobne (spośród badanych) z punktu widzenia struktury wg wieku ludności w 2008 r. Miasto Miasta najbardziej Miasta najbardziej d podobne ik Miasto podobne d ik Ateny Bukareszt, Monachium 1,5 Madryt Walencja 0,5 Barcelona Madryt 0,7 Malaga Sewilla 0,5 Berlin Düsseldorf, Kolonia 0,7 Mediolan Turyn 0,4 Birmingham Bradford 0,9 Monachium Stuttgart 0,7 Bradford Birmingham 0,9 Neapol Palermo 0,4 Bremen Norymberga 0,4 Norymberga Bremen 0,4 Bruksela Sztokholm, Malaga 1,0 Oslo Londyn 0,9 Budapeszt Warszawa 0,6 Palermo Neapol 0,4 Bukareszt Sofia, Kraków 0,9 Poznań Wrocław 0,4 Dortmund Essen 0,4 Praga Budapeszt, Sofia 0,8 Drezno Lipsk 0,6 Ryga Berlin, Hanower, Norymberga 1,1 Düsseldorf Hamburg, Stuttgart 0,5 Rzym Mediolan, Turyn 0,8 Essen Dortmund 0,4 Saragossa Walencja 0,4 Frankfurt n/m. Hamburg, Kolonia, Stuttgart 0,6 Sewilla Malaga, Walencja 0,5 Genewa Turyn, Mediolan 1,2 Sheffield Leeds 0,8 Glasgow Göteborg 0,9 Sofia Praga, Kraków 0,8 Göteborg Sztokholm 0,8 Stuttgart Hamburg 0,2 Hamburg Stuttgart, Kolonia 0,2 Sztokholm Malaga, Göteborg 0,8 Hanower Stuttgart 0,4 Turyn Mediolan 0,4 Kolonia Hamburg 0,2 Walencja Saragossa 0,4 Kraków Wrocław 0,6 Warszawa Budapeszt 0,6 Leeds Sheffield 0,8 Wiedeń Sewilla 1,0 Lipsk Drezno 0,6 Wilno Malaga 0,8 Londyn Oslo 0,9 Wrocław Poznań 0,4 Łódź Warszawa 1,1 Źródło: oprac. własne na podstawie danych Eurostatu (2012). zostały pary miast najbardziej do siebie podobnych, natomiast do grupy V pary jednostek w ogóle niepodobnych. Wartości progowe poszczególnych klas były następujące: d ik < 1,27; 1,27 d ik < 2,05; 2,05 d ik < 2,83; V d ik 2,83. 8 Zaprezentowanie pełnych wyników byłoby dosyć trudne ze względu na rozmiar macierzy (51x51), w której zestawione zostały odległości przeciętne pomiędzy poszczególnymi miastami.

53 Anna Majdzińska 53 Z przedstawionych informacji wynika, że współcześnie, spośród badanych jednostek, największym wzajemnym podobieństwem struktur według wieku charakteryzują się miasta: Hamburg i Stuttgart, Hamburg i Kolonia oraz Stuttgart i Hamburg. Miasta polskie są najbardziej podobne do innego polskiego miasta Wrocław do Krakowa, Warszawa do Łodzi (przy czym odległość przeciętna d ik dla tej pary miast bliska jest górnej granicy klasy podobieństwa, czyli struktury te, choć dosyć podobne, nie są identyczne), Wrocław do Poznania i Poznań do Wrocławia. Wyjątek w tym względzie stanowi Warszawa, do której, bardziej niż Łódź, podobny jest Budapeszt. Kraków cechuje się również wysokim wzajemnym podobieństwem struktury według wieku z Bukaresztem i Sofią. W tabeli 3 zestawione zostały odległości przeciętne d ik pomiędzy polskimi miastami a wszystkimi rozważanymi jednostkami. Kolorem jasnoszarym zaznaczone zostały pary obiektów najbardziej do siebie podobnych (tj. z klasy podobieństwa) z punktu widzenia struktury według wieku populacji, ciemnoszarym zaś pary jednostek niepodobnych w tym względzie. Spośród wszystkich rozważanych jednostek, miastem najmniej podobnym do miast polskich jest Genewa. Miasto to, ze względu na bardzo wysoki udział osób starszych w populacji, podobne jest wyłącznie do dwóch innych starych demograficznie jednostek Mediolanu i Turynu (przy czym odległość przeciętna d ik dla par Genewa Turyn i Genewa Mediolan jest bardzo bliska górnej granicy klasy podobieństwa i wynosi 1,22) OCENA ZAAWANSOWANA STARZENA SĘ POPULACJ Proces demograficznego starzenia się definiowany jest jako sukcesywny wzrost liczby i udziału osób starszych w populacji (Holzer 2003). Do głównych determinantów tego procesu należą: falowanie struktury wg wieku ludności, wydłużanie się przeciętnego dalszego trwania życia i obniżanie się dzietności kobiet. stotnym czynnikiem jest także emigracja ludności młodej. Współcześnie, jako próg starości demograficznej najczęściej przyjmowany jest wiek 65 lat (taką granicę starości przyjęto również w tym opracowaniu). Ocenie zaawansowania procesu starzenia się mogą służyć różne mierniki, spośród których najczęściej wykorzystywany jest udział ludności starszej w populacji (miernik nawiązujący bezpośrednio do definicji procesu starzenia się). W tym celu stosowane są również miary relacyjne, np. indeks starości (iloraz liczby ludności w wieku 65+ lat do liczby dzieci w wieku 0 14 lat), współczynnik obciążenia demograficznego (iloraz liczby ludności w wieku 65+ lat do liczby osób w wieku lat), współczynnik potencjalnego wsparcia (odwrotność współczynnika obciążenia), a także miary pozycyjne, np. mediana

54 Odległości przeciętne d ik pomiędzy miastami polskimi a wszystkimi badanymi jednostkami z punktu widzenia struktury wg wieku ludności w 2008 r. Tabela 3 Miasto Warszawa Kraków Łódź Poznań Wrocław Miasto Warszawa Kraków Łódź Poznań Wrocław Ateny 2,09 1,86 2,75 2,18 2,05 Madryt 1,77 1,94 2,48 2,34 2,16 Barcelona 1,51 1,92 2,17 2,23 1,99 Malaga 1,96 1,59 2,48 2,08 2,03 Berlin 2,03 2,03 2,20 2,55 2,30 Mediolan 2,98 3,36 3,09 3,78 3,50 Birmingham 3,41 2,79 3,66 3,21 3,25 Monachium 1,77 1,73 2,45 2,16 2,03 Bradford 3,19 2,71 3,35 3,14 3,14 Neapol 2,27 2,04 2,35 2,58 2,42 Bremen 2,26 2,32 2,23 2,85 2,56 Norymberga 1,98 2,09 2,10 2,61 2,32 Bruksela 2,37 2,08 2,98 2,44 2,45 Oslo 2,38 2,15 3,22 2,26 2,39 Budapeszt 0,63 1,09 1,45 1,22 1,04 Palermo 2,15 1,87 2,15 2,41 2,25 Bukareszt 1,36 0,91 1,87 1,32 1,24 Poznań 0,95 0,66 1,47 x 0,40 Dortmund 2,49 2,52 2,33 3,06 2,77 Praga 0,86 0,97 1,47 1,04 1,00 Drezno 2,13 2,10 2,46 2,50 2,29 Ryga 1,70 1,48 1,70 2,03 1,77 Düsseldorf 2,12 2,27 2,45 2,77 2,52 Rzym 2,61 2,84 2,63 3,32 3,05 Essen 2,61 2,74 2,39 3,24 2,93 Saragossa 1,49 1,60 1,98 2,07 1,85 Frankfurt n/m. 1,82 1,93 2,33 2,39 2,19 Sewilla 1,71 1,52 2,24 2,03 1,91 Genewa 3,53 3,94 3,35 4,32 4,00 Sheffield 2,86 2,19 2,86 2,74 2,67 Glasgow 2,23 1,57 2,69 2,07 2,06 Sofia 1,13 0,82 1,94 0,85 0,97 Göteborg 1,70 1,18 2,31 1,54 1,59 Stuttgart 1,87 1,90 2,33 2,42 2,19 Hamburg 2,03 2,03 2,46 2,56 2,35 Sztokholm 1,70 1,50 2,44 1,78 1,80 Hanower 1,81 1,89 2,20 2,42 2,15 Turyn 2,65 3,03 2,74 3,44 3,15 Kolonia 1,94 1,89 2,36 2,44 2,23 Walencja 1,54 1,60 2,19 2,05 1,88 Kraków 0,95 x 1,37 0,66 0,56 Warszawa x 0,95 1,14 0,95 0,68 Leeds 2,89 2,10 3,07 2,56 2,58 Wiedeń 2,18 2,04 2,49 2,54 2,41 Lipsk 2,05 2,20 2,33 2,59 2,33 Wilno 1,92 1,41 2,37 1,91 1,85 Londyn 2,90 2,47 3,62 2,75 2,85 Wrocław 0,68 0,56 1,17 0,40 x Łódź 1,14 1,37 x 1,47 1,17 Źródło: oprac. własne na podstawie danych Eurostatu (2012).

55 Anna Majdzińska 55 wieku, kwintyl V (Kowaleski 2011). Natomiast miernikiem pozwalającym dokonać oceny dynamiki procesu starzenia się populacji, uwzględniającym w czasie zmiany we frakcji dzieci i osób starszych jest wskaźnik starzenia się demograficznego W sd, zaproponowany przez Z. Długosza Analizując przedstawione poniżej informacje (rys. 9), można stwierdzić, że w ciągu badanego okresu (lata ) w większości populacji rozpatrywanych miast nastąpił wzrost odsetka ludności w wieku 65 lat i więcej, najwyższy w Berlinie (o 25%), a także w Wilnie, Dreźnie i Lipsku (o 18 19%). Spadek wartości tego miernika (czyli spowolnienie procesu starzenia się populacji) odnotowano w 18 miastach, największy w Oslo (o 17%) oraz w Glasgow, Brukseli i Sztokholmie (o 10 12%). Rys. 9. Odsetek ludności w wieku 65 lat i więcej w wybranych wielkich miastach Europy w latach 2001 * i 2008 * wartości współczynników dla polskich miast dotyczą 2002 r.; miasta uporządkowane wg niemalejących wartości miernika dla 2008 r. Źródło: oprac. własne na podstawie danych Eurostatu (2012) W sd 919 Formuła tego wskaźnika jest następująca (Długosz 1998): gdzie: [ U ] [ ] 0 14 t U 0 14 t n U 65 t n U 65 t W wskaźnik starzenia się demograficznego; sd U ; U udziały ludności w wieku 0 14 lat odpowiednio na początku 0 14 t 0 14 t n i na końcu badanego okresu; U ; U udziały osób w wieku 65 lat i więcej odpowiednio na 65 t n 65 t początku i na końcu badanego okresu. Wartości tego miernika poniżej zera świadczą o cofnięciu się procesu starzenia się (odmładzaniu się) populacji, powyżej zera zaś o jego postępie.

56 56 Struktury i procesy demograficzne w wybranych wielkich miastach W 2008 r. największym zaawansowaniem starości demograficznej, mierzonej odsetkiem ludności w wieku 65+ lat, charakteryzowała się Genewa (27%) oraz Mediolan i Turyn (24%), a także Lipsk (22,4%) i Essen (22,3%), najniższym zaś Amsterdam (11%) i Londyn (11,5%). Polskie miasta uplasowały się w środku prezentowanego rankingu, w najstarszych z nich (tj. Łodzi i Warszawie) wspomniany odsetek wyniósł 17%. Stopień zaawansowania starości demograficznej w wymienionych miastach w znacznym stopniu odzwierciedla obraz sytuacji w krajach i regionach, do których te jednostki przynależą. Współcześnie, najstarsze demograficznie kraje europejskie to Niemcy i Włochy. Według danych Eurostatu (2012), w krajach tych w 2008 r. odsetek ludności w wieku 65 lat i więcej wynosił 20% (w Polsce 13,5%), w 2011 r. zaś odpowiednio 20,6% i 20,3% (w Polsce 13,6%). Na rys. 10 zaprezentowane zostało zróżnicowanie regionalne Europy (wg jednostek NTS2) pod względem wartości odsetka ludności w wieku 65+ lat w 2009 r. Dodatkowo, na kartogramie zaznaczone i podpisane zostały te spośród Rys. 10. Odsetki ludności w wieku 65 lat i więcej w euroregionach (NTS2) w 2009 r. Uwaga: na kartogramie za pomocą czarnych punktów oznaczone zostały wszystkie badane miasta Źródło: oprac. własne na podstawie danych Eurostatu (2012)

57 Anna Majdzińska 57 badanych miast, w których wspomniany odsetek wynosił co najmniej 20%. Analizując przedstawione informacje można zauważyć, że w większości tych jednostek stopień zaawansowania starości był podobny (najczęściej nieco wyższy) do sytuacji w odpowiadających im regionach. Najwyższa różnica w tym względzie wystąpiła w przypadku Genewy (10 punktów procentowych). ndeks starości, jak już wspomniano, to miara relacyjna, określająca stosunek liczebności skrajnych grup wieku. Jeżeli przyjąć, że starość demograficzna zaczyna się w momencie, w którym najstarsza subpopulacja jest bardziej liczna od najmłodszej (Kowaleski 2011), to można stwierdzić, że w 2008 r. większość badanych miast było już jednostkami starymi (rys. 11). W najstarszym z nich, Genewie, na jedno dziecko w wieku 0 14 lat przypadało statystycznie 2,5 osoby w wieku 65+ lat. Natomiast do jednostek względnie młodych, tj. o przewadze liczebnej dzieci nad osobami starszymi, należały miasta brytyjskie (najmłodsze z nich to Londyn, Bradford i Birmingham), szwedzkie oraz Amsterdam i Bruksela. Rys. 11. ndeksy starości w wybranych wielkich miastach Europy w latach 2001 * i 2008 * wartości indeksu dla polskich miast dotyczą 2002 r.; dla Madrytu i Saragossy brak danych z lat ; miasta uporządkowane wg niemalejących wartości miernika dla 2008 r. Źródło: oprac. własne na podstawie danych Eurostatu (2012) Na rys. 12 przedstawione zostało przestrzenne zróżnicowanie wartości indeksu starości w regionach (NTS2) Europy w 2009 r., z uwzględnieniem tych spośród badanych miast, które w 2008 r. charakteryzowały się najwyższymi wartościami tego miernika (co najmniej 1,7). W tym przypadku, podobnie jak w poprzednim, wartości indeksu w miastach, choć wyższe, nie odbiegały znacząco od wartości w odpowiadających im regionach. Wyjątek w tym względzie również stanowiła Genewa.

58 58 Struktury i procesy demograficzne w wybranych wielkich miastach Rys. 12. ndeksy starości (L 65+ /L 0 14 ) w euroregionach (NTS2) w 2009 r. Uwaga: na kartogramie za pomocą czarnych punktów oznaczone zostały wszystkie badane miasta Źródło: oprac. własne na podstawie danych Eurostatu (2012) Biorąc pod uwagę wartości wskaźnika starzenia się demograficznego W sd można stwierdzić, że w latach w dziesięciu spośród rozpatrywanych miast zaobserwowane zostało cofnięcie się procesu starzenia się populacji (w największym stopniu w Oslo, Brukseli i Sztokholmie). Pozostałe jednostki charakteryzowały się postępem tego procesu (najwyższym Wilno i Berlin). Spośród polskich miast najwyższą dynamiką omawianych zmian charakteryzował się Kraków, najniższą zaś Warszawa (rys. 13).

59 Anna Majdzińska Oslo Bruksela Sztokholm Barcelona Wiedeń Walencja Amsterdam Goteborg Mediolan Bradford Sofia Londyn Birmingham Rotterdam Turyn Frankfurt n/m. Genewa Praga Warszawa Sheffield Budapeszt Malaga Bukareszt Sevilla Glasgow Rzym Łódź Leeds Hanower Monachium Düsseldorf Ateny Wrocław Poznań Hamburg Kraków Neapol Norymberga Stuttgart Kolonia Essen Dortmund Drezno Palermo Bremen Lipsk Ryga Berlin Wilno Rys. 13. Wartości wskaźnika starzenia się demograficznego W sd w wybranych wielkich miastach Europy w latach 2001 * i 2008 * wartości współczynników dla polskich miast dotyczą 2002 r. Źródło: oprac. własne na podstawie danych Eurostatu (2012) W najstarszych demograficznie miastach, tj. Genewie, Mediolanie i Turynie, stwierdza się również najwyższe wartości współczynnika obciążenia demograficznego. W 2008 r. w tych jednostkach na jedną osobę w wieku lata przypadało statystycznie osób w wieku 65+ lat (rys. 14), podczas gdy w Amsterdamie i Londynie osób. W polskich miastach wartości omawianego współczynnika kształtowały się w granicach Rys. 14. Współczynniki obciążenia ludźmi starszymi (L 65+ /L ) w wybranych wielkich miastach Europy w latach 2001* i 2008 * wartości współczynników dla polskich miast dotyczą 2002 r. Źródło: oprac. własne na podstawie danych Eurostatu (2012)

60 60 Struktury i procesy demograficzne w wybranych wielkich miastach 3.5. SYNTETYCZNA OCENA SYTUACJ DEMOGRAFCZNEJ BADANYCH MAST Przedstawiony dotychczas demograficzny obraz miast oparty był na analizie wartości pojedynczych wskaźników. W celu dokonania oceny sytuacji demograficznej z punktu widzenia kilku mierników jednocześnie, zastosowano taksonomiczny miernik rozwoju Z. Hellwiga 10, 20 należący do grupy metod wielowymiarowej analizy porównawczej. W analizie przyjęto zespół zmiennych diagnostycznych złożony z następujących cech 11 : 21 x 1 wskaźnik dynamiki liczby ludności w latach , x 2 indeks starości demograficznej (2008 r.), x 3 wskaźnik dynamiki demograficznej (2008 r.), x 4 stopa zgonów niemowląt (średnia z lat 2004 i 2008). Obliczone wartości miernika z i stanowiły podstawę porządkowania liniowego miast oraz podziału badanych jednostek do czterech grup klasyfikacyjnych 1020 Miernik Hellwiga umożliwia uporządkowanie badanych jednostek z punktu widzenia poziomu analizowanego zjawiska poprzez porównanie ich do ustalonego obiektu wzorcowego, tj. wektora k wartości reprezentującego najczęściej obiekt abstrakcyjny, o współrzędnych zestandaryzowanych, wyznaczanych zazwyczaj jako maksymalne wartości stymulant (tj. zmiennych, których wyższe wartości świadczą o lepszej sytuacji w zakresie analizowanego zjawiska). W metodzie tej wymagane jest ujednolicenie charakteru zmiennych (zazwyczaj do postaci stymulant), na podstawie wartości których następnie przeprowadza się normalizację (najczęściej w oparciu o formułę standaryzacji). W kolejnym kroku wyznacza się odległości każdego obiektu badania od wcześniej ustalonego wzorca rozwoju. Formuła miernika Hellwiga ma postać (Nowak 1990; Panek 2009): di zi 1 d dla i = 1, 2,, n gdzie: 0 d d 2s, 0 0 d d podstawa normalizacji, d średnia odległość od wzorca obliczona z wartości d dla wszystkich i obiektów, s odchylenie standardowe od średniej odległości od wzorca. d Miernik z i przyjmuje wartości z przedziału (0, 1). m jego wartość wyższa, tym większe podobieństwo obiektów do ustalonego wzorca Cechy te wykazują niską zależność statystyczną i w możliwie szeroki sposób charakteryzują sytuację demograficzną badanych miast (w obrębie dostępnych dla tych jednostek danych). Zmienne x 1 i x 3, w kontekście rozwoju demograficznego zostały uznane za stymulanty, natomiast x 2 i x 4 za destymulanty (te ostatnie zostały przekształcone w stymulanty za pomocą formuły ilorazowej).

61 Anna Majdzińska 61 według ich podobieństwa do obiektu wzorcowego W grupie, czyli o najkorzystniejszej sytuacji demograficznej spośród rozpatrywanych miast, znalazły się: Sztokholm, Londyn, Göteborg, Bruksela, Bradford i Malaga (rys. 15). Miasta te charakteryzują się względnie wysokimi wartościami dynamiki przyrostu rzeczywistego ludności oraz znaczną przewagą urodzeń nad zgonami. Ponadto, odnotowuje się w nich przewagę liczebną dzieci nad osobami starszymi (najwyższą w Londynie i Bradford). Natomiast do grupy V, najbardziej odległej od ustalonego wzorca (czyli o najmniej korzystnej sytuacji demograficznej), zostały zakwalifikowane: Ryga, Łódź, Budapeszt, Genewa, Essen i Dortmund. Miasta te, choć mocno zróżnicowane pod względem rozwoju społeczno-ekonomicznego, cechuje mało korzystna sytuacja demograficzna, głównie ze względu na wysoki ubytek naturalny ludności oraz zaawansowane stadium procesu starzenia się populacji. Pozostałe polskie miasta zostały zaklasyfikowane do grupy, czyli o względnie niskim podobieństwie do ustalonego wzorca, a tym samym względnie mało korzystnej sytuacji demograficznej na tle rozpatrywanych jednostek. Rys. 15. Wartości miernika rozwoju Hellwiga (z i ) w wybranych wielkich miastach Europy Źródło: oprac. własne na podstawie danych Eurostatu (2012) 1222 Grupy podobieństwa miast do obiektu wzorcowego (wyznaczone metodą odchyleń standardowych): (z i > = 0,44); (0,44 > z i 0,29); (0,29 > z i 0,14); V (z i < 0,14).

62 62 Struktury i procesy demograficzne w wybranych wielkich miastach 3.6. PODSUMOWANE Zaprezentowana analiza porównawcza wybranych wielkich miast europejskich wskazuje na ich znaczne zróżnicowanie pod względem charakterystyk demograficznych, determinujących przyrost lub ubytek rzeczywisty ludności. W większości z rozpatrywanych jednostek, o przyroście liczby mieszkańców decydowało dodatnie saldo migracji. Sytuacja taka miała miejsce szczególnie w przypadku miast o względnie wysokim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego. Natomiast przyrost naturalny determinował wzrost liczby mieszkańców jednostek charakteryzujących się przede wszystkim korzystną demograficznie strukturą według wieku populacji, tj. taką, w której znaczny udział ludności stanowią dzieci i osoby znajdujące się w wieku o największej częstości zawierania małżeństw i wydawania na świat potomstwa (często, jak np. w miastach brytyjskich, roczniki te zasilane są przez migrantów z innych krajów). Procesy depopulacyjne znamienne były głównie dla miast starych demograficznie, często nieposiadających wystarczającej siły przyciągania młodych migrantów (wśród czynników determinujących charakter i wielkość migracji należy wymienić m.in. rozwój gospodarczy danej jednostki, rozmiary popytu na pracę, możliwość edukacji). Wyniki analizy wielowymiarowej stanowią podstawę do stwierdzenia, że sytuacja demograficzna nie jest wprost zależna od stopnia rozwoju społeczno- -gospodarczego danej jednostki. W ostatniej grupie klasyfikacyjnej, tj. najbardziej oddalonej od przyjętego wzorca, znalazły się zarówno miasta o wysokim standardzie życia mieszkańców (np. Genewa), jak i jednostki znacznie biedniejsze, tzn. słabiej rozwinięte ekonomicznie (np. Łódź). Polskie miasta, zarówno w świetle analizy jedno-, jak i wielowymiarowej, charakteryzowały się względnie mało korzystną sytuacją demograficzną na tle pozostałych rozważanych jednostek. LTERATURA Długosz Z., 1998, Próba określenia zmian starości demograficznej Polski w ujęciu przestrzennym, Wiadomości Statystyczne, nr 3, s Eurostat, 2012, Urban Audit, Statistics Database, (data dostępu: ) Eurostat, 2012, GSCO: Geographical information and maps, (data dostępu: ) maps/popups/references/administrative_units_statistical_units_1. GUS, 2009, Rocznik Demograficzny 2009, Warszawa. GUS, 2012, Bank Danych Lokalnych, name=indeks (data dostępu: ).

63 Anna Majdzińska 63 Holzer J., 2003, Demografia, PWE, Warszawa. Kowaleski J.T., 2011, Struktura demograficzna starszego odłamu ludności w województwach (stan aktualny i prognozy do roku 2030) [w:] Kowaleski J.T. (red.), Przestrzenne zróżnicowanie starzenia się ludności Polski. Przyczyny, etapy, następstwa, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Nowak E., 1990, Metody taksonomiczne w klasyfikacji obiektów społeczno-gospodarczych, PWN, Warszawa. Panek T., 2009, Statystyczne metody wielowymiarowej analizy porównawczej, SGH, Warszawa. Runge J., 2007, Metody badań w geografii społeczno-ekonomicznej elementy metodologii, wybrane narzędzia badawcze, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. ABSTRACT POPULATON STRUCTURES AND DEMOGRAPHC PROCESSES N EUROPEAN BG CTES The aim of this papers is the demographic analysis of European cities with more than 0,5 million inhabitants, including major Polish cities (Warsaw, Cracow, Lodz, Poznan, Wroclaw). The data were collected form Eurostat database and the Urban Audit Program for years 1991, 2001, and GUS database was the source of information concerning the Polish cities. Further discussion was initiated by an analysis of population dynamics, as well as an attempt of assessing the impact of population growth or decrease components on the changes in the population number. Then, the differences in the vital and migration statistics were explained by changes in the demographic structure of cities. The paper also includes an analysis of an ageing population process. As a summary, the multivariable analysis was conducted. Mgr Anna Majdzińska Zakład Demografii i Gerontologii Społecznej, nstytut Statystyki i Demografii Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki

64

65 SOKOL AXHEM 4. TRANSFORMATON OF ALBANA N TRANSTON. POPULATON AND SOCO-ECONOMC ASPECTS 4.1. NTRODUCTON Albania is situated in the southeastern part of the European continent. t is bordered by the Republic of Serbia and Montenegro to the north, north-west and north-east, in the south-east by the Republic of Macedonia, Greece to the south and by the Adriatic Sea to the west which separates it from taly. Albania has an area of 28 thousand km² and a population around 3,4 million inhabitants. t s an integral part of the Balkan Peninsula. From the physical-geographical point of view it is characterized by a hilly-mountainous area, where Mediterranean weather dominates. t has hydrographic resources of all types such as seas, rivers, lakes. All these factors combined together have contributed to the comprehensive development of the economy in this European country. However we must estimate that as a result of historical political developments which have passed through in the history of Albania, the above elements haven t been properly targeted and haven t had the attention that should be shown to them as an important factor in the development of a country. Also an important role belongs to the construction of political relations that have existed in this country. The predominance of a totalitarian communist system for a period of nearly 45 years didn t bring the expected economic developments. By developing a socialist economy the Albanian economy didn t create the identity that it should had, but instead it turned into an annex of the former socialist economies which Albania cooperated with at that time. Priority was given to agricultural and livestock production with a relative development to some industry branches. We should emphasize the important groundwater and natural resources and assets of the country, which have served

66 66 Transformation of Albania in transition. Population and continually as constant opportunities for development and are not historically exploited the values and opportunities that should be done. The many diverse tourist assets and resources were in minimum exploitation phase so the tourist influx hadn t a relative influence in the Albanian economy at that time. The economic development was centralized and planned with the impossibility of privatization process. Meanwhile in the country had emerged the first performances of social problems dealing with problems such as unemployment, in many cases the impossibility to ensure minimum income for living, the lack in supply of food products, elements of poverty, also lack in meeting the population demands for settlements. The population was concentrated mainly in rural areas even though it s seen from year to year a certain minimum growth trend of the population concentrated in urban centers. The number of births continued to be high and was kept this way affecting the natural growth of the Albanian population. This was precisely the economic, social and demographic situation of Albania in the early transition years, or as called in Albania, at the beginning of the democracy related to the early1990s TRANSFORMATON OF THE ECONOMC ASPECTS N TRANSTON PEROD The Albanian economy of the after 90s is distinguished by a very important element, which is related to the fact of changing its image and presentation, from a centrally planned economy to that of the market economy. Many researchers emphasize in their studies that the problem of which the Albanian economy faced in this period had to do not only with its content, which is linked to mode of production and management, but also with other aspects, mainly the structural character of its branches, the contribution that these branches of economy provide to country s general production. Albania for a period of 45 years was a representation of a country predominating by the agricultural production and average levels of industrial contribution to the country s economy, even though in the context of national contribution to the country s general production; industry and agriculture were listed approximately equally in such figures respectively 41% and 37%. t should be noted that during the transition period the contribution of agriculture continued to dominate, despite the fact that its level has undergone fluctuations by increasing and decreasing from year to year, appearing in 1990s with a specific weight of 37%, while in 2005 with a weight of 54%, but the industrial production suffered a considerable decrease in the early 90s, which in those first years from a specific weight of about 41% fell down gradually to 25% and now it comes out with a contribution of about 12% in the country s economy.

67 Sokol Axhemi 67 After the 90s we see a significant difference in the structure of the economy branches, as it started to grow continually the specific influence of sectors such as construction, services and transportation. Today the weight of these sectors represents respectively 11%, 15%, and 5%, constantly showing their growing tendency in the context of GNP (general national production). The latter, as researchers and analysts assumed in their economic studies, are characterized by a distinctive attribute, which is related to their distribution of areas in the whole country, in contrast to the industry development that is concentrated only in certain areas. A key change is related to innovations that the privatization process brought in Albania, also the first contributions that brought in many sectors the implementation of the principal of market economy. Thus, in the general industrial and agricultural production, the private sector soon will intensify its contribution figures being represented by about 70% of his presence in 2005, whereas in the early 90s it was 0%. Another indicator that must be stressed out in the transition period of the Albanian economy, is related to its privatization, the continually increase of mainly small enterprises, which include industrial and service production. Furthermore, in 1993, which were the first years of transition, the number of small enterprises reached to and in 1999 to Also a significant change is related to the fact that even the territorial distribution areas of the economy branches changed a lot. n particular it should be noted that a lot of important industrial and agricultural centers, that existed before 90s in different cities and districts of Albania, lost their economic importance, bringing a bigger concentration especially in areas around Tirana and Durres, transforming those two centers to important metropolis and main arteries of the country s economic development. Another element which deserves to be taken into consideration and to be presented as a feature of the country s economic development during the transition is the dependency of many branches of the economy on imports. mport-export ratios are in favor of imports and official statistics show the fact that a negative balance that prevailed at the beginning of transition which varied about 72 million $, today it appears in about 500 million $. Export includes mainly agricultural and livestock products, some light industry and handicraft items, and a part of some mineral products. mport includes everything in terms of industrial and agricultural products of all types. An important feature of the Albanian economy in transition period is the role and contribution of the foreign capital invested in Albania. Particularly, foreign investments incoming in Albania, influenced not only by increasing the production and creating a breathing in the economy, but immediately affected in the creation of new workplaces where many Albanians were employed. The main orientation of

68 68 Transformation of Albania in transition. Population and foreign investors has been mainly in light-industry and processing, construction, transport and services sector. Official statistics, economic geographers and economist scholars inform that 35% of the total investment belongs to the service sector, 20% to the light-industry and processing, 15% to the construction sector, about 6% to transportation. Foreign investors in Albania are mainly talian and Greek, and few others who occupy a small specific weight. A characteristic of these foreign investments is their concentration mainly in Tirana, Durres, Vlore, Fier, Gjirokaster and Saranda, which apparently is related to the near distance of their borders with these cities, as well as the country s main ports such as Vlora and Saranda. A bigger investment in these cities is related to the stabilized social situation of these areas. Unemployment is one of the most vulnerable and disturbing social problems that have accompanied especially the working population, in this transition period in Albania. Closure of many plants and factories caused for a large number of workers, who had worked for years in them, to be forced to stay unemployed and in this way creating favorable premises for the decline of living standard in Albania. t should be noted that in the first years precisely due to changing the economic system into the market economy, led unemployment in Albania to be a massive phenomenon. We must say that official statistics in Albania verified the fact that unemployment level varied in different cities of the country, while at national level has had a variable curb in 15 years in a row, reaching the highest level of about 30% of the active population. Later when these enterprises entered the privatization path some workers who had first worked there and others with professional level, joined the beginning of different production cycles in them EVOLUTON OF THE ALBANA POPULATON N THE TRANSTON PEROD. SOCAL NSURANCE ASPECTS AND HS ROLE N POPULATON Like any other filed or aspect of the developments in Albania and its population, the transition was accompanied with some special features, entirely closely linked to demographic elements. t should be noted that in the general panorama of Albanian population in this period a lot of new elements are appeared, among which should be identified external or international migration, internal emigration is shown with new forms, reduced annual rates of population growth, even begins to be seen a new demographic element which relates to reduced population number, decreasing trends in population natural growth, decreasing in birth numbers, etc. n general, international emigration destinations were bordered territories with Albania such as taly and Greece; other destinations were Western European countries like Germany in particular, while other countries had a lower

69 Sokol Axhemi 69 emigration by Albanians. Other performances of international emigration, which was evidenced in the second half of the 90s, are related mainly with American and Canadian lottery, through which we witness departing of many Albanian families, mostly intellectuals. Other important destinations were even those included in the periodic emigration type, mainly because of seasonal employment, in neighboring border countries such as Montenegro and Macedonia, this during the agricultural works, as well as that of summer and winter tourist flow. Scholars and analysts of various population studies, characterize this phenomenon of Albanians mass emigration in the early 90s, as an opportunity given to them for a better economic life and political freedom, considering the isolation that characterized Albanian communism period, also the difficult economic situation, in the context of the full crisis that was going through Albanian economy during that period. Official statistics show that Albanian emigration included about people of different ages and categories, needs to be recorded the fact that emigration prevails to young people, which will soon affect the emergence of demographic consequences in the Albanian population, but also reduction of natural growth. Albanian population resulted in 3,2 million inhabitants in the early 90 th, while in 2001 resulted in 3,06 million inhabitants, confirming that one of the main causes of direct impact in the decrease of population number was Albanians mass emigration. Of course this is also related to other factors, such as problems of birthing and mortality, population natural dislocation. nternal migration was accompanied by new phenomena s which were not present in the population dislocations at first. While before it was dominant a controlled and planned population movement, after the 90s with the establishment of democracy it is noted an uncontrolled population movement. t s seen a considerable population dislocation from rural to urban areas. These movements were directed more towards large cities and in their suburbs are concentrated and also have created their own community many incomers from different country s territories. Such a situation is presented mainly in Tirana the capital, but also in other important cities such as Durres, Shkoder, Korce, Fier, Elbasan, etc. Such migrate movement from small to large cities has been influenced by economic but also social factors. Economic factors are dominant because of the impossibility that the resources of those areas had to provide for their population, also closely linked to other aspect as the closure of many industrial and agricultural factories, initiation of the privatization process, etc, which left behind thousands unemployed people. Social factors have also an impact for other population categories, which migrate in other cities for a better life, better education, professional career, or influenced by public tranquility that in

70 70 Transformation of Albania in transition. Population and different times of the transition period was problematic in many cities of the country. A very significant and indicating element for a country s population features is the natural population growth, which as mentioned above in the transition period had a considerable decrease. Analysts and researchers identify two determinant factors among others, which have influenced the decline of population natural growth rates, year by year in this period. The first factor relates to the fact of massive immigration which led to immediate decline of natural growth values. This factor is closely linked with another important demographic element, population age structure. The emigrated population apparently was carrying aging regenerative capacity of the population, mostly young age or reproductive age. The second factor has to do with the significant decline of birth numbers. Until the 90s Albania is distinguished for the higher rate of number of births, but this changed immediately after the 90s. The first argument relates to the young age that left the country, the second argument deals not only with the beginning of public campaigns of family planning, but also new mentalities that joined Albanian families such as limiting the number of children, for a more comfortable life, career reasons etc. The birth falling number is closely associated with the uncertain economic situation that accompanied the transition period of Albanian society in general and families in particular. Official statistics confirm the fact of this decline that has suffered in years the number of births in Albania, which resulted in 1989 in 82 thousand births, while ten years later resulted in 53 thousand births. n the population natural growth another demographic element has a considerable effect, which has to do with mortality. This indicator has always been decreasing. The decline of births has influenced in leading to lower population natural growth in the following years. When in 1990 the value has been about 19,6 inhabitants per inhabitants, in 2000 its value is reduced to 11,1 inhabitants per inhabitants. A considerable decrease has had also the annual average index. For a period of almost ten years the annual average pace has remained in negative values around 0,3% per year, but in the 90s the annual average pace of population growth resulted in positive values about 1,9%. This shows at the same time that during this period we are dealing with an ongoing decline in the number of population.

71 Sokol Axhemi ALBANAN POPULATON DURNG THE YEARS ACCORDNG TO NSTAT DATA As we see from the table 1 above, it presents Albanian population in different periods of time, the frequency of absolute growth in the number of population in Albania, is noticed only during the period 1989 to 2001, a period that responds to the transition period, where the population consistently addressed to its absolute reduction. Evolution of the Albania population in the transition period Table 1 Years Population Population density per km² Number of families , , , , , , , Source: author s own elaboration. All these economic and demographic developments have been in mutual influence with a lot of social problems, among which unemployment is identified. This is one of the tangible problems, important and influential in population during the transition period, even in many demographic processes that had an immediate effect in the Albanian families. The emergence and growth of such an element, was especially influenced by the economic development in the early transition, where privatization application begun in the country s economy. This led a considerable number of workers and specialists to remain unemployed, being in a crossroad regarding their future of how to ensure their families livelihood. High unemployment figures are present in large administrative territories, especially in important cities of the country. Such a thing is due to numerous arrivals in the context of internal migration in these territories. At the same time it should be noted that high unemployment is recorded in many northern and northeastern country s administrative territories, which from the point of view of general economy even though they have numerous natural resources they don t have industrial development, large or medium business, to get employed more

72 72 Transformation of Albania in transition. Population and and more people. Various official statistics show a high number of unemployment in Kukes about 33,8% of working-capable population, in Has about 29,3%, in Shkoder about 28%, etc. We must stress out that young people are facing unemployment more; this causes their migration into other cities of the country, where can be easier to find a job, better economic incomes, but also brings to their international emigration CONCLUSONS The Albanian economy after 90s is distinguished for a very important element, which relates to the fact of changing its image and presentation, from a centrally planned economy to that of the market economy. Albania for a period of 45 years was a reflection of a country predominating by the agricultural production and average levels of industrial contribution to the country s economy, even though in the context of national contribution to the country s general production; industry and agriculture were listed approximately equally in such figures respectively 41% and 37%. t should be noted that during the transition period the contribution of agriculture continued to dominate, despite the fact that its level has undergone fluctuations by increasing and decreasing from year to year, appearing in 1990s with a specific weight of 37%, while in 2005 with a weight of 54%, but the industrial production suffered a considerable decrease in the early 90s, which in those first years from a specific weight of about 41% fell down gradually to 25% and now it comes out with a contribution of about 12% in the country s economy. A key change is related to innovations that the privatization process brought in Albania, also the first contributions that brought in many sectors the implementtation of the principal of market economy. Thus, in the general industrial and agricultural production, the private sector soon will intensify its contribution figures being represented by about 70% of his presence in 2005, whereas in the early 90s it was 0%. We see significant difference in the structure of the economy branches, as it started to grow continually the specific weight of sectors such as construction, services and transportation. Today the impact of these sectors represents respectively 11%, 15%, and 5%, constantly showing their growing tendency in the context of GNP (general national production). An important feature of the Albanian economy in the transition period is the role and contribution of the invested foreign capital. n this period a lot of new elements of the Albanian population are identified, among which should be mentioned external or international migration, internal emigration is exposed on new forms, reduced annual rates of population growth,

73 Sokol Axhemi 73 even it is to be seen a new demographic element which is related to the reducing of population number, decreasing trends in population natural growth, decreasing in birth numbers, etc. We must stress that young people are facing unemployment more; this causes their migration into other cities of the country, where can be easier to find a job, better economic incomes, but also brings to their international emigration. BBLOGRAPHY Axhemi S., 1995, A general overview of Albania in period, Manuscript, report hold in the University of Barcelona. Axhemi S., 2004, Traditional and actual opinions about regional geography, (co- -author), Scientific Bulletines at Shkodra,s University, Social Sciences Series. Axhemi S., 2005, Economic, demographic, social aspects of boundary territories at Shkodra s region, Geographic Studies, 15, Tirane. Axhemi S., 2005, Environment and tourism. Problems and perspectives at Shkodra s region, Special book, published at University of Shkodra. Axhemi S., 2007, Geography of population, Tirane. Axhemi S., Todisco E., Sokoli N., 2003, Migration s problems in Albania. Current situations and tendencies in the future, Geographical Studies, 16, Tirane. NSTAT, , Bulletins of statistical index information. Laçi S., Sheme S., 2005, Human geography of Albania, Tirane. STRESZCZENE ZMANY GOSPODARCZE PODCZAS PRZEJŚCA DEMOGRAFCZNEGO W ALBAN. ASPEKTY LUDNOŚCOWE SPOŁECZNO-EKONOMCZNE Praca omawia zmiany ludnościowe i społeczno-ekonomiczne w Albanii w okresie przejścia demograficznego rozpatrywane w powiązaniu z położeniem geograficznym, warunkami naturalnymi i politycznymi. Po ogólnej analizie przemian gospodarczych zachodzących podczas przejścia demograficznego, autor szczegółowo naświetlił nowe zmiany w rozwoju demograficznym, migracjach międzynarodowych i wewnętrznych oraz ruchu naturalnym. Prof. dr Sokol Axhemi Department of Geography, University of Tirana, Albania

74

75 STANSŁAW MORDWA 5. AGE AND SEX PATTERNS OF PERSONS SUSPECTED OF COMMTTNG OFFENCES N ŁÓDŹ NTAL REMARKS Researching demographic patterns of persons committing offences has had a long tradition among various science domains analysing different issues related to crime. That is so because it is interesting to seek answers to why in populations with specific patterns some individuals commit offences while others completely refrain from such actions. The existence of criminal and deviant behaviours is influenced by the following demographic features: age, sex (biological and social gender), race, nuptiality, procreation ratio, migrations, and spatial redistribution of the population (South, Messner 2000; Rotolo, Tittle 2006). The claim that there is a relationship between sex and age and crime rate is one of the oldest and the most widely accepted notions in contemporary criminology. Throughout the world, it is justifiable to indicate men as the main culprits; also in the case of age patterns of offenders, it is a widely known regularity that the tendency to commit offences decreases with the increase of the age of the potential culprit. Among various sociological theories, there is a traditional view derived from the theories of Thomas Hobbes where people's behaviour, particularly in their early years, is not compliant in its nature with social norms and contracts. Said theories propose that the highest crime rate is 1 This article was written under a grant financed by the National Science Centre entitled Dysproporcje społeczne i gospodarcze w przestrzeni Łodzi. Czynniki, mechanizmy, skutki (Social and economic inequality in Łódź. Factors, mechanisms, consequences), no. NN

76 76 Age and sex patterns of persons suspected of committing offences in Łódź found among adolescent people and decreases as they become older (this decrease may be faster for some acts and slow for other torts). This problem was well illustrated by Norman Ryder who said: Society at large is faced perennially with an invasion of barbarians [and] every adult generation is faced with the task of civilizing those barbarians (Morgan, Kunkel 2007; p. 35). Under the term civilize, Ryder understood the socialisation with age, social integration and social control which generally lead to lowering of profits derived from crime. t seems, however, that despite evident decrease of criminal tendencies among older age groups, there are noticeable differences among the share of individual age groups committing torts, which are comparable for various areas or locations (Cohen, Land 1987; Steffensmeier, Allan 1996; Mordwa 2013; Błachut et al 2007). The goal of this study is to prove that in the case of sex and age patterns, even within the same city, the proportions between different age groups of suspects are variable. As for the age of culprits, one can formulate the following regularities: the relationship between tendency and committing offences and age is reverse which entails a decrease of the tendency among older people; younger people commit more offences regardless of other social and economic factors (economic status, marital status, race, sex etc.); repeat offenders start their criminal activity already as children (in Poland, even before the age of 13); initially, the tendency rises quickly only to gradually decrease with age; younger offenders rather commit offences against property and using force while older people are more often arrested for drunkenness, driving under the influence or shoplifting; young people rather than adults commit criminal offences in cooperation with other people; the main reasons why juveniles 2 commit offences are the will to gain money, to impress others, of a sense of impunity, seeking acceptance and sense of security among the members of informal youth groups (Cohen, Land 1987; Laskowski et al 1996; Agnew 2003; Siegel 2012; Mordwa 2013). There are various theories attempting to explain the relationship between the tendency to commit offences and the young age of the culprits. According to Robert Agnew, the peek of human criminal activity in young age may be related to the elements of maturing in the modern post-industrial society. t is 2 n Polish law, a juvenile is a person under the age of 17. Such a person is not punishable by law and cannot be referred to as a criminal. However, if a person aged 15 or more commits certain acts, he/she may face prosecution as specified in the penal code (Art. 10 of the Penal Code; J. of. L. 1997, No. 88 tem 553). The procedure in the case of minors is generally regulated by a separate minors' procedure act (J. of. L No. 35 tem 228). Additionally, the penal code also identifies a group called młodociani (young offenders) (Art. 115 (10) of the Penal Code): a young offender is an offender who at the time of infringing the law is under 21 years of age and under 24 years of age when adjudication in the court of first instance occurs.

77 Stanisław Mordwa 77 complimented by lower adult supervision, the need to gain adult privileges, increased requirements regarding economic success and upward social mobility, and decreased ability to cope using legally allowable means. There are also researchers who consider criminal activity as normal behaviour, simply specific for the period of adolescence (Brown et al. 2010). Researchers who have studied the development of criminal careers found that criminal activity decreases during the process of normal biological and socio-psychological development and that as people become older they are able to assess more precisely the probability of success of an offence. Neal Shover and Carol Thompson describe this rule in the following manner: the allure of crime diminishes substantially as offenders get older (Reid 2000, p. 44). n the case of suspects' sex, literature offers some regularities which characterise crime also in Poland. Those are: the existence of relatively constant share of convicted women (6 7 women per 100 convictions in the last few years); women more often commit offences: against property, against justice authorities, against the family, inducing into prostitution or falsifying personal information (whereas they far more rarely commit such crimes as rapes, lewd conduct against juveniles, vehicle theft, abusing family members, aggravated theft or burglary); with age, the share of women being convicted rises; women are less likely to return to crime than men; according to Albert Cohen: The most conspicuous difference between male and female delinquency is that male delinquency... is versatile and female delinquency is relatively specialized. t consists overwhelmingly of sexual delinquency (Brown et al. 2010, p. 108); even though men are responsible for the majority of serious offences, according to Larry Siegel, the dynamics of committing those acts in the last few years has been higher among women and it is them who have been a growing group among arrestees (Siegel 2012). Using the output of various domains of science, many researchers attempted explaining the phenomenon of the generally lower tendency among women to commit offences. However, considering Polish specificity, one must consider the claim by Jan Szczepański who assumes the general cultural approach. This acclaimed Polish sociologist claimed that the complete set of cultural phenomena considerably influences the diversification of the roles played by both sexes. Thus, there is a specific system of values because of which people expect different behaviour from men and women. The idea of the role played by women forces them to subordinate their individual goals and aspirations to the acknowledged value: being a wife and a mother (Szczepański 1972). James Treadwell (2006) indicated similar reasons for lower delinquency among women. He believed that men simply possess more physical strength than women and are more aggressive, yet they often lack cultural traits commonly assigned to women, such as compassion, empathy, and the need to look after

78 78 Age and sex patterns of persons suspected of committing offences in Łódź others. This may be a result of the fact that boys are brought up cherishing physical strength, dominance and aggression whereas girls are rewarded for displaying stereotypically female qualities. According to Treadwell, it is impossible to clearly state why women commit crimes less often than men at this stage of the analysis of the phenomenon. At this point, it is necessary to highlight some statistical and institutional conditions which result in underestimation of the number of acts committed by women. Women commit acts (usually of low gravity) which are rarely detected or reported and which are often solved informally. Furthermore, in the case of women, the police file less reports to the prosecution and judges are more likely to adjudicate minor danger of the acts and they adjudicate lower penalties (Leśniak 1998; Hołyst 2009). n this study, will present analyses of age and sex patterns of people suspected of committing offences in Łódź in , based on the data received from the Voivodeship Police Department (hereinafter, will use various average values of this notion). t must be stated that there are significant differences between such notions as: a suspect, the accused and a criminal. A suspect is a person towards whom a decision has been issued to present charges and only some suspects become the accused, i.e. persons against whom charges were filed. Upon adjudication in a criminal case (conviction, conditional discontinuance, discontinuance, acquittal) some accused are convicted. Criminals are the convicted who were proved to had committed an illegal act. Below, offer a profile of suspects who were registered in the TEMDA Police Crime Statistics System. t is worth noticing that, in the case of Łódź data, the recorded number of suspects (9,500) and the number of offences committed (29,800 acts) diverge Fig. 1. This is chiefly a result of Łódź being a city with the lowest crime detection rate (44% in ) and of the fact that suspects are recorded in the TEMDA system only once within a given period of time in relation to an act which carries the highest penalty, yet a given person may be accused of committing more acts within the same period. The discrepancy between the number of detected offences and the number of suspects is also a result of the fact that more than one suspect may be detected to had participated in an act, but there are also situations when one accused is responsible of committing many acts simultaneously. Thus, in the case of the different patterns analysed, there might be a difference between the total number of suspects further underestimated by the number of persons for whom a given feature has not been defined.

79 Stanisław Mordwa 79 Fig. 1. Average number of suspects and offences committed in Łódź in (own work) 5.2. SEX OF PERSONS SUSPECTED OF COMMTTNG OFFENCES N ŁÓDŹ Between 2006 and 2010, 33,200 to 27,100 illegal acts were recorded annually in Łódź, i.e. 398 illegal acts per 10,000 inhabitants. This value is high when viewed nationally, however, considering the total population of the city, Łódź is not a city with exceptionally high crime rate (Mordwa 2013). When addressing spatial patterns of committed offences, their highest number (Fig. 3) occurred within the areas of precincts: (Śródmieście) 822 acts per 10,000 inhabitants, V (eastern Polesie) 641 and (western Bałuty) 478. Areas of peripherally located precincts (western Polesie) 262 and V (southern Górna) 287 were safer. As for offences confirmed in Łódź, sex was determined in the case of 47,270 suspects those were mainly men (84%) as compared to women (16% Polish average for women is ca. 10%). t can be stated that in Łódź, women display a certain specialisation in specific types of torts they commit. The analysed data indicates that they commit more than twice as many commercial crimes (33% of

80 80 Age and sex patterns of persons suspected of committing offences in Łódź suspects) and slightly more criminal acts against property (Fig. 2). Women are less likely to commit traffic and other offences (11%) 3. Fig. 2. Percentage of women suspected of committing offences in Łódź in (own work) When comparing different areas of the city, it becomes visible that sex patterns are not constant the percentage of women and men among all suspects (even in relation to the same categories of crimes) vary across Łódź (Fig. 2). The highest share of women suspected of committing torts was confirmed in precincts and reaching 18% while in precinct only 12%. As for specific groups of offences, the percentage of women suspects varies even further reaching ±20% for specific precincts when compared to the general value for Łódź. Particularly higher variation has been found in the case of offences against life or health and property. Within precinct V, the percentage of women suspects exceeds the general value for Łódź by 81% (reaching 31%), whereas in Śródmieście, the percentage is lower by 34% (reaching only 11%). t has been observed that the percentage of women suspected of committing torts is generally higher in areas with higher crime rates. This means that women's 3 Such a low indicator is a result of the fact that the most common offence in this group is driving a motor vehicle or other vehicle under the influence. Women commit ca. 3% of such offences (thus, it is mostly men who drive after having one too many ). However, if one looks at offences such as causing a road accident, one will find women commit nearly 20% of such offences (statystyka.policja.pl).

81 Stanisław Mordwa 81 criminal activity is higher in areas which suffer from increased intensity of the phenomenon (Śródmieście, western Bałuty, eastern Polesie) as if criminal areas would spur women into committing illegal acts. t seems that in Łódź, women's criminal activity is higher in areas where more offences and criminals are recorded. One could draw similar conclusions when analysing the spatial distribution of the intensity index of crime calculated for both sexes (Fig. 3). The map shows that the highest percentage of suspects among the inhabitants of a given precinct is visible in the city centre (precincts and V). n Śródmieście, as much as 86 women and 464 men (per 10,000 inhabitants of the respective sex) were suspected of committing a tort. This is three times (men) and five times (women) higher than in precinct (152 men and 18 women were suspects per 10,000 inhabitants of the respective sex). Additionally, one might observe that the intensification of female crime rates is related to the urban environment. Even though women are several times less likely to be suspected of committing a tort than men within the same area of the city, it is noticeable that, e.g. men from western Polesie are only twice as criminally active (152 suspects per 10,000 inhabitants) as women from Śródmieście (86). Thus, it seems possible to indicate areas where illegal activity of women and men is particularly increased and those where it is less frequent. Therefore, in the case of suspects, sex is in Łódź a factor diversifying crime both in terms of spatial diversification and in terms of offences committed. Fig. 3. ntensity index of the number of suspects per precinct in Łódź in (own work)

82 82 Age and sex patterns of persons suspected of committing offences in Łódź 5.3. AGE OF PERSONS SUSPECTED OF COMMTTNG OFFENCES N ŁÓDŹ The age of persons suspected of committing offences is lower than the age patterns of all inhabitants of the city would indicate. The median of the age of Łódź inhabitants in was 44.9 and it varied between precincts from 41.8 (eastern Polesie) to 47.7 (western Polesie) while among 47,900 suspects who were detected within the five-year period in Łódź (9,562 people on average annually), the median was only On average, the youngest suspects were detected in precinct V southern Górna and V eastern Polesie (median was 25 and 27.7 respectively) and the oldest in precincts V (eastern Bałuty) and V (Widzew) medians of 31.8 and 31.5 respectively (Fig. 4). The largest group among suspects consisted of people aged (28%), followed by (21%) and people in their forties (14%). A slightly different distribution of suspects among specific age groups is offered when taking into account the number of inhabitants at the same age. Analysis of such indicators showed the highest intensity of crime among youth suspects aged people per every 10,000 inhabitants at the same age. Crime rate is also high among people in their twenties (315); among people in their thirties, there were 207 and among people in their forties 138 per every 10,000 inhabitants. Among juveniles under 17, there were 25 people suspected of committing a torts in Łódź, i.e. only slightly less than the general share of suspects in all age groups which reached 134 suspects. The oldest people (aged over 60) constitute the smallest group of suspects only 3% which translates into 17 people detected per every 10,000 inhabitants of Łódź at that age. n total, adults constituted 77% of all suspects, youth suspects 11%, and juveniles 12%. Spatial diversification of the share of specific age groups of suspect within the areas of eight precincts is distinct. For example, the share of juveniles differs between less than 10% in Śródmieście to more than 15% in precinct V (northern Górna). The lower the share of juvenile suspects, the higher the share of youth suspects: in precinct more than 12%. The two groups of the youngest suspects together are the most distinct in terms of numbers in precincts V and V where they constitute more than 25% of the total number of suspects. There is also a significant spatial diversification in the case of the remaining age groups, as illustrated in Fig. 4.

83 Stanisław Mordwa 83 Fig. 4. Age patterns of people suspected of committing offences per precinct in Łódź in (own work) Based on available police data regarding Łódź, one can confirm general regularities regarding the age of suspects in different categories of offences (Fig. 5). On average, the youngest are suspected of committing criminal offences median of the their age was 26.3 (in the case of people suspected of criminal offences against property, the median was 26.1, whereas in the case of offences against life or health only 21). Older people are suspected of committing traffic and other offences (median 33.7), while the oldest people are suspects in commercial cases (median 40). n the case of criminal offences, the largest percentage of offences was recorded for the age group there were 272 suspects per every 10,000 inhabitants at that age (this group consisted of 169 suspects of committing criminal offences against property and 36 suspects of committing criminal offences against life or health for both groups, the values for this age group were the highest). The highest intensity of commercial offences exists among people in their forties (33) while traffic and other offences are mostly committed by people in their twenties (79).

84 84 Age and sex patterns of persons suspected of committing offences in Łódź Fig. 5. ntensity index of the number of suspects per age group in Łódź in (own work) decided to conduct the analysis of suspects of criminal offences separately for two main groups of offences: acts against life or health (Fig. 6) and acts against property (Fig. 7). There are not that many criminal offences against life or health in Łódź (591 suspects annually), yet this a group of the most severe, serious acts which arouse most anxiety related to the lack of security among the inhabitants as potential victims. The existence of suspects of committing such acts in Łódź entails the following facts (Fig. 6): the most common offences in this group were robberies or extortions, brawling or battery and health impairment; juveniles (31%), people in their twenties (24%) and young offenders (19%) constituted the largest age group of suspects in general, people under 20 are suspected of committing half of all the offences against life or health; the highest share of juveniles and young offenders among all suspects within the analysed group of torts was recorded in eastern Bałuty (up to 67%), eastern Polesie (58%) and southern Górna (51%); the Śródmieście precinct recorded a high share of people in their twenties among all suspects; the intensity index of the number of suspects for the entire population of detected suspects was 8 people per 10,000 inhabitants. However, it is much higher among young offenders, juveniles and people in their twenties reaching 36, 20 and 16 people respectively per 10,000 inhabitants.

85 Stanisław Mordwa 85 within the city, the value of the intensity index of the number of suspects varies: the highest values are specific for precinct in Śródmieście (19 people per 10,000 inhabitants) and V in eastern Polesie (14); precinct recorded exceptionally high intensity of offences against life or health among people aged (81 suspects per 10,000 inhabitants) and among people in their twenties (51), whereas eastern Polesie recorded the highest intensity of criminal activity among juveniles (40). Low numbers of suspects of committing the above-mentioned offences were recorded in precincts, V and V (around 5 suspects in each per 10,000 inhabitants). Therefore, high numbers of suspects apply to precincts where a considerable portion of the area is occupied by city-centre developments whereas in precincts without such developments, the numbers of suspects of the most severe criminal offences is low. Fig. 6. Age patterns of people suspected of committing criminal offences against life or health in Łódź in (own work) The most common acts committed in Łódź are offences against property. Also suspects of such offences constitute 38% of the total number of detected perpetrators (which amounts to 58% of the total group of suspects of criminal offences). The highest share in offences against property is maintained among people in their twenties (29%) and in their thirties (18%), juveniles (17%) and young offenders (15%). Together, they are the suspects in 79% of all cases. n the case of the discussed group of offences, the majority of juvenile suspects

86 86 Age and sex patterns of persons suspected of committing offences in Łódź were detected in both precincts in Górna (both up to 25%) and in eastern Polesie (22%). n the remaining precincts, the largest suspect groups include people aged (Fig. 7). The highest number of suspects of offences against property were recorded in precincts and V (103 and 94 suspects per 10,000 inhabitants were recorded there respectively) where it is nearly twice as high as the average value for Łódź. On the other hand, when analysing age patterns, generally the highest number of suspects in the discussed group of acts was recorded among young offenders (169 per 10,000 inhabitants), followed people in their twenties (121) and juveniles (67). The spatial patterns of the age of suspects illustrated by Fig. 7 is clearly diverse. Fig. 7. Age patterns of people suspected of committing criminal offences against property per precinct in Łódź in (own work) n the case of the largest (and the most dangerous) group of offences criminal offences a high share and tendency towards crime occurs among juveniles. They are most often detected in precincts and V which, as it seems, include the largest numbers of the so-called enclaves of poverty. Łódź sociologists have found that the quality of life in childhood and impoverished neighbourhood constitute significant factors in the process of inheriting poverty between generations and of exclusion. People raised by such an enclave may be inflicted with decreased aspirations for professional or material success while negative role models may inspire children and the youth to enter the path of illegal acts. As a result children and the youth who are brought in the enclaves

87 Stanisław Mordwa 87 of Łódź poverty adopt the style of life present there as normal and obvious (Petelewicz, Warzywoda-Kruszyńska 2010). As indicated in the map, the age patterns of suspects in commercial offences is largely similar throughout the precincts (Fig. 8). Significant differences may be found in the case of the share of suspects in their twenties and those in their fifties, yet those differences do not form any significant spatial regularities. Such regularities may be found, however, in the case of diversification of the values of intensity index of the number of suspects. While the general value of the index for Łódź is 18 suspects, in Śródmieście it reaches up to 40 suspects per 10,000 inhabitants. Similarly high values were recorded in eastern Polesie and in western Bałuty (31 and 25 suspects per 10,000 inhabitants respectively). n the remaining areas, the values are lower than for Łódź in general with the lowest share of suspects being recorded in western Polesie, eastern Bałuty and southern Górna. This spatial patterns is virtually duplicated by the intensity of the discussed index of suspects calculated for specific age groups. Low and high values for specific age groups apply to the same areas. The largest disproportions were recorded between Śródmieście and western Polesie, where in precinct the indexes are nearly four times higher for three age groups between years of age. Fig. 8. Age patterns of people suspected of committing commercial offences per precinct in Łódź in (own work)

88 88 Age and sex patterns of persons suspected of committing offences in Łódź n the case of traffic and other offences, age patterns are different, additionally indicating spatial differences (road offences are dominant in this group of acts in Łódź 58%). The largest number of suspects of such offences were observed in precincts V and where the value of the intensity index reached 72 and 50 suspects per 10,000 people respectively. Such high values are mainly a result of the index for people in the age group. n precinct V, this value reached 265 suspects per 10,000 people. Particularly in the case of traffic offences, there is a visible rapid steady decrease of the tendency to commit such offences with age CONCLUSONS Upon discussing the spatial diversification of sex and age patterns of people suspected of committing offences in Łódź in , decided to compare those patterns in order to verify the thesis regarding the existence of problem areas within the city which would display considerable shares of women and young offenders among the people potentially infringing the rule of law. compared these figures with general crime rates within specific precincts. Fig. 9 shows that individual phenomena entail different values for specific areas. There are no tendencies according to which one phenomenon would condition another. t rather seems that the area of each precinct possesses a specific structure for the analysed phenomena. Neither sex nor age or crime rate condition the variability of the remaining phenomena. Fig. 9. Age, sex and crime rate per precinct in Łódź in (own work using the OpenGeoDa software; police precincts numbers) On the basis of the analyses of selected demographic features of people suspected of committing offences in Łódź, one can confirm the general principles of criminology regarding the influence of sex and age on the tendency

89 Stanisław Mordwa 89 towards committing illegal acts. However, the results of the study indicate that the significance of the influence of the studied features of the suspects is not clear. Even within a single city, observed that the number of suspects in specific city population groups is not constant. Even though general rules regarding crime as a phenomenon committed by men and young people anywhere in Łódź are obvious, the intensity index for those groups of population indicate significant spatial variability. Thus, one could argue that the residential environment while retaining the general regularities regarding its demographic specificity constitutes a significant element modifying people's tendency towards committing torts. BBLOGRAPHY Agnew R., 2003, An integrated theory of the adolescent peak in offending, Youth and Society, 34, pp Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., 2007, Kryminologia, Arche, Gdańsk. Brown S.E., Esbensen F.-A., Geis G., 2010, Criminology: explaining crime and its context, LexisNexis, New Providence. Cohen L.E., Land K.C., 1987, Age structure and crime: symmetry versus asymmetry and the projection of crime rates through the 1990s, American Sociological Review, vol. 52, pp Hołyst B., 2009, Kryminologia, LexisNexis, Warsaw. Laskowski A., Rejzner A., Tokarczyk E., 1996, Demoralizacja i przestępczość dzieci i młodzieży. Atlas, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN, Warsaw. Leśniak M., 1998, Kobieta i przestępstwo [in:] Urban B. (ed.), Problemy współczesnej patologii społecznej, Wydawnictwo UJ, Cracow, pp Mordwa S., 2013, Przestępczość i poczucie bezpieczeństwa w przestrzeni miasta. Przykład Łodzi, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Morgan L.A., Kunkel S.R., 2007, Aging, society and the life course, Springer, New York. Petelewicz M., Warzywoda-Kruszyńska W., 2010, Bieda w dzieciństwie jako zagrożenie utrwaleniem biedy i wykluczenia społecznego w przyszłości, Wydawnictwo Biblioteka, Łódź. Reid S.T., 2000, Crime and criminology, McGraw-Hill, Boston. Rotolo T., Tittle C.R., 2006, Population size, change, and crime in U.S. cities, Journal of Quantitative Criminology, vol. 22 (4), pp Siegel L.J., 2012, Criminology, Wadsworth, Belmont. South S.J., Messner S.F., 2000, Crime and demography: multiple linkages, reciprocal relations, Annual Review of Sociology, vol. 26, pp Steffensmeier D, Allan E.A., 1996, Gender and crime: toward a gendered theory of female offending, Annual Review of Sociology, vol. 22, pp

90 90 Age and sex patterns of persons suspected of committing offences in Łódź Szczepański J., 1972, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warsaw. Treadwell J., 2006, Criminology, SAGE, London. STRESZCZENE STRUKTURA WEKU PŁC OSÓB PODEJRZANYCH O POPEŁNENE PRZESTĘPSTW W ŁODZ Badanie struktur demograficznych osób popełniających przestępstwa ma długotrwałą tradycję w dorobku różnych dyscyplin naukowych zajmujących się analizą różnych kwestii związanych z przestępczością. nteresujące jest bowiem dociekanie odpowiedzi na pytanie dlaczego w populacjach o określonej strukturze niektóre jednostki popełniają przestępstwa, podczas gdy inne zdecydowanie powstrzymują się od takich działań. Spośród cech demograficznych wpływ na występowanie zachowań przestępczych i dewiacyjnych mają: wiek, płeć (biologiczna i społeczna), rasa, małżeńskość, rozrodczość, migracje, redystrybucja przestrzenna ludności. Twierdzenie, że istnieje związek między płcią i wiekiem a natężeniem przestępczości jest jednym z najstarszych i powszechnie akceptowanych we współczesnej kryminologii. Na całym świecie uzasadnione jest wskazywanie na mężczyzn jako głównych sprawców przestępstw, także w przypadku struktury wieku przestępców znana jest prawidłowość o spadku skłonności do dokonywania czynów przestępczych wraz z wiekiem potencjalnego sprawcy. W wielu teoriach dowodzi się, że najwyższe natężenie przestępczości jest wśród osób będących w okresie dojrzewania i maleje wśród coraz starszych roczników. Okazuje się jednak, że mimo ewidentnego spadku skłonności do popełniania przestępstw w coraz starszych grupach wiekowych, zauważalne są istotne różnice między udziałami poszczególnych grup wiekowych dokonujących deliktów, które porównywane są dla różnych obszarów bądź lokalizacji. Odnośnie wieku sprawców przestępstw podstawowa jest prawidłowość: zależność między skłonnością do popełniania przestępstw a wiekiem jest odwrotna, co oznacza spadek tej skłonności u osób coraz to starszych. Także w tym przypadku fenomen ten ma swój wymiar społeczny ale także przestrzenny. Celem tego opracowania jest udowodnienie, że w przypadku struktury płci i wieku nawet w przestrzeni tego samego miasta zmienne są proporcje między różnymi grupami osób podejrzanych o popełnienie przestępstw. W wyniku analiz dotyczących wybranych cech demograficznych osób podejrzanych o popełnienie przestępstw w Łodzi potwierdzono ogólne prawa kryminologiczne dotyczące znaczenia wpływu płci i wieku na skłonność ludzi do popełniania deliktów. Jednak w przypadku przedstawionych wyników badań okazało się, że znaczenie wpływu badanych cech podejrzanych nie jest jednoznaczne. Nawet w przypadku przestrzeni jednego miasta zauważono bowiem, że natężenie występowania podejrzanych w różnych grupach populacji mieszkańców nie jest stałe. Mimo, że ogólne prawidłowości dotyczące przestępczości jako zjawiska popełnianego głównie przez mężczyzn i ludzi młodych wszędzie w przestrzeni Łodzi są oczywiste, to już wskaźniki natężenia przestępstw dla tych grup populacji wykazują istotną zmienność przestrzenną. Można

91 Stanisław Mordwa 91 zatem wnioskować, że środowisko mieszkaniowe przy zachowaniu ogólnych prawidłowości o charakterze demograficznym stanowi znaczący element modyfikujący skłonność osób do popełniania deliktów. Dr Stanisław Mordwa Katedra Gospodarki Przestrzennej i Planowania Przestrzennego Wydział Nauk Geograficznych, Uniwersytet Łódzki

92

93 EWA SZAFRAŃSKA 6. PRZEMANY SPOŁECZNO-DEMOGRAFCZNE W WELKCH OSEDLACH MESZKANOWYCH ŁODZ W OKRESE TRANSFORMACJ 6.1. WPROWADZENE Od początku okresu transformacji w Polsce, podobnie jak w innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej, odnotowuje się głębokie przemiany demograficzne. Charakteryzują się one spadkiem liczby urodzeń, starzeniem się społeczeństwa oraz zmianami wzorów życia rodzinnego, do których należą m.in. spadek liczby zawieranych małżeństw, wzrost liczby rozwodów, odraczanie w czasie decyzji o urodzeniu pierwszego dziecka. Procesy te są charakterystyczne dla drugiego przejścia demograficznego (teorii zaproponowanej przez D. van de Kaa i R. Lesthaegh a), obserwowanego w krajach Europy Zachodniej od lat 60., a w krajach Europy Środkowo-Wschodniej od lat 90. XX wieku (Okólski 2005). Przemiany te szczególnie silnie zaznaczają się w dużych miastach, w tym także w Łodzi (Janiszewska 2009). Większość analiz dotyczących omówionych przemian, które określa się jako demograficzne lub ze względu na kontekst jako społeczno-demograficzne, obejmuje takie jednostki przestrzenne, jak województwa, gminy, miasta. Mniej natomiast uwagi poświęca się przemianom zachodzącym w mniejszej skali, czyli na poziomie dzielnic, osiedli, kwartałów miejskich (Gierczak, Tkocz 2008). Wynika to głównie z małej dostępności danych agregowanych w mniejszych jednostkach przestrzennych niż granice administracyjne miast. Bywa także, że wyodrębnione w miastach jednostki przestrzenne (np. dzielnice administracyjne) obejmują na tyle duży obszar i są tak zróżnicowane wewnętrznie, zarówno biorąc pod uwagę charakter oraz wiek ich zabudowy, jak i strukturę społeczną mieszkańców, że taka analiza ma niewielką wartość poznawczą. Celem niniejszego opracowania jest analiza przemian społeczno-demograficznych, jakie zaszły w okresie transformacji w wielkich osiedlach mieszkaniowych Łodzi, aby stwierdzić, czy dotyka je zjawisko określane jako syndrom

94 94 Przemiany społeczno-demograficzne w wielkich osiedlach mieszkaniowych wielkiego osiedla. Zjawisko to rozpoznane w Europie Zachodniej w latach 80. XX w. definiuje się jako zespół uwarunkowań przestrzenno-społecznych wpływający na negatywny wizerunek osiedla i przyspieszający tempo spirali upadku oraz wymiany silniejszych na słabszych kulturowo mieszkańców, który wywołuje wzrost liczby pustostanów oraz rozwój strukturalnych problemów społecznych, pogłębiających degradację i dewastację przestrzenną osiedla (Rembarz 2010). Wielkie osiedla mieszkaniowe mają wiele definicji. Zgodnie z definicją sformułowaną na użytek paneuropejskiego programu RESTATE (Restructuring Large Housing Estates in European Cities) to wyodrębnione przestrzennie grupy budynków, liczące ponad 2 tys. mieszkań, powstałe w połowie XX w., planowane i finansowane przez państwo lub z udziałem państwa (Musterd, van Kempen 2005; Węcławowicz i in. 2005). W innych definicjach 1, jako dodatkowe kryterium przyjmuje się, że są to budynki zrealizowane w prefabrykowanej technologii, a liczba ich mieszkań wynosi co najmniej 2,5 tys. (Knorr-Siedow 1996). W literaturze są one także określane jako wielkie zespoły mieszkaniowe (Jałowiecki, Szczepański 2006), osiedla blokowe (Czepczyński 1999), osiedla wielkoblokowe (Sagan 2000), powojenne wielorodzinne zespoły mieszkaniowe (Dzieciuchowicz 2002) oraz blokowiska (Gaczek, Rykiel 1999; Borowik 2007). Na użytek niniejszych badań przyjęto, że są to wyodrębnione przestrzennie obszary o jednorodnej zabudowie składające się z wielorodzinnych budynków mieszkalnych (bloków) liczących co najmniej 5 kondygnacji, wykonanych w prefabrykowanej technologii, powstałych w połowie XX w. i obejmujących ponad 2,5 tys. mieszkań. Do najważniejszych kryteriów definicyjnych należy zatem ich wielka skala (urbanistyczna i demograficzna), jednorodność zabudowy i wyraźne wydzielenie przestrzenne w strukturze miasta. Przyjmując tę definicję, w niniejszym opracowaniu analizie poddano dziewięć największych łódzkich osiedli w Łodzi, do których należą (w kolejności od największego, biorąc pod uwagę liczbę mieszkańców w 2010 r.): Retkinia, która koncentruje blisko 10% mieszkańców miasta (70,6 tys.), Radogoszcz (44,0 tys.), Widzew- -Wschód (42,9 tys.), Teofilów (39,4 tys.), Dąbrowa (35,6 tys.), Chojny Zatorze (31,0 tys.), Żubardź (27,2 tys.), Zarzew (22,9 tys.) oraz najmłodszy ze wszystkich osiedli, wciąż rozbudowywany Olechów (19,6 tys. mieszkańców). 1 W kilku krajach europejskich definicja wielkiego osiedla mieszkaniowego stanowi odrębną kategorię prawną wprowadzoną dla ułatwienia realizacji specjalnej polityki przestrzennej nastawionej na transformację tych obszarów, aby nie dopuścić do powstania/pogłębiania się w nich syndromu wielkiego osiedla. W Niemczech kategoria prawna Groβsiedlung obejmuje osiedla liczące min 2,5 tys. mieszkań, natomiast we Francji status Grand Ensamble przysługuje obszarom mieszkaniowym powyżej 2 tys. mieszkań w obrębie Wielkiego Paryża i powyżej 1 tys. mieszkań na prowincji (Rembarz 2010).

95 Ewa Szafrańska 95 Przemiany społeczno-demograficzne zachodzące w wymienionych osiedlach przedstawione zostały na tle przemian zachodzących w całym mieście. Zanalizowano je na podstawie źródeł zastanych, do których należą dane statystyczne pochodzące z narodowych spisów powszechnych (NSP 1988 oraz NSP 2002) dane z roczników statystycznych oraz niepublikowane dane dotyczące jednostek osiedlowych miasta za lata 2007 oraz 2010 pozyskane z Urzędu Statystycznego w Łodzi SYTUACJA SPOŁECZNO-DEMOGRAFCZNA ŁODZ W OKRESE TRANSFORMACJ JAKO KONTEKST BADAŃ Łódź jest miastem, które od połowy lat 80. XX w. dotyka stały ubytek ludności. W ciągu dwóch dekad ( ) Łódź straciła 101,4 tys. mieszkańców, czyli ok. 12% populacji (rys. 1) Rys. 1. Zmiany liczby ludności Łodzi w latach Źródło: oprac. własne na podstawie danych z US w Łodzi Spadek liczby ludności odnotowany w Łodzi w tym okresie nastąpił głównie na skutek ubytku naturalnego, ale także, choć w mniejszym stopniu, na skutek ujemnego salda migracji, które nasiliło się po 2000 r. (rys. 2). Ludność Łodzi nie tylko kurczy się, ale podobnie jak innych wielkich miast Polski i Europy, starzeje. Wpływa na to zarówno zmniejszenie liczby urodzeń, jak i wzrost długości życia. Jak wynika z danych US w Łodzi w latach udział dzieci do lat 14 w ogólnej liczbie mieszkańców zmalał niemal dwukrotnie (z 19 do 11%), a udział osób powyżej 65 roku życia wzrósł z 13 do 17%. Biorąc zaś pod uwagę zmiany w strukturze mieszkańców według grup ekonomicznych, udział osób w wieku emerytalnym przekroczył 21%, a udział osób w wieku przedprodukcyjnym spadł do poziomu 14% (rys. 3).

96 96 Przemiany społeczno-demograficzne w wielkich osiedlach mieszkaniowych saldo migracji ubytek naturalny Rys. 2. Ubytek naturalny i saldo migracji w Łodzi w latach Źródło: oprac. własne na podstawie danych z US w Łodzi 100% 80% 60% 40% 20% 60/65 i więcej 18-59/ % Rys. 3. Zmiany w strukturze wieku mieszkańców Łodzi w latach Źródło: oprac. własne na podstawie danych z US w Łodzi Spadkowi liczby ludności w tym okresie towarzyszył wzrost liczby gospodarstw domowych. Dane dostępne za okres międzyspisowy pokazują, że wzrost ten sięgał w Łodzi blisko 10 tys. gospodarstw (tab. 1). W tym samym czasie zmniejszyła się także średnia liczba osób w gospodarstwie domowym, co wynikało ze znacznego wzrostu liczby gospodarstw tworzonych przez jedną osobę.

97 Ewa Szafrańska 97 Tabela 1 Liczba i średnia wielkość gospodarstw domowych w Łodzi w latach 1988 i 2002 Wyszczególnienie Liczba gospodarstw domowych w Łodzi (w tys.) 342,30 352,00 Średnia liczba osób w jednym gospodarstwie domowym 2,45 2,24 Źródło: oprac. własne na podstawie danych z NSP 1988 i Udział gospodarstw jednoosobowych w latach wzrósł w Łodzi z 25,9% do 34,5%, a ich liczba z 88,8 tys. do 124,6 tys. Wzrost ten wynika głównie ze starzenia się ludności i różnicy w długości życia pomiędzy kobietami i mężczyznami, ponieważ większość tych gospodarstw to jednoosobowe gospodarstwa emeryckie kobiet. Udział gospodarstw rodzinnych 3 4 osobowych spadł z ponad 40% do ok. ⅓ ogółu (z 138,4 tys. do 115,4 tys.), a 5-osobowych i większych z 4% do 3% (14,2 tys. do 11,6 tys.). Prawie nie zmieniła się natomiast w tym okresie liczba gospodarstw 2-osobowych, których udział w obu latach wynosił odpowiednio 29,5% oraz 28,5% (rys. 4). 100% 80% 60% 40% 20% 0% osobowe 2 osobowe 3-4 osobowe 5 osobowe i większe Rys. 4. Struktura wielkości gospodarstw domowych w Łodzi w latach 1988 i 2002 Źródło: oprac. własne na podstawie danych z NSP 1988 i 2002 Omówione zmiany społeczno-demograficzne zachodzące w Łodzi są zróżnicowane w przestrzeni miasta. W odnotowanym okresie transformacji ubytek ludności dotyczy głównie obszarów położonych w strefie centralnej miasta, podczas gdy na obrzeżach, zwłaszcza w północnej oraz wschodniej i południowo-wschodniej części Łodzi, odnotowuje się wzrost ich liczby (rys. 5). Zróżnicowany przestrzennie jest również proces starzenia się mieszkańców. Największy udział osób w wieku poprodukcyjnym odnotowuje się w obszarach położonych w centralnej części miasta w strefie okalającej śródmieście, gdzie znajdują się najstarsze łódzkie osiedla o zabudowie blokowej (Doły, Koziny, Żubardź, Teofilów, Dąbrowa) (rys. 6).

98 98 Przemiany społeczno-demograficzne w wielkich osiedlach mieszkaniowych Now e Mos kule Z m ian y w % Ł agie w n iki No w y mi elnik So kołó w Zimna Wo da W ilanów Koc ha nów ka Ra do gosz cz Mar ys in-rogi Rom anów Te of iló w Prz e my s łow y T eofilów S tar e Mia sto-ba łuty Doły S ikaw a No w o so lna Żu bardź Huta Ja godnic ka Z łotn o Koz iny A kademicka No w e Mia sto St oki M iles z ki W ią c z y ń Górny Park Ludow y Z ielona Tow ar ow a Ce ntru m F abry c z na W idze w -Z ac hód Wi dze w - Wsc hód Są s iec zn o Śró dmieś c ie Polite ch nic z na Zar zew A nd rz ejów Nery Z arz ew Prz em ys łow y Ret kin ia N ow e Sady Gór ny -Ryn ek D ąbrow a -Z ach o dn ia O le c hów Now e Rokic ie Sre brn a Dąb row a L ublinek -Pie nis ta K urak Lub linek Dąbro wa Prz emy sło w a F elik s in Wiskitno A - Las Cho jny -Z at orz e Ł as kow i ce Choc ia no w i c e Rud a Us tro nna G órki W is kitno H uta Szklan a Br on isin Rys. 5. Zmiany liczby ludności Łodzi w jednostkach osiedlowych w latach Źródło: Atlas Miasta Łodzi (2009) Rys. 6. Udział ludności w wieku poprodukcyjnym w jednostkach osiedlowych Łodzi w 2005 r. Źródło: Atlas Miasta Łodzi (2009)

99 Ewa Szafrańska WELKE OSEDLA MESZKANOWE W ŁODZ CHARAKTERYSTYKA OBSZARU BADAŃ Pierwszy etap budowy powojennych osiedli o zabudowie blokowej z użyciem prefabrykowanych elementów rozpoczął się w Łodzi, podobnie jak w całej Polsce, w końcu lat 50. i trwał do końca lat 60. XX w. W okresie tym powstawały osiedla budowane w technologii tzw. wielkiego bloku (Żubardź i Koziny), jak i zespoły mieszkaniowe, przy budowie których stosowano nowe systemy prefabrykacji (Teofilów i Dąbrowa). Powstałe wówczas zespoły budynków zlokalizowane są (z wyjątkiem Teofilowa) na terenach położonych po wewnętrznej stronie kolei obwodowej i w układzie koncentrycznym stanowią otoczenie zasadniczego centrum miasta (Kaczmarek 1996). Kolejny etap to lata 70. i 80. XX w., czyli czas najbardziej dynamicznego po wojnie światowej rozwoju nowego budownictwa mieszkaniowego w Łodzi. Etap ten charakteryzował się dominacją systemów wielkopłytowego budownictwa prefabrykowanego 2, wprowadzonych na początku lat 70. i wykorzystywanych do połowy lat 90. XX w. W okresie tym wybudowano największe zespoły mieszkaniowe Łodzi, liczące od 40 do ponad 80 tys. mieszkańców, czyli Retkinię, Widzew-Wschód i Chojny-Zatorze oraz rozpoczęto budowę osiedli Radogoszcz i Olechów, kontynuowanych w latach 90., a Olechów także obecnie. Zagospodarowane w tym okresie tereny mieszkaniowe stanowią samodzielne duże obszary mieszkaniowe, odrębne przestrzennie od historycznej substancji miejskiej i znacznie od niej oddalone (Kaczmarek 1996). ch układ przestrzenny ma charakter klinowy, rozwinięty wzdłuż głównych ciągów komunikacyjnych Łodzi, na osiach wschód zachód (Retkinia Widzew) oraz północ południe (Radogoszcz Chojny) rys. 7. W 2007 r., według danych GUS, w Łodzi było 333,9 tys. mieszkań. Ponad połowa z nich to mieszkania w budynkach wielorodzinnych wybudowanych w technologii prefabrykatów, nie wszystkie jednak wchodzą w skład wielkich zespołów mieszkaniowych. Zespoły stanowiące obszar badań obejmują zwarte, 2 W Polsce temat prefabrykacji pojawił się we wczesnych latach powojennych i początkowo dotyczył najbardziej podstawowych elementów konstrukcji i wyposażenia budynków stropów, schodów, kanałów wentylacyjnych, a także drzwi i okien (Basista 2001). Dopiero później zastosowano technologie, które przyjęło się określać jako wielkopłytowe. ch skrajnym przejawem były fabryki domów, w których wytwarzano wielką płytę odpowiadające wielkości pomieszczeń elementy ścian (z osadzoną już stolarką okienną i drzwiową) i stropów, gotowe do montażu na placu budowy (Motak 2003).

100 100 Przemiany społeczno-demograficzne w wielkich osiedlach mieszkaniowych wyodrębnione przestrzennie formy urbanistyczne, które stanowią samodzielne jednostki osiedlowe ujęte w dostępnych materiałach statystycznych 3 (tab. 2). Now e Mos kule Ł agie w n iki Now y mielnik So kołó w Zimna Wo da W ilanów Koc ha nów ka Ra do gosz cz Mar ys in-rogi Rom anów Te of iló w Prz e my s łow y T eofilów S tar e Mia sto-ba łuty Doły S ika w a No w o so lna Żu bardź Huta Ja godnic ka Sre brn a Lub linek Z łotn o Ret kin ia L ublinek -Pie nis ta Koz iny Park Ludow y Z ielona Tow ar ow a A kademicka No w e Mia sto Ce ntru m Śró dmieś c ie Polite ch nic zna W idze w -Z ac hód N ow e Sady Gór ny -Ryn ek D ąbrow a -Z ach o dn ia Now e Rokic ie Dąb row a K urak F abry c z na Cho jny -Z at orz e St oki Widze w - Wschód Zar zew Z arz ew Prz em ys łow y Dąbro wa Prz emy sło w a M iles z ki O le c hów W ią c z y ń G órny F elik s in Wiskitno A - Las Są s iec zn o A nd rz ejów Nery O kres b ud o w y o sie d la L ata 6 0. i po ł. la t 7 0. L ata 70. i p oc zą te k lat 8 0. Ł as kow i ce Choc ia no w i c e Rud a Us tro nna G órki Br on is in W is kitno H uta Szklan a L ata 80. i p óź n ie j Rys. 7. Jednostki osiedlowe Łodzi, w których zlokalizowane są wielkie osiedla mieszkaniowe Źródło: oprac. własne Liczba mieszkań i potencjał demograficzny w wielkich osiedlach mieszkaniowych Łodzi Tabela 2 Osiedla mieszk. Liczba mieszkań w 2007 r. Liczba mieszkańców w 2010 r Osiedla z lat 60. i poł. lat 70. Dąbrowa 17,5 35,6 Teofilów 19,7 39,4 Zarzew 10,8 22,9 Żubardź 13,9 27,2 Osiedla z poł. lat 70. i początku lat 80. Retkinia 32,4 70,6 Widzew-Wschód 17,9 42,9 3 Społeczno-demograficzną charakterystykę wielkich osiedli mieszkaniowych Łodzi przeprowadzono w oparciu o dane statystyczne, które publikowane są przez Urząd Statystyczny w Łodzi dla tzw. jednostek osiedlowych, przyjętych jako jeden z poziomów agregacji danych spisowych.

101 Ewa Szafrańska Osiedla z lat 80. Chojny Zatorze 12,5 31,0 Olechów 7,7 19,6 Radogoszcz 16,9 44,0 Łódź 333,9 737,1 Źródło: oprac. własne na podstawie niepublikowanych danych z US w Łodzi. Wśród wielkich osiedli mieszkaniowych Łodzi wyróżnić można trzy grupy różniące się okresem w jakim powstawały, a w konsekwencji, na skutek obowiązujących wówczas normatywów mieszkaniowych 4, strukturą wielkościową oferowanych w nich mieszkań i strukturą społeczno-demograficzną mieszkańców (tab. 3). Tabela 3 Osiedla mieszkaniowe Wybrane wskaźniki charakteryzujące wielkie osiedla mieszkaniowe Łodzi według NSP 2002 Przeciętna pow. użytkowa mieszkania w m² mieszkań o pow. do 39 m² Udział 1-osob. gosp. dom. Udział osób z utrzymujących się wyższym wykształz pracy ceniem w wieku 0 19 lat pow. 60 lat Osiedla z lat 60. i poł. lat 70. Dąbrowa 41,2 54,8 36,7 8,8 46,6 16,3 33,9 Teofilów 46,6 48,8 38,3 14,9 48,7 15,0 32,9 Zarzew 44,3 41,1 37,3 14,2 51,7 16,5 26,3 Żubardź 42,9 39,2 41,7 15,2 50,8 16,2 30,7 Osiedla z poł. lat 70.i początku lat 80. Retkinia 51,9 16,9 33,0 18,9 59,3 15,7 19,4 Widzew- -Wschód 52,5 12,8 25,5 14,8 64,6 17,5 12,5 Osiedla z lat 80. Chojny Zatorze 56,5 16,0 25,1 12,6 67,9 21,0 54,1 Olechów 62,1 8,3 18,1 17,5 78,1 25,1 6,3 Radogoszcz 70,9 9,5 23,5 20,9 68,9 21,2 12,3 Łódź 52,0 32,2 35,4 14,2 57,2 19,2 21,1 Źródło: oprac. własne na podstawie NSP Jak podaje A. Basista (2001) normatywne wielkości najczęściej występujących typów mieszkań w osiedlach blokowych M3 i M4 zmieniały się w następujący sposób mieszkania M3: 1959 r m², 1960 r. 35,5 m², 1972 r. 45,5 m², 1974 r m²; mieszkania M4: 1959 r m², 1960 r. 45 m², 1972 r. 54 m², 1974 r m².

102 102 Przemiany społeczno-demograficzne w wielkich osiedlach mieszkaniowych Grupa 1 obejmuje osiedla najstarsze wybudowane w latach 60. i w pierwszej połowie lat 70. Charakteryzują się one wysokimi udziałami małych mieszkań, znacznym odsetkiem osób najstarszych i jednoosobowych gospodarstw domowych oraz niskimi udziałami osób utrzymujących się z pracy. Do grupy tej należą: Dąbrowa, Koziny, Teofilów, Zarzew i Żubardź. Grupa 2 to osiedla powstałe w drugiej połowie lat 70. i na początku lat 80. charakteryzujące się większymi metrażami mieszkań, młodszą strukturą wieku oraz wyższymi udziałami osób utrzymujących się z pracy. Grupa ta obejmuje Retkinię i Widzew-Wschód. Grupa 3 to najmłodsze łódzkie osiedla wzniesione w latach 80. i 90. o największych metrażach mieszkań, najmłodszej strukturze wieku, największych udziałach osób utrzymujących się z pracy i najmniejszym odsetku 1- osobowych gospodarstw domowych. Do grupy tej należą: Chojny Zatorze, wciąż rozbudowywany Olechów (Olechów-Janów) oraz Radogoszcz PRZEMANY STRUKTURY SPOŁECZNO-DEMOGRAFCZNEJ WELKCH OSEDL W OKRESE TRANSFORMACJ Dokonujące się w okresie transformacji zmiany w strukturze społeczno- -demograficznej zachodzące w omawianych osiedlach powodowane są, tak jak w całym mieście, przez naturalne procesy demograficzne oraz migracje. Te ostatnie obejmują zarówno wymianę mieszkańców w istniejących zasobach mieszkaniowych (obrót mieszkaniami na tzw. rynku wtórnym), jak i zasiedlanie nowych budynków (rynek pierwotny). Biorąc pod uwagę wyodrębnione uprzednio trzy grupy wielkich zespołów mieszkaniowych stwierdzić można, że w pierwszych kilkunastu latach transformacji (lata ): osiedla najstarsze budowane w latach 60. i na początku lat 70. oraz osiedla budowane w drugiej połowie lat 70. i pierwszej połowie lat 80. dotknął ubytek mieszkańców, a osiedla najmłodsze ich zyskały. Ubytek mieszkańców w osiedlach starszych wynikał zarówno z naturalnych procesów demograficznych, jak i cyklu życia rodzin zamieszkujących te osiedla (opuszczanie ich przez dorosłe dzieci), natomiast wzrost w osiedlach nowszych z ich rozbudowy, która jest najbardziej intensywna w przypadku osiedla Olechów; ubytkowi mieszkańców w osiedlach z lat 70. towarzyszył wzrost liczby mieszkań, co wynika z intensyfikacji istniejącej tam dotychczas zabudowy mieszkaniowej; we wszystkich osiedlach istotnie wzrósł udział jednoosobowych gospodarstw domowych (które jak wynika z ich struktury wieku i poziomu feminizacji, są gospodarstwami emeryckimi, tworzonymi przez kobiety), przy czym

103 Ewa Szafrańska 103 największe tempo tego wzrostu odnotowano w osiedlach najstarszych i osiedlach z lat 70.; we wszystkich typach osiedli spadł udział osób najmłodszych, przy czym najsilniejszy jego spadek nastąpił w osiedlach z lat 70.; w osiedlach najstarszych oraz w osiedlach z lat 70. znacząco wzrósł udział osób powyżej 60 lat, a w osiedlach najnowszych pozostał bez zmian lub nawet spadł (na Olechowie); interesujące jest, że we wszystkich typach osiedli, nawet tych o najmłodszej strukturze wieku, spadł udział osób utrzymujących się z pracy i wzrósł udział utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych; we wszystkich osiedlach poprawiła się struktura wykształcenia mieszkańców, przy czym wzrost ten następował w takim samym tempie, a nawet szybciej niż poprawa struktury wykształcenia w całym mieście. Jedynie w dwóch osiedlach Chojny Zatorze i Radogoszcz, których mieszkańcy w 1988 r. charakteryzowali się najlepszą strukturą wykształcenia, wzrost ten był niższy niż średnio dla miasta (tab. 4). Tabela 4 Zmiany wybranych wskaźników charakteryzujących wielkie zespoły mieszkaniowe Łodzi w latach (1988 = 100) Osiedla według okresu budowy Liczba Udział osób w wieku Źródło: oprac. własne na podstawie NSP 1988 i Udział osób z wyższym wykształ Udział osób utrzymujących się z niezarobkowych źródeł Udział 1-osob. gospod. domowych mieszkańcókań i więcej miesz- 60 lat 0 19 lat z pracy -ceniem Osiedla z lat 60. i poł. lat 70. Dąbrowa 84,8 100,6 87,8 159,6 151,7 70,5 152,0 174,0 Teofilów 86,5 103,1 78,2 176,4 161,7 68,9 168,5 177,5 Zarzew 87,2 103,3 69,8 154,4 157,8 70,7 172,6 161,7 Żubardź 83,9 99,7 79,1 139,7 121,6 74,8 146,1 162,1 Osiedla z poł. lat 70. i początku lat 80. Retkinia 89,9 106,1 54,5 154,8 141,0 73,6 201,7 177,3 Widzew- -Wschód 95,6 111,7 51,4 143,9 143,4 75,2 240,6 185,5 Osiedla z lat 80. Chojny Zatorze 102,8 113,8 63,1 107,2 135,0 81,0 190,7 139,8 Olechów * 543,9 636,3 74,3 71,8 282,9 89,8 157,3 136,8 Radogoszcz 113,9 128,0 64,0 106,4 136,7 83,7 165,3 144,3 Łódź (średnio) 92,4 104,6 77,4 110,5 138,3 79,2 146,0 136,6 * Osiedle Olechów w badanym okresie podlegało intensywnej rozbudowie.

104 104 Przemiany społeczno-demograficzne w wielkich osiedlach mieszkaniowych W drugim badanym okresie, po 2002 r., który obejmuje znacznie mniejszą liczbę dostępnych danych statystycznych i różne okresy czasowe (dla mieszkań lata , a dla danych demograficznych lata ) w badanych osiedlach odnotowano następujące przemiany: ubytek mieszkańców, który dotknął wszystkie badane osiedla, oprócz wciąż rozwijającego się przestrzennie i demograficznie osiedla Olechów; nieznaczny wzrost liczby mieszkań, który poza Olechowem nie przekroczył 3%; spadek liczby osób w wieku przedprodukcyjnym (najgłębszy w osiedlach Radogoszcz i Widzew-Wschód); wzrost liczby osób w wieku poprodukcyjnym o zróżnicowanym nasileniu w poszczególnych osiedlach, największy w osiedlach Zarzew, Widzew-Wschód i Olechów (tab. 5). Tabela 5 Zmiany wybranych wskaźników charakteryzujących wielkie zespoły mieszkaniowe Łodzi w latach oraz * (2002 = 100) Osiedla według Liczba Udział osób w wieku okresu budowy mieszkańców mieszkań 0 17 lat 60/65 i więcej Osiedla z lat 60. i poł. lat 70. Dąbrowa 91,1 100,7 87,9 105,4 Teofilów 91,3 101,2 94,6 117,5 Zarzew 96,7 102,3 85,5 144,5 Żubardź 91,3 100,8 85,7 108,2 Osiedla z poł. lat 70. i początku lat 80. Retkinia 92,5 101,3 86,1 112,1 Widzew-Wschód 92,9 101,4 77,0 136,4 Osiedla z lat 80. Chojny Zatorze 94,0 101,1 90,8 103,2 Olechów 111,8 121,6 89,9 135,4 Radogoszcz 94,7 102,6 74,1 124,6 Łódź (średnio) 93,4 101,7 87,0 130,6 * Dane dla liczby mieszkań obejmują lata , a dla cech demograficznych Źródło: oprac. własne na podstawie niepublikowanych danych US w Łodzi. Porównanie dynamiki przemian zachodzących w obu badanych okresach jest niemożliwe ze względu na różną ich długość. Jednak zarówno w pierwszym, jak i w drugim okresie przemiany społeczno-demograficzne odnotowane w wielkich osiedlach zbieżne są z procesami zachodzącymi w całym mieście, różni się

105 Ewa Szafrańska 105 jedynie ich nasilenie. Wyjątek od tej reguły dotyczy osiedla Olechów, które po 1988 r. podlegało intensywnej rozbudowie. Jakkolwiek przemiany struktury społeczno-demograficznej wielkich osiedli mieszkaniowych, tak jak innych obszarów miasta, zachodzą głównie na skutek naturalnych procesów demograficznych, na ich obraz wpływają także migracje. Dane dotyczące tych ostatnich są niedostępne, jednak z systematycznych badań wielkich osiedli mieszkaniowych Łodzi (obserwacje, wywiady z mieszkańcami, wywiady w spółdzielniach mieszkaniowych, analiza danych GUS) wynika, że do procesów zmieniających strukturę społeczną badanych osiedli należą: niewielka ruchliwość najstarszych mieszkańców, którzy jako pierwsi zasiedlili mieszkania i mieszkają w nich do dziś starzejąc się razem z nimi, co dotyczy głównie osiedli najstarszych z lat 60. i początku lat 70.; wchodzenie wielu gospodarstw domowych w fazę cyklu życia rodziny określaną jako faza opuszczonego gniazda związaną z odpływem dorosłych dzieci głównie w osiedlach nowszych z lat 80. i początków lat 90.; napływ mieszkańców o wyższym niż ludność dotychczasowa statusie społeczno-ekonomicznym i wysokiej aktywności zawodowej, którzy nabyli lokale na pierwotnym rynku mieszkaniowym (w budynkach powstałych na skutek uzupełniania dotychczasowej zabudowy osiedli nową zabudową mieszkaniową); napływ mieszkańców o wyższym niż ludność dotychczasowa (ale nie tak wysokim jak grupa zasiedlająca nowe bloki) statusie społeczno-ekonomicznym i wysokiej aktywności zawodowej, którzy nabyli mieszkania na wtórnym rynku mieszkaniowym; napływ osób młodych, o różnym statusie ekonomicznym, które stają się właścicielami mieszkań w wyniku dziedziczenia wymiana pokoleniowa (pokolenie wnuków zastępuje pokolenie dziadków) zachodząca głównie w osiedlach najstarszych z lat 60. i pocz. lat 70.; odpływ mieszkańców o wysokim statusie społeczno-ekonomicznym i wysokich aspiracjach mieszkaniowych do innych obszarów miasta (najczęściej do suburbiów, ale też do rewitalizowanych kamienic czynszowych w obszarach śródmiejskich lub nowoczesnej zabudowy apartamentowej w różnych lokalizacjach); odpływ mieszkańców o bardzo niskim statusie społeczno-ekonomicznym, których sytuacja materialna nie pozwala na utrzymanie dotychczasowego mieszkania (zazwyczaj do kamienic czynszowych o niższym standardzie lub mieszkań o mniejszej powierzchni użytkowej w różnych formach zabudowy wielorodzinnej i w różnych lokalizacjach) głównie są to osoby będące potomkami pierwotnych mieszkańców osiedla, którzy mieszkania otrzymali przed 1989 r. w ramach przydziałów. Wymienione procesy trudno jest kwantyfikować ze względu na brak danych o liczbie i strukturze migrantów, jednak systematyczne badania dokonywane

106 106 Przemiany społeczno-demograficzne w wielkich osiedlach mieszkaniowych w wielkich osiedlach mieszkaniowych Łodzi (Szafrańska 2009, 2010, 2012) pozwalają stwierdzić, że osiedla te tracą mieszkańców przede wszystkim na skutek procesów naturalnych, ponieważ odpływ migracyjny jest równoważony przez napływ. Warto także odnotować, że w osiedlach tych prawie nie ma mieszkań pustych, ponieważ ich atrakcyjność oraz relacja ceny do jakości wciąż postrzegana jest jako relatywnie wysoka, co sprawia, że cieszą się one dużym zainteresowaniem na wtórnym rynku mieszkaniowym PODSUMOWANE Przeprowadzona analiza dowiodła, że przemiany społeczno-demograficzne zachodzące w wielkich osiedlach mieszkaniowych Łodzi determinowane są przez czas ich budowy. Wynika to z planowego zasiedlania mieszkań w okresie PRL ludnością zróżnicowaną społecznie, ale względnie jednorodną pod względem cech demograficznych i struktury gospodarstw domowych. Wpływ na to ma także wciąż niewielka ruchliwość przestrzenna mieszkańców tych osiedli, głównie najstarszych, bowiem większość z nich to ci sami, którzy jako pierwsi zasiedlili swoje mieszkania i mieszkają w nich do dziś (starzejąc się razem z nimi). W okresie transformacji istotny wpływ na strukturę społeczno-demograficzną mieszkańców badanych osiedli miały zachodzące w tym czasie procesy rynkowe, które umożliwiły uzupełnianie pierwotnej zabudowy mieszkaniowej nową zabudową o wyższym standardzie (budowaną głównie przez deweloperów) i obrót mieszkaniami na wtórnym rynku, dzięki którym do osiedli napływa ludność młodsza, zamożniejsza i o wyższym poziomie wykształcenia niż dotychczasowi mieszkańcy. Ponadto należy stwierdzić, że odnotowane w badanych osiedlach przemiany, do których należą depopulacja (za wyjątkiem rozbudowywanego osiedla Olechów), starzenie się ludności, wzrost liczby jednoosobowych gospodarstw domowych i spadek udziału osób utrzymujących się z pracy zbieżne są z procesami zachodzącymi w całym mieście. To oznacza, że wielkich osiedli mieszkaniowych Łodzi nie dotyczy prognozowana w latach 90. ubiegłego wieku (Jałowiecki 1995) degradacja społeczna i urbanistyczna określana w literaturze jako syndrom wielkiego osiedla. LTERATURA Borowik., 2007, Kierunki przemian współczesnego miasta suburbanizacja oraz humanizacja blokowisk [w:] Borowik., Sztalt K. (red.), Współczesna socjologia miasta. Wielość poglądów i kierunków badawczych dyscypliny, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.

107 Ewa Szafrańska 107 Czepczyński M., 1999, Rozwój i upadek koncepcji osiedli blokowych, Biuletyn KPZK PAN, z Dzieciuchowicz J., 2002, Zasoby mieszkaniowe Łodzi: rozwój, struktura przedmiotowa i przestrzenna, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica, no 4, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Gaczek W., Rykiel Z., 1999, Nowe lokalizacje mieszkaniowe w przestrzeni miasta, Biuletyn KPZK PAN, z Gierczak D., Tkocz M., 2008, Przemiany demograficzne w kwartałach miejskich Bytomia, Acta Geographica Silesiana, no 4, WNoZUŚ, Sosnowiec. Jałowiecki B., 1995, Miasto polskie między utopią a rzeczywistością [w:] Starosta P. (red.), Zbiorowości terytorialne i więzi społeczne, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Jałowiecki B., Szczepański M.S., 2006, Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Scholar, Warszawa. Janiszewska A., 2009, Przemiany demograficzne w Łodzi w świetle drugiego przejścia demograficznego [w:] Jażdżewska. (red.), Duże i średnie miasta polskie w okresie transformacji, XX Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Wydawnictwo UŁ, ŁTN, Łódź. Kaczmarek S., 1996, Struktura przestrzenna warunków zamieszkania w Łodzi, Szlakami Nauki, no 23, ŁTN, Łódź. Kaniewicz S., Obraniak W., Szafrańska E., 2009, Rozwój i rozmieszczenie ludności. Stan w roku 2005 [w:] Liszewski S. (red.), Atlas Miasta Łodzi. Suplement 1, Urząd Miasta Łodzi, Wydział Geodezji Katastru i nwentaryzacji, Łódź. Kaniewicz S., Obraniak W., Szafrańska E., 2009, Struktura demograficzna ludności. Stan w roku 2005 [w:] Liszewski S. (red.), Atlas Miasta Łodzi. Suplement 1, Urząd Miasta Łodzi, Wydział Geodezji, Katastru i nwentaryzacji, Łódź. Knorr-Siedow T., 1996, Present and future outlook for large housing estates, European Academy of the Urban Environment, nstitute for Regional Development and Structural Planning, Musterd S., van Kempen R., 2005, Large-scale Housing Estates in European Cities: opinions of residents on recent developments, Utrecht University, Utrecht. Okólski M., 2005, Demografia. Podstawowe pojęcia, procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie, Scholar, Warszawa. Rembarz G., 2010, Rola przestrzeni publicznej w odnowie i kształtowaniu miejskiego środowiska mieszkaniowego [w:] Lorens P., Martyniuk-Pęczek J. (red.), Zarządzanie rozwojem przestrzennym miast, Wydawnictwo Urbanista, Gdańsk. Rykiel Z., 1999, Przemiany struktury społeczno-przestrzennej miasta polskiego a świadomość terytorialna jego mieszkańców, Prace Geograficzne, nr 170, GiPZ PAN, Wrocław. Sagan., 2000, Miasto sceną konfliktów współpracy, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. Statystyka Łodzi, 2009, Urząd Statystyczny, Łódź. Szafrańska E., 2009, Atrakcyjność mieszkaniowa blokowiska w opinii mieszkańców na przykładzie zespołu mieszkaniowego Retkinia Północ w Łodzi [w:] Jażdżewska. (red.), Duże i średnie miasta polskie w okresie transformacji, XX Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Wydawnictwo UŁ, Łódź.

108 108 Przemiany społeczno-demograficzne w wielkich osiedlach mieszkaniowych Szafrańska E., 2010, Wielkie osiedla mieszkaniowe w okresie transformacji próba diagnozy i kierunki przemian na przykładzie Łodzi [w:] Jażdżewska. (red.), Osiedla blokowe w strukturze przestrzennej miast, XX Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Wydawnictwo UŁ, ŁTN, Łódź. Szafrańska E., 2012, Przemiany struktury społecznej, przestrzennej i funkcjonalnej wielkich osiedli mieszkaniowych na przykładzie osiedla Widzew-Wschód w Łodzi [w:] Dzieciuchowicz J., Groeger L. (red.), Kształtowanie przestrzeni mieszkaniowej miast. Shaping the Urban Residential Area, Space Society Economy, no 11, Wydawnictwo Department of Spatial Economy and Spatial Planning, Łódź. Węcławowicz G., Guszcza A., Kozłowski S., Bielawska A., Adamiak A., Krasowska M., Fader A., Bierzyński A., 2005, Large Housing Estates in Poland: opinions of residents on recent developments, RESTATE report 4k, Utrecht University, Utrecht. ABSTRACT THE SOCO-DEMOGRAPHC CHANGES N LARGE HOUSNG ESTATES N ŁÓDŹ DURNG THE TRANSFORMATON PEROD Large housing estates built after Second World War are often seen as a problematic areas in many cities all over Europe. This paper focuses on large housing estates in Łódź. The purpose of this study is to characterise the socio-demographic structure in nine largest housing estates in Łódź in the light of statistical data such as: age structure of population, household types, educational structure and identify changes which have occurred during the transformation period in these estates. n this paper it is shown that the socio-demographic changes observed in the estates, e.g. ageing population, increase in the number of single-person households, decreased percentage of active earners, and improved education background coincide with the processes that are taking place in the entire city and vary by period of their construction. Dr Ewa Szafrańska nstytut Geografii Miast i Turyzmu Wydział Nauk Geograficznych, Uniwersytet Łódzki

109 CZĘŚĆ PROCESY MGRACYJNE

110

111 DOROTA KAŁUŻA-KOPAS 1. DEMOGRAFCZNE SKUTK MGRACJ ZAGRANCZNYCH PRZYPADEK POLSK 1.1. WPROWADZENE Migracje ludności, oprócz takich procesów, jak reprodukcja, wpływają na wielkość i strukturę populacji. W ostatnich kilku dekadach w wielu krajach europejskich to właśnie ruch wędrówkowy stał się głównym czynnikiem, który decydował o przyroście lub ubytku ludności. Wśród dziewiętnastu krajów Unii Europejskiej, w których w 2009 r. wystąpił wzrost liczby ludności, w przypadku Austrii, Portugalii i Włoch głównym motorem napędowym przyrostu liczby mieszkańców były migracje zagraniczne. W krajach takich jak Litwa i Malta za ubytek ludności w największym stopniu odpowiadało ujemne saldo migracji 1. W Polsce od kilkunastu lat rola przemieszczeń międzynarodowych w kształtowaniu liczby i struktury ludności systematycznie wzrasta. Po 2004 r. emigracja przybierała duże rozmiary, co było związane z przystąpieniem Polski do UE i otwieraniem kolejnych rynków pracy. Szacuje się, że w 2011 r. poza granicami kraju przebywało czasowo około 1,9 mln obywateli. Utrzymywanie się obecnego poziomu emigracji, głównie ludzi młodych, w przyszłości nie pozostanie bez wpływu na demograficzną sytuację w Polsce. Obecnie Polska należy do tych krajów, w których dodatni przyrost naturalny rekompensuje straty ludności, wynikające z ubytku migracyjnego, jednak już w nieodległej przyszłości według przewidywań GUS 2 w perspektywie 2018 roku bilans przepływów międzynarodowych dla Polski ma być dodatni. Celem artykułu jest przedstawienie obecnych i przyszłych tendencji w kształtowaniu się zagranicznych migracji oraz ich wpływu na zmiany demograficzne w Polsce. 1 Demography report 2010 (March 2011). 2 Prognoza ludności na lata (2009).

112 112 Demograficzne skutki migracji zagranicznych przypadek Polski Wobec bardzo różnorodnych źródeł danych dostarczających różnych informacji, ustalenie rzeczywistych rozmiarów migracji międzynarodowych jest niezwykle trudne. Ponadto istnieje problem z jednoznacznością definicji migranta i migracji. Dlatego przy omawianiu migracji zagranicznych zostały wykorzystane dane GUS, które pochodzą z rejestru PESEL. Według definicji zawartej w tej bazie emigrantem jest osoba, która wymeldowała się z pobytu stałego w celu wyjazdu za granicę, natomiast imigrant to osoba, która zameldowała się w Polsce na pobyt stały zgodnie z przyjętą definicją imigracja obejmuje zarówno obywateli polskich, reemigrantów, jak i cudzoziemców, którzy osiedlili się w Polsce. Ponadto przy porównywaniu migracji międzynarodowych w krajach Unii Europejskiej, aby zapewnić porównywalności danych, wykorzystano bazę danych Eurostatu MGRACJE W POLSCE STAN OBECNY PERSPEKTYWY W niniejszym punkcie przyjrzyjmy się rozmiarom migracji zagranicznych w Polsce w ostatnich kilku latach. Według Głównego Urzędu Statystycznego (GUS), po akcesji Polski do UE najwyższy poziom wymeldowań na stałe odnotowany został w 2006 r. i wyniósł 36 tys. osób. W kolejnych latach, w związku z pogarszającą się sytuacją ekonomiczną na świecie, liczba wyjazdów na stałe malała i w 2010 r. opuściło kraj 17,3 tys. Polaków (rys. 1). Rok 2011 przyniósł nieznaczny wzrost emigracji z Polski do poziomu 19,9 tys. osób saldo emigracja imigracja Rys. 1. migracja, emigracja i saldo migracji dla Polski w latach (w osobach) Źródło: oprac. własne na podstawie danych dostępnych w Bazie Danych Demograficznych GUS,

113 Dorota Kałuża-Kopias 113 Wraz ze spadkiem skali emigracji wzrastała powoli imigracja. W 2011 r. na pobyt stały zameldowało się w Polsce ponad 15,5 tys. osób. W trzech ostatnich latach różnica między liczbą osób wymeldowujących się a meldujących się na pobyt stały była niewielka, a saldo migracji w 2011 r. wynosiło minus 4,3 tys. osób 3. W ostatniej prognozie ludności (GUS 2009) w przypadku migracji założono, że utrzymywać się będzie znacząca emigracja i stosunkowo niewielka imigracja, na zbliżonym poziome, który występował w latach W prognozie rozważane były dwa warianty: pierwszy zakładał znacznie szybszy wzrost strumieni emigracji niż imigracji, czego rezultatem ma być ujemne saldo migracji oraz drugi wariant z łagodniejszym wzrostem liczby osób w migracjach, przewidującym występowanie dodatniego salda migracji po 2018 r. Wariant drugi został uznany przez ekspertów za bardziej wiarygodny. Według niego Polska w 2018 r. ma osiągnąć dodatnie saldo przemieszczeń na poziomie 1,8 tys. osób, a w 2020 r. ma ono wzrosnąć do około 10 tys. ludności rocznie i utrzymywać tę wielkość do 2035 r. (rys. 2) imigracja emigracja Rys. 2. Migracje zagraniczne w Polsce wedle prognozy GUS w latach (w osobach) Źródło: oprac. własne na podstawie Prognozy Demograficznej GUS, W wyniku zmian liczby urodzeń, zgonów i migracji do 2016 r. za ubytek ludności odpowiadać będą głównie migracje międzynarodowe. W kolejnych latach ów ubytek ludności będzie wynikiem ujemnego przyrostu naturalnego. Jednak po 2018 r. dodatnie saldo migracji będzie zmniejszało straty ludności wynikające z ujemnego przyrostu naturalnego (rys. 3). 3 Rocznik Demograficzny 2012, GUS, Warszawa.

114 Demograficzne skutki migracji zagranicznych przypadek Polski przyrost naturalny saldo migracji przyrost rzeczywisty Rys. 3. Przyrost naturalny, saldo migracji i przyrost rzeczywisty w latach (w osobach) Źródło: oprac. własne na podstawie Prognozy Demograficznej GUS, Czy w nieodległej przyszłości Polska odnotuje dodatni przyrost migracyjny? Czy wzorem Hiszpanii i rlandii, które po przystąpieniu do UE stały się krajami imigracyjnymi, Polska stanie się krajem przyciągającym cudzoziemców? Obecnie, w przypadku naszego kraju, wśród imigrantów 89% stanowią polscy obywatele 4. Świadczy to, iż mamy do czynienia raczej z powrotami z migracji zarobkowej bądź z migracji osób o polskich korzeniach, niż z napływem cudzoziemców. W 2011 r. wśród ogółu imigrantów, po Polakach największą grupę (3,3%) stanowili Ukraińcy, a ponad 1% obywatele Białorusi. Udział w napływie z Azji wśród imigrantów wynosił 1,6% i byli to głównie obywatele Armenii (0,36%) i Wietnamu (0,35%). Polska na tle innych krajów UE jawi się nam jako kraj jednolity narodowościowo. Cudzoziemcy w Polsce wciąż stanowią niewielką diasporę, zaledwie 0,2% stałych mieszkańców Polski 5. Wśród 63 tys. spisanych cudzoziemców dominują obywatele Ukrainy (24%), Niemiec (9%), Białorusi (8%) i Rosji (7%) WPŁYW MGRACJ ZAGRANCZNYCH NA ZMANY STRUKTUR DEMOGRAFCZNYCH Migracje zagraniczne wpływają nie tylko na przyrost ludności, lecz również na strukturę według wieku ludności, zarówno w kraju emigracji, jak i imigracji. Na ogół imigracja wpływa na obniżenie się wieku w społeczeństwie przyjmującym, natomiast emigracja prowadzi do przyspieszenia procesu 4 Dane z Rocznika Demograficznego 2012, GUS, Warszawa. 5 Raport z wyników Narodowego Spisu Powszechnego (2012).

115 0-4 lat 5-9 lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat 85 i więcej lat Dorota Kałuża-Kopias 115 starzenia się społeczeństwa wysyłającego. Dzieje się tak, gdyż wśród migrantów dominują ludzie młodzi, tak jak ma to miejsce w Polsce (rys. 4 5). Osoby osiedlające się w Polsce na pobyt stały w większości (61%) miały poniżej 30 lat. W 2010 r. frakcja dzieci w wieku 0 4 lat wśród imigrantów stanowiła niespełna 29% 6. Wskazuje to, iż mamy do czynienia raczej z reemigracją obywateli polskich ze względów rodzinnych. Z kolei wśród tych, którzy wymeldowują się z pobytu stałego, w 2010 r. udział osób w wieku wynosił niespełna 50%, a udział dzieci w wieku 0 14 lat towarzyszących rodzicom w emigracji był relatywnie wysoki 13%. Oznacza to, że obecnie na emigrację decydują się całe rodziny i jest to wyjazd długookresowy związany z migracją osiedleńczą 7. 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0 emigracja 2010 emigracja 2002 Rys. 4. Rozkład emigrantów według wieku w Polsce w 2002 i 2010 r. (w %) Źródło: oprac. własne na podstawie danych dostępnych w Bazie Danych Demograficznych GUS, Według danych Eurostatu pod koniec ubiegłej dekady imigranci przybywający do UE charakteryzowali się niższym średnim wiekiem niż mieszkańcy wspólnoty 8. W 2008 r. mediana wieku w populacji UE wynosiła niespełna 41 lat, zaś mediana wieku imigrantów spoza UE wynosiła około 28 lat. W przypadku Polski mediana wieku imigrantów spoza UE wynosiła 32,6 lat 9. Doświadczenia krajów UE wskazują, iż napływ ludności innego pochodzenia prowadzić będzie nie tylko do wzrostu liczby ludności i odmładzania się jej struktury, ale również i wzrostu poziomu dzietności. Badania prowadzone w krajach Europy Zachodniej pokazują, iż w przypadku pierwszego pokolenia imigrantów poziom 6 J. Napierała (2012). 7 K. glicka (2011). 8 Demography report 2010 (March 2011). 9 bid. (March 2011).

116 0-4 lat 5-9 lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat 85 i więcej lat 116 Demograficzne skutki migracji zagranicznych przypadek Polski dzietności jest wyższy niż wśród ludności rodzimej. Jednakże ludność napływowa bardzo szybko dostosowuje liczbę posiadanego potomstwa do wzorca życia rodzinnego ludności rodzimej, co przejawia się redukcją dzietności w przeciągu jednego pokolenia imigrantów ,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 imigracja 2010 imigracja 2002 Rys. 5. Rozkład imigrantów przybyłych do Polski według wieku w 2002 i 2010 r. (w %) Źródło: oprac. własne na podstawie danych dostępnych w Bazie Danych Demograficznych GUS, Migracje zagraniczne ludności wpływają nie tylko na zmianę struktury ludności według wieku, czy różnorodność etniczną i rasową społeczeństwa przyjmującego, ale wpływają również na strukturę ludności według płci. W 2011 r. zdecydowaną większość (93%) ujemnego salda migracji stanowiły kobiety (tab. 1). W wyniku migracji zagranicznych Polska traciła 2 kobiety na 10 tys. Polek. Saldo migracji zagranicznych na stałe według płci w 2011 r. Tabela 1 Płeć Saldo migracji Saldo migracji na 10 tys. ludności danej płci Ogółem ,1 Kobiety ,0 Mężczyźni 291 0,2 Źródło: Rocznik Demograficzny 2012, GUS, Warszawa. 10 P. Szukalski (2007).

117 lat i więcej Dorota Kałuża-Kopias 117 Warto zwrócić uwagę, że od momentu wstąpienia Polski do UE, kobiety wśród emigrantów stały się grupą dominującą. W 2011 r. największy ubytek kobiet wystąpił wśród pań w wieku lat (rys. 6). W przypadku mężczyzn nie we wszystkich grupach wieku odnotowano ubytek migracyjny. Oprócz najmłodszej grupy (0 4 lata) dodatnie saldo migracji wystąpiło również wśród panów w wieku lat oraz lata mężczyźni kobiety Rys. 6 Saldo migracji zagranicznych na stałe według wieku i płci w 2011 r. Źródło: oprac. własne na podstawie danych z Rocznika Demograficznego 2012, GUS, Warszawa 1.4. PRZESTRZENNE ZRÓŻNCOWANE MGRACJ ZAGRANCZNYCH W układzie przestrzennym 16 województw przedstawiono wielkości natężenia imigracji i emigracji w 2011 r. (tab. 2). Generalnie, wyższym natężeniem napływu z zagranicy niż przeciętna dla Polski, charakteryzowały się województwa wzdłuż granicy południowo-zachodniej kraju (lubuskie, opolskie, pomorskie, dolnośląskie), niż regiony wschodniej i centralnej Polski. Ten podział na regiony z wyższym i niższym natężeniem napływu imigrantów jest względnie stały w czasie. Również obszarami o wyraźnie zaznaczonym odpływie emigracyjnym były w 2011 r. regiony wzdłuż granicy południowo-zachodniej kraju. Najwyższym poziomem natężenia emigracji charakteryzowało się województwo opolskie, z którego w 2011 r. wyjechały za granicę na stałe niespełna 23 osoby na 10 tys. mieszkańców. Najniższe zaś rozmiary tego wskaźnika występowały w centralnej części kraju (województwa: mazowieckie, łódzkie i świętokrzyskie).

118 118 Demograficzne skutki migracji zagranicznych przypadek Polski Natężenie imigracji i emigracji na stałe według województw w 2011 r. (na 10 tys. ludności) Tabela 2 Województwa migracja Emigracja Ogółem 4,0 5,2 Dolnośląskie 5,7 7,4 Kujawsko-Pomorskie 2,8 4,3 Lubelskie 1,9 2,7 Lubuskie 5,2 6,8 Łódzkie 2,0 2,2 Małopolskie 6,0 4,5 Mazowieckie 2,7 1,5 Opolskie 7,1 22,9 Podkarpackie 4,6 4,5 Podlaskie 4,3 4,9 Pomorskie 6,0 7,5 Śląskie 4,7 9,0 Świętokrzyskie 3,1 2,3 Warmińsko-Mazurskie 5,3 5,6 Wielkopolskie 2,1 3,5 Zachodniopomorskie 4,3 3,7 Źródło: oprac. własne na podstawie danych z Rocznika Demograficznego 2012, GUS, Warszawa. Choć w 2011 r. dla Polski ogółem odnotowano wzrost liczby ludności, to w województwach lubelskim, łódzkim, opolskim, podlaskim, śląskim, świętokrzyskim, warmińsko-mazurskim i zachodniopomorskim liczba ta między 30 czerwca 2010 r. a 31 grudnia 2011 r. uległa zmniejszeniu. W przypadku województw opolskiego i podlaskiego ów ubytek wynikał głównie z migracji międzynarodowych ludności (tab. 3), a w przypadku lubelskiego, podlaskiego i warmińsko-mazurskiego przemieszczenia wewnętrzne były główną przyczyną ubytku mieszkańców. W Polsce, mimo iż migracje międzynarodowe przyczyniają się do ubytku rzeczywistego ludności ogółem, to w układzie przestrzennym występowały województwa, na terenie których migracje zagraniczne powodowały wzmocnienie potencjału demograficznego (tab. 3). W 2011 r. w pięciu województwach (małopolskim, mazowieckim, podkarpackim, świętokrzyskim i zachodniopomorskim) wystąpił wzrost liczby ludności na skutek przemieszczeń międzynarodowych. Wśród tych województw w przypadku małopolskiego, mazowieckiego i podkarpackiego, niewielkiemu dodatniemu przyrostowi migracji zagranicznych towarzyszyły dodatnie wartości przyrostu naturalnego,

119 Dorota Kałuża-Kopias 119 natomiast w świętokrzyskim i zachodniopomorskim dodatnie saldo migracji zagranicznych zmniejszało straty ludności wynikające z ujemnego przyrostu naturalnego. W najgorszej sytuacji demograficznej były województwa: łódzkie, opolskie i świętokrzyskie, w których występował zarówno ubytek migracyjny (zarówno w migracjach zagranicznych, jak i wewnętrznych), jak i ujemny przyrost naturalny. Tabela 3 Saldo migracji zagranicznych i wewnętrznych na pobyt stały, przyrost naturalny i przyrost rzeczywisty według województw w 2011 r. (na 10 tys. ludności) Województwa Saldo migracji Saldo migracji Przyrost Przyrost zagranicznych wewnętrznych naturalny rzeczywisty Ogółem 1,1 x 3,4 2,2 Dolnośląskie 1,7 5,3 6,0 2,3 Kujawsko-Pomorskie 1,6 6,3 6,2 1,6 Lubelskie 0,8 22,8 7,4 31,1 Lubuskie 1,6 6,5 7,6 0,6 Łódzkie 0,2 7,3 27,1 34,6 Małopolskie 1,5 11,3 17,3 30,2 Mazowieckie 1,2 26,0 7,9 35,1 Opolskie 15,7 6,5 10,2 32,5 Podkarpackie 0,2 10,4 13,7 3,5 Podlaskie 0,6 15,8 4,1 20,5 Pomorskie 1,5 11,5 25,1 35,1 Śląskie 4,4 7,9 6,3 18,5 Świętokrzyskie 0,8 18,8 16,6 34,7 Warmińsko-Mazurskie 0,3 20,3 12,5 8,2 Wielkopolskie 1,4 5,5 21,2 25,3 Zachodniopomorskie 0,7 5,6 0,9 5,8 Źródło: oprac. własne na podstawie danych z Rocznika Demograficznego 2012, GUS, Warszawa. Przyjrzyjmy się zatem, jak w układzie przestrzennym w podziale na miasto i wieś wyglądały efekty (salda) migracji międzynarodowych (tab. 4). W 2011 r. w województwach łódzkim, pomorskim, podlaskim i warmińsko-mazurskim, mimo iż ogólne salda migracji zagranicznych były ujemne, wsie tych województw charakteryzowały się dodatnim saldem migracji międzynarodowych. W województwie podkarpackim, mimo występowania dodatniego salda migracji zagranicznych ogółem dla województwa, na jego obszarach miejskich odnotowany został ubytek migracyjny mieszkańców na skutek migracji międzynarodowych.

120 120 Demograficzne skutki migracji zagranicznych przypadek Polski Tabela 4 Saldo migracji zagranicznych na pobyt stały według województw z uwzględnieniem podziału na miasto i wieś w 2011 r. (na 10 tys. ludności) Województwa Miasto Wieś Ogółem 1,6 0,4 Dolnośląskie 2,0 1,0 Kujawsko-Pomorskie 2,4 0,3 Lubelskie 1,7 0,1 Lubuskie 2,2 0,7 Łódzkie 0,7 0,7 Małopolskie 0,5 2,5 Mazowieckie 1,5 0,7 Opolskie 12,2 19,6 Podkarpackie 1,2 1,1 Podlaskie 1,5 0,6 Pomorskie 2,0 0,6 Śląskie 4,3 4,5 Świętokrzyskie 0,6 1,0 Warmińsko-Mazurskie 0,9 0,6 Wielkopolskie 2,3 0,3 Zachodniopomorskie 0,5 1,0 Źródło: oprac. własne na podstawie danych z Rocznika Demograficznego 2012, GUS, Warszawa. Podsumowując, można stwierdzić, że w ujęciu przestrzennym widoczne są demograficzne skutki migracji ludności. W przypadku województw, na terenie których występują rozwijające się ekonomicznie, wielofunkcyjne aglomeracje, możemy zaobserwować korzystny wpływ ruchu wędrówkowego na liczbę i strukturę ludności. Jednocześnie w województwach borykających się z problemami ekonomicznymi, w których występuje niska jakość życia 11, ruch wędrówkowy przyczynia się do osłabienia potencjału demograficznego. Należy jednak pamiętać, że na intensywność emigracji i imigracji w danym regionie istotny wpływ wywierają również tradycje migracyjne. Szczególnym przykładem jest województwo opolskie, które od wielu lat odnotowuje ujemne salda migracji zagranicznych na pobyt stały (w 2011 r. wyniosło ono minus osób). Po akcesji Polski do UE województwo opolskie straciło na atrakcyjności migracyjnej także dla obcokrajowców. Porównując dane z ostatnich dwóch 11 Wynikająca m.in. z wysokiego bezrobocia, niskich płac.

121 Dorota Kałuża-Kopias 121 Spisów Ludności i Mieszkań (2002 i 2011), faktyczna frakcja cudzoziemców przebywająca na terenie województwa opolskiego zmniejszyła się z 3,04 na mieszkańców (2002 r. 12 ) do 1,59 (2011 r. 13 ). Wzrosło natomiast znaczenie województwa mazowieckiego jako regionu atrakcyjnego dla potencjalnych imigrantów. Między Spisem Ludności z 2002 i tym z 2011 r. frakcja ludności z niepolskim obywatelstwem zamieszkująca w mazowieckim wzrosła z 1,5 do 3,3. Patrząc z perspektywy ostatnich kilkunastu lat, widać jak zmienia się powoli oblicze etniczne i rasowe niektórych regionów w Polsce, a w rezultacie różnorodność kulturowa i wyznaniowa. Według ostatniego Spisu Ludności z 2011 r., odsetek ludności obcego pochodzenia mieszkających w danym województwie wśród cudzoziemców ogółem wahał się od 1,7% w województwie świętokrzyskim do 31% w województwie mazowieckim. Zdecydowana większość Chińczyków i Wietnamczyków oraz spora część Ukraińców i Rosjan mieszkających w Polsce zamieszkuje w województwie mazowieckim 14. Głównymi czynnikami wpływającymi na wybór regionu zamieszkania są m.in.: możliwości zatrudnienia oraz tradycje migracyjne i wynikające z nich sieci migracyjne PODSUMOWANE Polska należy do tych krajów, w których emigracja prowadzi do spadku liczby ludności i pogłębia proces starzenia się, ale jak zakładają prognozy wzorce migracji mają ulec zmianie. Należy jednak pamiętać, że na kształtowanie się przyszłych rozmiarów i kierunków migracji istotny wpływ mają wszelkie wahania koniunktury ekonomicznej. Przedłużający się kryzys ekonomiczny w UE, nasilające się problemy na europejskich rynkach pracy spowodowały, że zmalała skłonność Polaków do emigracji z kraju, a wzrosła liczba imigrantów głównie Polaków powracających do kraju. Wynikiem tego są rozbieżności między prognozą a rzeczywistą wielkością strumieni migracji zagranicznych. Należy jednak zdawać sobie sprawę, że porównywane są oficjalne strumienie emigrantów i imigrantów z wartościami prognozowanymi. Warto zwrócić uwagę, że po akcesji Polski do UE w strumieniu emigracyjnym wzrosła znacząco frakcja kobiet, natomiast wśród imigrantów dominowali mężczyźni. Wysokie natężenie ubytku migracyjnego występuje obecnie wśród kobiet młodych, charakteryzujących się największą płodnością (25 29 lat). Biorąc pod uwagę ten fakt, należy zdawać sobie sprawę, że sytuacja ta nie pozostanie bez wpływu na poziom rozrodczości w Polsce. 12 Migracje ludności. Województwo Opolskie (2004, s. 24). 13 Raport z wyników Narodowego Spisu Powszechnego (2012, s. 108). 14 bid. (2012, s. 107).

122 122 Demograficzne skutki migracji zagranicznych przypadek Polski Kolejną kwestią jest zróżnicowanie przestrzenne migracji międzynarodowych w Polsce. Obecnie w układzie przestrzennym można zauważyć, z jednej strony istnienie regionów odpływowych, gdzie widoczne są niekorzystne wpływy procesów migracyjnych na potencjał demograficzny obszaru (dotyczy to szczególnie regionów o tradycjach migracyjnych, np. województwo opolskie). Z drugiej strony, na obszarach metropolitalnych co najbardziej widoczne jest na przykładzie okręgu Warszawy widoczny jest wzrost napływu cudzoziemców, który staje się nową jakością w życiu społecznym. Przemieszczenia te prowadzą do wzrostu różnorodności etnicznej i rasowej społeczeństw lokalnych. W przyszłości można spodziewać się, że w niektórych jednostkach administracyjnych w wyniku sieci migracyjnych liczba cudzoziemców będzie wzrastać. Wraz ze starzeniem się społeczeństwa polskiego w przyszłości należy spodziewać się coraz większego udziału wśród imigrantów ludności obcego pochodzenia. Należy jednak pamiętać, że napływ imigrantów nie rozwiąże problemów starzenia się ludności, może jedynie złagodzić skutki tego procesu. LTERATURA Demography report 2010, Older, more numerous and diverse Europeans, Commission Staff Working Document, March 2011, dostępny na stronie: epp.eurostat.ec.europa. eu/portal/. glicka K., 2011, Migracje długookresowe i osiedleńcze z Polski po 2004 roku przykład Wielkiej Brytanii. Wyzwania dla statystyki polskiej i demografii Państwa, Raporty i Analizy, nr 5, Centrum Stosunków Międzynarodowych. Migracje ludności. Województwo Opolskie, 2004, Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań. Powszechny Spis Rolny 2002, Urząd Statystyczny w Opolu, Opole. Migrants in Europe, A statistical portrait of the first and second generation, 2011, Eurostat Statistical Books. Napierała J., 2012, Migracje zagraniczne [w:] Sytuacja demograficzna Polski. Raport , RRL, Warszawa, s Prognoza ludności na lata , 2009, GUS, Warszawa. Raport z wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011, 2012, GUS, Warszawa. Szukalski P., 2007, Potencjał ludnościowy Europy i jego zmiany w perspektywie do roku 2050 [w:] Europa w perspektywie roku 2050, Komitet Prognoz Polska 2000 Plus, PAN.

123 Dorota Kałuża-Kopias 123 ABSTRACT DEMOGRAPHC EFFECTS OF NTERNATONAL MGRATON POLSH CASE n the middle of last century, international migration in Europe have become a factor which significantly began to affect the greatness population and its rate of change. nternational Movements in the north-west Europe significantly influenced the growth of population in the countries of southern slow decline in population, in the case of Eastern Europe accelerated decline in population. From the perspective of long-term, we see how the ethnic and cultural face of Europe. s our country, we can expect similar changes in migration? n Poland, after 2004 saw an increase in emigration which was connected with Polish accession to the EU and the subsequent opening of labor markets. This article presents the current and future trend in international migration in Poland. Dr Dorota Kałuża-Kopias Zakład Demografii i Gerontologii Społecznej nstytut Statystyki i Demografii Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki

124

125 MONKA RADWAŃSKA 2. RUCHLWOŚĆ MESZKANOWA LUDNOŚC W MASTACH NA POCZĄTKU XX W. PRZYPADEK TORUNA WPROWADZENE Koniec XX wieku w Polsce to okres intensywnych zmian zachodzących na płaszczyźnie politycznej, gospodarczej i społecznej. ntensywne przemiany objęły swym zasięgiem również przestrzeń miejską, która zdaniem B. Jałowieckiego jest stawką w swoistej grze o miasto. Aktorami w tej grze są nowe podmioty dążące do osiągnięcia korzyści przestrzennych, tj. samorządy, przedsiębiorcy, jak również osoby prywatne dysponujące środkami finansowymi na konsumpcję indywidualną (Jałowiecki 1992). Jak wskazuje autor, mimo pewnych prawnych ograniczeń, w tej nietypowej grze panują dość swobodne reguły, a decydujące znaczenie ma pieniądz. Uwolnienie rynku mieszkaniowego, powrót znaczenia renty gruntowej oraz innych mechanizmów rynkowych determinujących proces szybkiego różnicowania majątkowego mieszkańców nasiliły ruchliwość mieszkaniową najbardziej mobilnych ekonomicznie grup społecznych, dla których miejsce zamieszkania staje się świadomym wyborem 2. 1 Praca powstała przy współfinansowaniu MNiSW w ramach grantu promotorskiego nr NN stnieje przekonanie, iż w warunkach miasta socjalistycznego egalitarne zasady przydziału mieszkań oraz panujący reżim komunistyczny pozbawił ludzi możliwości wyboru i sposobu zamieszkania (Basista 1999). Odmienną opinię w tej kwestii wyraża. Sagan (2000a). Autorka stoi na stanowisku, iż w mieście socjalistycznym, mimo wytrwałych dążeń do homogenizacji przestrzeni miejskiej, hierarchia miejsc nie została zatarta. Miejsca, choć pozbawione wartości rynkowej, zachowały wartość i rangę społeczną. Nadal istniały najbardziej pożądane lokalizacje oraz te, które były złym

126 126 Ruchliwość mieszkaniowa ludności w miastach na początku XX w. Dążenie do zajęcia pożądanej lokalizacji w mieście sprawia, że dominujące w miastach socjalistycznych mozaikowe struktury zaczynają porządkować się zgodnie z prawami rynku, określającymi atrakcyjność poszczególnych obszarów miejskich (Sagan 2000b). Zaznaczyć jednak należy, iż hierarchia atrakcyjności mieszkaniowej określonych fragmentów przestrzeni miasta jest wyrazem nie tylko obiektywnej oceny szeroko pojętych warunków mieszkaniowych, lecz również procesu ich percepcji i waloryzacji. Ponadto istotne znaczenie w kreowaniu głównych kierunków przemieszczeń posiada fakt zakorzenienia w określonych fragmentach przestrzeni miejskiej. W wielu przypadkach determinuje on poszukiwanie nowego lokalu mieszkaniowego w bliskiej odległości od dotychczasowego miejsca zamieszkania (Radwańska 2011). Głównym celem niniejszego opracowania jest charakterystyka migracji wewnątrzmiejskich dokonujących się w Toruniu w latach Cel ten realizowany jest poprzez: określenie skali zjawiska, analizę cech demograficzno- -społecznych migrantów oraz rozpoznanie ogólnych prawidłowości przemieszczeń. Badania przeprowadzono w oparciu o niepublikowane dane Urzędu Miasta w Toruniu w zakresie zmian stałego miejsca pobytu mieszkańców miasta MGRACJE WEWNĄTRZMEJSKE JAKO PRZEDMOT BADAŃ NAUKOWYCH W dorobku polskiej geografii studia poświęcone przemieszczeniom ludności między różnymi jednostkami administracyjnymi zajmują ważne miejsce. Dominują opracowania wybranych zagadnień przestrzennych ludności z punktu widzenia typu i kierunków migracji, struktury migrantów, zróżnicowań przestrzennych oraz procesów uprzemysłowienia i urbanizacji (Gawryszewski 1989). Zostały one dość dobrze rozpoznane i opisane, czego wyrazem są liczne opracowania zarówno o charakterze monografii, jak i artykułów naukowych (Gawryszewski 1989; Szajnowska-Wysocka 1999; Więcław-Michniewska 2006). Szczególny rodzaj zachowań przestrzennych ludności stanowią migracje wewnątrzmiejskie rozumiane jako przemieszczenia w obrębie tej samej jednostki administracyjnej miasta, prowadzące do zmiany stałego miejsca zamieszkania. W literaturze przedmiotu są one nazywane ruchliwością mieszkaniową lub migracjami rezydencjalnymi, ponieważ przemieszczenia te są związane przeważnie z uzyskaniem własnego mieszkania lub dążeniem do poprawy warunków mieszkaniowych i bytowych (Clark 1981; Kozieł 1984, 1989; Węcławowicz 2007). Wiedza na ten temat jest wciąż niezadowalająca. Główną przyczyną tego stanu rzeczy jest brak odpowiednich danych w instytucjach adresem. Zajmowanie szczególnie prestiżowych miejsc, za które uchodziły przede wszystkim centralne rejony miasta, odbywało się na bazie stosunków politycznych. Kwestie ekonomiczne nie miały w tym względzie większego znaczenia (ibid.)

127 Monika Radwańska 127 statystycznych oraz trudności w pozyskiwaniu informacji przez badaczy. Publikowane przez Główny Urząd Statystyczny informacje są niewystarczające. Wynika to z przyjętej przez tę instytucję definicji pojęcia migracji, według której za migracje przyjmuje się taką zmianę miejsca zamieszkania, z którą jest związane przekroczenie granicy jednostki administracyjnej podstawowego rzędu: miasta lub gminy. Konsekwencją tego jest brak rejestracji ruchów migracyjnych w obrębie tego samego miasta z wyjątkiem kilku największych, przy czym należy pamiętać, iż rejestrowane są jedynie migracje międzydzielnicowe z pominięciem ruchów w obrębie tej samej dzielnicy. W takiej sytuacji podstawą analizy procesu migracji w mikroskali mogą być informacje pochodzące z ewidencji bieżącej, rejestru PESEL lub badań ankietowych. Duża czasochłonność, pracochłonność, czy też koszt uzyskania informacji i ograniczenia związane z obowiązującą od 1997 r. Ustawą o ochronie danych osobowych skutecznie ograniczają liczbę podjętych prac w tym zakresie. stniejące opracowania na temat migracji wewnątrzmiejskich dotyczą kilku największych miast w Polsce, tj. Warszawy (np. Potrykowska 1996, 2002; Potrykowska, Śleszyński 1999), Łodzi (np. Kaczmarek, Liszewski 1991; Michalski, Szafrańska 2000), Krakowa (np. Zborowski 1996, 2005; Więcław-Michniewska 2006), Wrocławia (np. Kozieł 1984, 1987, 1989, 1996, 1998) czy Poznania (Marcinowicz 2000) PRZESTRZENNE PRAWDŁOWOŚC MGRACJ WEWNĄTRZMEJSKCH Migracje wewnątrzmiejskie cechują określone prawidłowości przestrzenne. Najczęściej wykrywaną regularnością jest przemieszczanie się od centrum miasta w kierunku przedmieść i obszarów podmiejskich. Zjawisko to związane jest z intensywnym rozwojem usług w centralnych rejonach miasta i powstaniem dzielnic typu city. Wypieranie funkcji mieszkaniowej z centralnych rejonów wielkich miast obserwuje się od początku XX w. w wysoko rozwiniętych i silnie zurbanizowanych państwach europejskich oraz miastach amerykańskich (Pritchard 1976; Kozieł 1989; Maik 1997; Słodczyk 2003). Proces ten jest następstwem przede wszystkim wzrostu cen gruntów. Funkcja rezydencjalna nie jest w stanie konkurować o teren z usługami i handlem. W centralnych rejonach miast powstają jedynie budynki mieszkaniowe o wysokim standardzie przeznaczone dla najbogatszej części społeczeństwa. Luksusowe apartamenty, najczęściej w wieżowcach, w wielu przypadkach stanowią dodatkowe miejsce zamieszkania ich właścicieli. Osoby te często posiadają również domy na przedmieściach. Odpływ bogatszej ludności z centralnych części miast może doprowadzić do zjawiska określanego mianem kryzysu śródmieścia. Zdaniem J. Słodczyka (2003), degradację centrum miasta obserwuje się szczególnie wyraźnie w dużych, tradycyjnych ośrodkach przemysłowych północnej części Stanów

128 128 Ruchliwość mieszkaniowa ludności w miastach na początku XX w. Zjednoczonych. Władze lokalne niejednokrotnie podejmują próby doprowadzenia do rewitalizacji centrum miasta. Niemniej jednak skuteczność wdrażanych programów przebudowy i podniesienia atrakcyjności jest ograniczona (Słodczyk 2003). W przypadku miast europejskich proces depopulacji centralnych rejonów miasta nie jest aż tak nasilony. Jednym z działań, których celem jest m.in. zahamowanie niekorzystnych tendencji w zakresie migracji w centralnych rejonach miast są wspomniane już programy rewitalizacyjne. Często wiąże się z nimi proces gentryfikacji, polegający na odnowie zdegradowanych obszarów miasta centralnego poprzez renowację zasobów mieszkaniowych i znacznym podniesieniu standardu mieszkań oraz wymianie dotychczasowej ludności na lepiej sytuowane grupy mieszkańców (klasa średnia) (Jałowiecki, Szczepański 2002). Jak twierdzi L. Sykora (1996) w miastach postsocjalistycznych zjawisko to nie występuje w pełnej skali. Renowacji poddawane są bowiem jedynie pojedyncze bloki czy budynki, nie zaś całe kwartały, jak to ma miejsce w przypadku krajów Europy Zachodniej. Początki tego procesu można obserwować w Warszawie, Łodzi, Krakowie, a w znacznie większym stopniu w Budapeszcie i Pradze (Węcławowicz 2007). Odpływ pewnych grup ludności z terenów śródmiejskich może również ograniczyć przekształcenie starych hal przemysłowych i innych pofabrycznych obiektów (magazynów, młynów, warsztatów, wież ciśnień itp.) na tzw. lofty 3. Lokale w adaptowanych na cele mieszkaniowe budynkach cechują się oryginalnymi rozwiązaniami przestrzennymi, dużą powierzchnią i specyficzną atmosferą pofabrycznych wnętrz. Możliwość zastosowania awangardowych rozwiązań architektonicznych sprawia, że ten typ mieszkań szczególnie preferują grupy yuppies 4 oraz najbogatsza część społeczeństwa. nteresującym aspektem przestrzennym migracji wewnątrzmiejskich jest również ich sektorowy kierunek. Na prawidłowość tę zwrócił uwagę J.S. Adams 3 Moda na nowy, elitarny styl życia przywędrowała ze Stanów Zjednoczonych, gdzie lofty pojawiły się już w latach 60. XX w. Początkowo budynki po opustoszałych zakładach produkcyjnych zajmowali artyści, łącząc w jednym miejscu dom, pracownię oraz galerię. Z czasem pracownie ubogich artystów zaczęli zajmować zamożni ludzie szukający mieszkań o nietypowych wnętrzach. W Polsce pierwsze obiekty tego typu powstały w latach 90. XX w. na warszawskiej Pradze. Do najbardziej znanych należą lofty U Scheiblera w Łodzi, mieszkanie w lampiarni na terenie kopalni w Bytomiu oraz lofty de Girarda w Żyrardowie (Stachura 2009). 4 Termin ten stanowi skrót od young urban professionals, czyli młodzi miejscy profesjonaliści. Osoby te cechuje przede wszystkim hiperaktywność, pracoholizm, wysoka świadomość własnej wartości, otwartość na nowe wyzwania zawodowe oraz szczególne upodobanie do nabywania luksusowych towarów i dóbr. W Polsce pokolenie japiszonów pojawiło się wraz z początkiem wielkiej transformacji (Jałowiecki, Szczepański 2002).

129 Monika Radwańska 129 (1969) badając ruchliwość mieszkaniową mieszkańców Minneapolis. Uzyskane wyniki dowiodły, że około ⅓ migrujących przemieszczała się w wąskim, 10- stopniowym sektorze, który tworzyły odcinki łączące dotychczasowe miejsce zamieszkania z centrum miasta oraz z nowym mieszkaniem (Kozieł 1989). Podjęte badania miały stanowić jedną z prób połączenia analiz ruchliwości mieszkaniowej oraz map wyobrażeniowych, które istnieją w umysłach migrantów. J.S. Adams sądził, iż obraz poszczególnych części miasta funkcjonujący w umyśle każdej jednostki jest niekompletny i przyjmuje postać klinów. Najbardziej eksponowanym sektorem, o którym wiedza jednostki jest największa jest ten, w którym usytuowane jest miejsce zamieszkania. Wynika to z codziennej wędrówki pomiędzy domem a miejscem pracy (Clark 1981, za: Radwańska 2011). Do podobnych wniosków doszedł J.W. Simmons (1968), który stwierdził, że sektorowość migracji jest z jednej strony wynikiem przywiązania do miejsca i kontaktów społecznych, z drugiej zaś sektorowej struktury społeczno-ekonomicznej i etnicznej miast amerykańskich (Kozieł 1989). W Polsce badania w tym zakresie prowadził R. Kozieł (1989). Uzyskane przez niego wyniki dowiodły, iż sektorowość migracji występuje zarówno względem centrum miasta za który badacz przyjął Rynek, jak i miejsca pracy. Dobra znajomość najbliższego otoczenia miejsca zamieszkania warunkuje jeszcze jedną regularność migracji wewnątrzmiejskich, a mianowicie minimalizację odległości przemieszczeń. W tym przypadku wyjaśnienia należy szukać w fakcie, iż pomiędzy ludźmi a zamieszkiwanymi fragmentami miasta rodzi się uczuciowa więź określana za Y.-F. Tuan mianem topofili. Wieź ta nazywana w literaturze przedmiotu również związkami swojskości daje człowiekowi poczucie bycia u siebie, bycia wśród swoich (Pawłowska 1996), co z kolei wpływa na wysokie poczucie bezpieczeństwa. Fakt ten w wielu przypadkach determinuje poszukiwanie nowego lokalu mieszkaniowego w sąsiedztwie dotychczas zajmowanego miejsca. O dążności mieszkańców miasta do minimalizacji odległości przemieszczeń wnioskować można na podstawie analizy osób migrujących w obrębie przyjętych do badania tych samych jednostek przestrzennych. Prawidłowość ta potwierdziła się w analizach prowadzonych w takich miastach, jak Wrocław, gdzie w 1979 r. w obrębie tych samych dzielnic migrowało ok. 45% osób, zaś w obrębie tych samych osiedli urbanistycznych ok. 17% (Kozieł 1989, 1996) oraz Łódź, gdzie z kolei w roku 1997 odsetek osób zmieniających miejsce zamieszkania w obrębie tych samych jednostek badawczych wyniósł 19,2% (Michalski, Szafrańska 2000).

130 130 Ruchliwość mieszkaniowa ludności w miastach na początku XX w SPOŁECZNO-DEMOGRAFCZNE DETERMNANTY MGRACJ WEWNĄTRZMEJSKCH ZWĄZANE Z TYM ZMANY W PREFERENCJACH MGRACYJNYCH Migracje dokonujące się w obrębie miast uwarunkowane są wieloma różnorodnymi czynnikami natury demograficznej, społecznej oraz ekonomicznej. Wśród najważniejszych przyczyn zmian miejsca zamieszkania wymienia się zmiany w cyklu życia rodziny oraz związane z nimi zmiany w potrzebach mieszkaniowych (Jagielski 1977; Kozieł 1989; Strzelecki 1989; Dzieciuchowicz 1995; Zborowski 1996, 2005; Maik 1997; Walmsley, Lewis 1997 i in.). Pierwszą interpretację migracji wewnątrzmiejskich za pomocą koncepcji cyklu życiowego przedstawił P.H. Rossi (1955) w studium dotyczącym planowanych zmian miejsca zamieszkania 924 rodzin z Filadelfii. Badanie to wykazało, że główną przyczyną przeprowadzki była chęć zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych zależnych od zmieniającego się składu rodziny. Gotowość zmiany miejsca zamieszkania najczęściej wyrażały rodziny pełne (małżeństwa z dziećmi) oraz rodziny niepełne (małżeństwa bez dzieci). Wyższa mobilność wiązała się również z zajmowaniem mieszkania na zasadach lokatorskich, zaś właścicieli mieszkań cechowała mobilność kilkunastokrotnie niższa (Strzelecki 1989; Walmsley, Lewis 1997). Wniosek o związku pomiędzy fazami cyklu rodziny a podatnością na migracje został potwierdzony w późniejszych pracach m.in. J.W. Simmonsa (1968). W ośmiofazowym cyklu życiowym wydzielił on co najmniej pięć potencjalnych zmian miejsca zamieszkania jednostki ludzkiej. Stwierdził też, że ok. 50% migracji w mieście wynika ze zmiany w cyklu życiowym (Kozieł 1989). Wpływ wieku mieszkańców miast na skłonność do zmiany miejsca zamieszkania potwierdzają również badania prowadzone we Francji (Donzeau, Pan Ké Shon 2009) oraz Kanadzie (Lord, Joerin, Theriault 2009). W obu przypadkach dowiedziono, że najmniej mobilne są osoby najstarsze, a niechęć do zmiany miejsca zamieszkania wynika na ogół z przyzwyczajenia do zamieszkiwanych miejsc i chęci kontynuacji utartych zachowań. Badania prowadzone w Szwecji dowodzą, że oprócz wieku zmienną obniżającą skłonność do zmiany miejsca zamieszkania jest również poczucie przynależności terytorialnej (Gustafson 2009). Z polskich prac poświęconych badaniom związków pomiędzy ruchliwością mieszkaniową w miastach a etapami cyklu życiowego na uwagę zasługuje opracowanie R. Kozieła (1989). Autor biorąc pod uwagę fazę cyklu rozwoju rodziny, podzielił badane rodziny i gospodarstwa domowe na 9 typów tj. 1) rozwojowe małżeństwa bez dzieci (wiek małżonki poniżej 40 lat), 2) nierozwojowe małżeństwa bez dzieci (wiek małżonki 40 lat i więcej), 3) małżeństwa z dziećmi w wieku przedszkolnym (najmłodsze dziecko w wieku poniżej 7 lat),

131 Monika Radwańska 131 4) małżeństwa z dziećmi w wieku szkolnym (najmłodsze dziecko w wieku 7 17 lat), 5) małżeństwa z dziećmi dorosłymi (najmłodsze dziecko w wieku 18 lat i więcej), 6) matka albo ojciec z dziećmi, 7) pozostałe rodziny (rodzeństwo, rodziny wielopokoleniowe, babcia lub dziadek z wnukami), 8) osoby samotne w stanie cywilnym wolnym, 9) osoby samotne w stanie cywilnym: żonaty lub zamężna. Największy udział wśród migrujących posiadały osoby samotne (51,4%). Znaczny był również udział małżeństw z dziećmi (23,5%), wśród których dominowały małżeństwa z dziećmi w wieku przedszkolnym (14,5%). Odsetek rodzin szczątkowych (matka lub ojciec z dziećmi) wyniósł 14,1%, zaś małżeństw bez dzieci zaledwie 6,7%. Obliczone wartości wskaźników względnej mobilności migracyjnej (W m ) 5 pozwoliły ustalić, iż fazie rozpadu rodziny towarzyszą stosunkowo intensywne migracje wewnątrzmiejskie. Ponadto stwierdzono, że małżeństwa bez dzieci są mniej skłonne do zmiany miejsca zamieszkania niż małżeństwa z dziećmi (Kozieł 1989). Przechodzenie przez kolejne fazy cyklu życia rodziny implikuje nie tylko okresy wzmożonej bądź osłabionej podatności na zmianę miejsca zamieszkania, lecz również determinuje zmiany w preferencjach mieszkaniowych. W rozwiniętym społeczeństwie zachodnim typowy cykl życia rodziny obejmuje sześć faz rozwoju, którym odpowiadają określone oczekiwania w zakresie wielkości mieszkania, jego standardu, rodzaju własności oraz lokalizacji (Morgan 1976, za: Zborowski 2005). W pierwszej fazie przeddziecięcej przeprowadzka jest skutkiem dążności do uzyskania samodzielnego mieszkania. Najbardziej preferowane są lokalizacje w centrum miasta bądź w jego bezpośrednim sąsiedztwie, co wynika z faktu bliskości miejsc pracy (względnie studiów) oraz oferowanych ułatwień infrastrukturalnych (dobre połączenia komunikacyjne, duża dostępność do miejsc kultury, rozrywki i in.). Wielkość mieszkania i jego standard na tym etapie są mało znaczące. W kolejnej fazie rodzenia dzieci oczekiwania odnośnie nowego miejsca zamieszkania zmieniają się. Wzrost liczby członków rodziny determinuje potrzebę posiadania coraz większego lokalu mieszkaniowego. Konsekwencją tego są 2 3 przeprowadzki, na ogół w obrębie zewnętrznego pierścienia miasta centralnego. stotnym czynnikiem uwzględnianym przy wyborze nowego miejsca zamieszkania jest również bezpieczne i przyjazne rodzinie z małymi dziećmi środowisko. W tym okresie zazwyczaj pracę zarobkową wykonuje jedynie ojciec, zaś matka zajmuje się opieką nad M 5 W M * 100 L k L k m, gdzie: M k migranci kategorii k, M migranci ogółem, L k ludność kategorii k, L ludność ogółem (Kozieł 1989).

132 132 Ruchliwość mieszkaniowa ludności w miastach na początku XX w. małoletnim potomstwem. Kolejną fazę, tj. wychowywania dzieci cechuje wzrost zamożności rodziny będący skutkiem awansu zawodowego ojca, bądź powrotu do pracy matki. Poprawa sytuacji finansowej stwarza możliwość zamieszkania w suburbium. Opuszczenie domu przez dzieci implikuje kolejną zmianę w potrzebach mieszkaniowych. Niemniej jednak, przyzwyczajenie i emocjonalna więź z dotychczasowym miejscem zamieszkania dość skutecznie ogranicza zmianę mieszkania na mniejsze. Prawdopodobieństwo przeprowadzki wzrasta dopiero w sytuacji śmierci jednego ze współmałżonków. Wówczas owdowiała osoba może podjąć decyzję o zamieszkaniu z dorosłym dzieckiem, bądź przeniesieniu się do mniejszego mieszkania (Zborowski 2005). A. Zborowski (2005) konstatuje, iż przedstawiony model dotyczy dużej części społeczeństwa zachodniego (klasa średnia), lecz nie obejmuje warstw uboższych robotników, w małym stopniu obejmuje też grupy etniczne ludności kolorowej. Jego zdaniem niższe warstwy społeczeństwa preferują inne wartości i style życia, a ograniczone środki finansowe implikują odmienne lokalizacje nowych miejsc zamieszkania. Ponadto zmiany wywołane m.in. rozwojem usług w postindustrialnej gospodarce, powstaniem informatycznych technologii czy fragmentacją współczesnej przestrzeni miejskiej utrudniają dokładne określenie związku pomiędzy cyklem życia klasy średniej a preferencjami mieszkaniowymi i lokalizacyjnymi (Zborowski 2005). Opinię taką wyrażają również P. Knox i S. Pinch (2000). W Polsce badania związków pomiędzy zajmowaniem określonych przestrzeni w mieście a etapem cyklu życiowego prowadzili R. Kozieł (1984, 1989) oraz A. Zborowski (1996). Analizy przeprowadzone przez R. Kozieła dotyczące zmian miejsca zamieszkania mieszkańców Wrocławia w 1979 r. dowiodły, iż rodziny szczątkowe preferowały strefę centralną, małżeństwa bez dzieci, małżeństwa z dziećmi w wieku przedszkolnym oraz szkolnym preferowały strefę przejściową, natomiast rozwojowe małżeństwa bez dzieci i z dziećmi przemieszczały się głównie do strefy peryferyjnej. Tendencje te potwierdziły badania A. Zborowskiego przeprowadzone w Krakowie i kilku wybranych miejscowościach regionu miejskiego w latach 1992 i Na podstawie ankiet przeprowadzonych z ponad 900 losowo wybranymi rodzinami autor stwierdził, że w regionie miejskim Krakowa, na który składają się dwie części, tj. miasto centralne oraz strefy peryferyjne (zurbanizowana podmiejska i dojazdów do pracy) występują obszary uprzywilejowane przez migrantów znajdujących się w określonej fazie cyklu życia człowieka. Ludność młoda nowe miejsce zamieszkania odnajduje najczęściej w obrębie miasta centralnego, a przyczyną jej migracji jest zazwyczaj fakt zawarcia związku małżeńskiego. Kierunek przemieszczeń rodzin pełnych jest odmienny. Ta grupa migrantów szukając lepszych warunków mieszkaniowych, związanych często z powiększeniem rodziny, zmienia miejsce zamieszkania z miasta centralnego na strefę

133 Monika Radwańska 133 peryferyjną. Przeprowadzone analizy dowiodły również, że w im starszej fazie znajduje się rodzina, tym zasięg migracji jest krótszy (Zborowski 1996) CHARAKTERYSTYKA MGRACJ WEWNĄTRZMEJSKCH W TORUNU W latach stałe miejsce zamieszkania w granicach administracyjnych Torunia zmieniło łącznie mieszkańców. Liczba osób podejmujących decyzję o migracji zmniejszała się. Na początku badanego okresu wynosiła 6 945, zaś w kolejnych latach (2004 r.) i osób (2005 r.). Natężenie migracji wewnątrzmiejskich utrzymywało się na dość wysokim poziomie i wyniosło odpowiednio 33,10 (2003 r.), 29,05 (2004 r.) i 28,35 (2005 r.). Rozkład wieku osób biorących udział w migracjach wewnątrzmiejskich w całym rozpatrywanym okresie lat wykazuje zgodność z modelowym rozkładem migracji według wieku przedstawionym przez A. Rogersa (1980) (rys. 1). W wykreślonym profilu zaznaczają się trzy wierzchołki oraz trzy najniższe punkty odpowiadające różnym rocznikom. Pierwsza kulminacja obejmuje dzieci w wieku 0 4 lata migrujące wraz ze swoimi rodzicami, zaś pierwszy obniżony punkt profilu przypada na wiek lat. Później rozmiary migracji gwałtownie rosną osiągając najwyższą wartość w grupie wieku lat. W kolejnych latach obserwuje się spadek liczby podejmowanych zmian miejsca zamieszkania. Sytuacja ta utrzymuje się aż do wieku 44 lat. Ostatnie niewielkie ożywienie ruchów migracyjnych przypada na grupę migrantów w przedziale lat, po czym daje się zauważyć znaczne spłaszczenie graficznego obrazu profilu wieku osób biorących udział w migracjach wewnątrzmiejskich. Przesunięcie tzw. wzniesienia emerytalnego na wiek lat wiązać należy z dążnością do zajęcia optymalnej lokalizacji w mieście i poprawy warunków mieszkaniowych z jednej strony, z drugiej zaś z poprawą sytuacji ekonomicznej większości rodzin na tym etapie cyklu życia. Za najbardziej preferowany typ zabudowy mieszkańców miast uznaje się dom jednorodzinny. Możliwości zamieszkania w budynku jednorodzinnym w pierwszych etapach cyklu życia rodziny są ograniczone, co wynika z czynników ekonomicznych. W późniejszych fazach prawdopodobieństwo poprawy sytuacji finansowej rodziny za sprawą awansu zawodowego wzrasta. Osiągnięcie stabilności finansowej, jak również zmiany w potrzebach mieszkaniowych, zarówno w kwestii standardu mieszkania, jak i jego lokalizacji w przestrzeni miasta sprawiają, iż prawdopodobieństwo przeprowadzki rośnie. Niewielką liczbę migrujących emerytów tłumaczyć można przyzwyczajeniem, sentymentem i wytworzeniem więzi sąsiedzkich, które skutecznie ograniczają podjęcie decyzji o zmianie miejsca zamieszkania w przestrzeni miasta. Prawdopodobieństwo przeprowadzki najstarszych mieszkańców miasta wzrasta dopiero w sytuacji śmierci

134 natężenie migracji ( ) 134 Ruchliwość mieszkaniowa ludności w miastach na początku XX w. współmałżonka. Wówczas owdowiała osoba może podjąć decyzję o zamieszkaniu z dorosłym dzieckiem, bądź przeniesieniu się do mniejszego mieszkania. Wyniki przeprowadzonych badań dowodzą, że kobiety są bardziej mobilne od mężczyzn. Odsetek tej płci w strukturze osób uczestniczących w migracjach wewnątrzmiejskich w latach wyniósł 52,72%. Biorąc pod uwagę wiek migrantów można zauważyć istnienie pewnych prawidłowości odpowiadających strukturze płci i wieku ludności naszego kraju, tj. nadwyżkę chłopców nad dziewczynkami wśród migrujących dzieci oraz przewagę migrujących kobiet nad mężczyznami w najstarszych grupach wiekowych. Kulminacja migracji, tak w przypadku kobiet, jak i mężczyzn przypada na przedział wieku lat (rys. 2) Rys. 1. Rozkład wieku osób, które zmieniły miejsce zamieszkania w Toruniu w latach Źródło: oprac. własne na podstawie niepublikowanych danych UM w Toruniu wiek Rys. 2. Struktura płci i wieku osób, które zmieniły miejsce zamieszkania w Toruniu w latach Źródło: oprac. własne na podstawie niepublikowanych danych UM w Toruniu

135 * Monika Radwańska 135 W celu bardziej precyzyjnego określenia ruchliwości migracyjnej osób należących do określonych grup wieku obliczono wskaźniki względnej mobilności migracyjnej. Zaobserwowano dwa okresy wzmożonej ruchliwości mieszkańców Torunia, tj. okres wczesnego dzieciństwa (0 4 lata i 5 9 lat) oraz wczesnego małżeństwa (25 29 lat i lata). Barak danych w podziale na całe rodziny lub gospodarstwa domowe uniemożliwia wyciągnięcie jednoznacznych wniosków. Zachowując pewien stopień ostrożności można jednak dwie wskazane grupy traktować łącznie i utożsamiać je jako młode, rozwojowe rodziny. Potwierdza to założenie wpływu określonej fazy cyklu życia rodziny na podjęcie decyzji o zmianie miejsca zamieszkania (rys. 3). Wm Rys. 3. Względna mobilność migracyjna w Toruniu w 2003, 2004 i 2005 r. (według wieku) Źródło: oprac. własne na podstawie niepublikowanych danych UM w Toruniu Miejsce zamieszkania w granicach administracyjnych miasta Torunia zmieniały przede wszystkim osoby dobrze wykształcone. Największą część dorosłych migrantów stanowiły osoby z wykształceniem policealnym i średnim oraz wyższym. Analiza przeprowadzona dla lat wykazała, że ich udział w strukturze wykształcenia osób pełnoletnich wyniósł odpowiednio 40,03% oraz 25,14%. Odsetki osób posiadających niższe cenzusy wykształcenia były mniejsze i wyniosły: 19,60% (zawodowe), 8,52% (podstawowe), 0,28% (niepełne podstawowe). Z uwagi na fakt, iż dane w zakresie wykształcenia mieszkańców Torunia Główny Urząd Statystyczny publikuje jedynie w oparciu o informacje pochodzące z Narodowego Spisu Powszechnego, wskaźnik względnej mobilności obliczono tylko dla roku Największą względną mobilność migracyjną posiadały osoby z wykształceniem wyższym (W m = 156,85). Migranci z wykształceniem policealnym i średnim posiadali mobilność zbliżoną do normalnej (W m = 97,06). Z kolei w grupie osób słabiej wykształconych wartość

136 136 Ruchliwość mieszkaniowa ludności w miastach na początku XX w. obliczonego wskaźnika była dużo niższa (zawodowe W m = 85,83; podstawowe W m = 69,46; niepełne podstawowe W m = 14,19). Uzyskane wyniki dowodzą, iż najwięcej realnych możliwości zmiany miejsca zamieszkania mają osoby najlepiej wykształcone. Na ogół uzyskują one wyższe zarobki, a zgromadzony kapitał umożliwia realizację potrzeb w zakresie dążeń do posiadania odpowiedniego lokalu mieszkaniowego w najbardziej preferowanej części miasta MGRACJE W UKŁADZE STREF KONCENTRYCZNYCH W celu uchwycenia bardziej ogólnych prawidłowości w migracjach wewnątrzmiejskich ludności Torunia przeprowadzono analizę zmian miejsca zamieszkania w układzie trzech stref koncentrycznych, tj. centralnej (obszar do 1,5 km od historycznego centrum miasta Starówki), przejściowej (obszar od 1,5 km do 3,5 km od Starówki) oraz peryferyjnej (pozostała część miasta). Z uwagi na fakt, iż strefa peryferyjna obejmuje również obszar największego kompleksu zabudowy wielorodzinnej, zwanego dalej wielkim zespołem mieszkaniowym (WZM), zdecydowano o jego wydzieleniu. W latach w migracjach międzystrefowych uczestniczyło osób (tab. 1). Najwięcej osób migrowało z i do strefy przejściowej. Wielkość napływu i odpływy w tym przypadku były zbliżone i wyniosły ok. 3,5 tys. Poza strefą przejściową, znaczną liczbę nowych mieszkańców zyskała strefa peryferyjna (ok. 2,8 tys.), zaś wysokie wartości odpływu odnotowano w obrębie WZM (ponad 2,7 tys.), jak również w strefie centralnej (ponad 2,5 tys.) (rys. 4). Uzyskane salda migracji dowodzą, że zarówno strefa centralna, jak i WZM tracą ludność na skutek migracji międzystrefowych. Większe straty ludnościowe zarejestrowano w obrębie WZM (nieco ponad 1,1 tys.), niższe w strefie centralnej (ok. 0,9 tys.). Wysoki przyrost ludności z tytułu migracji międzystrefowych odnotowano natomiast w strefie peryferyjnej (ponad 1,9 tys.), znacznie niższy w strefie przejściowej (ok. 0,1 tys.). W natężeniu 6 migracji międzystrefowych zarejestrowanych w latach uwagę zwraca bardzo wysoki współczynnik napływu do strefy peryferyjnej (37,94 ) oraz niski do WZM (9,87 ). Natężenie odpływu z poszczególnych stref było bardziej równomierne. Najwyższe odnotowano w strefie centralnej (21,76 ), dość wysokie w strefie WZM (16,62 ), zaś w pozostałych strefach było ono już znacznie niższe i wyniosło odpowiednio 12,97 i 12,04 dla strefy przejściowej i peryferyjnej. Poszerzenie analiz w zakresie migracji międzystrefowych o kierunki przemieszczeń dowodzi jednej z najczęściej wykrywanych regularności w migracjach wewnątrzmiejskich, tj. przemieszczenia się ludności od centrum 6 Podane zostały wartości średnioroczne.

137 Monika Radwańska 137 miasta w kierunku przedmieść i obszarów podmiejskich (rys. 4). W przypadku Torunia proces dekoncentracji osłabiają jednak liczne migracje w obrębie tych samych stref (tab. 1). Najwyższe wartości rejestrowane są w rejonie przejściowym, gdzie blisko 60% osób zmieniających miejsce zamieszkania podejmuje decyzje o pozostaniu w dotychczas zajmowanej strefie. Wysoki udział migrantów, których zmiana miejsca zamieszkania nie wiąże się z przekroczeniem granicy danego regionu cechuje również strefę peryferyjną (47,89%) oraz WZM (46,27%). Wszystkie zmiany miejsca zamieszkania ludności Torunia w latach (według stref koncentrycznych) Tabela 1 Odpływ Napływ Odpływ Odpływ do przejściowryjna peryfe- centralna WZM razem innych lata Strefa osoby osoby osoby osoby osoby osoby % Centralna ,93 Przejściowa ,08 Peryferyjna ,11 WZM ,73 Napływ razem x x Napływ z innych x x x % 57,79 42,90 77,35 40,80 x x x Źródło: oprac. własne na podstawie niepublikowanych danych UM w Toruniu. Warto przy tej okazji zwrócić uwagę, iż do WZM kierują się przede wszystkim mieszkańcy strefy przejściowej. Dodając, iż w ten rejon w latach przybyły osoby pochodzące spoza granic Torunia tj. ok. 24% wszystkich imigrantów (Radwańska 2010) można stwierdzić, iż stare osiedla bloków podlegają wymianie migracyjnej, w której uczestniczą przede wszystkim mieszkańcy wielkiego miasta. Takich samych wniosków dostarczają analizy dotyczące Krakowa przeprowadzone przez A. Zborowskiego (2005). Dowodzi to odmiennych od spotykanych na zachodzie mechanizmów sukcesji migracyjnej w wielkich ośrodkach. Tym samym nie ma podstaw do twierdzenia wskazującego na potwierdzenie zachodniej drogi rozwoju społecznego, przez osiedla bloków w miastach Polski i będące jej konsekwencją szybkie procesy degradacji społecznej (ibid.).

138 138 Ruchliwość mieszkaniowa ludności w miastach na początku XX w. Rys. 4. Dominujące kierunki napływu i odpływu ludności w migracjach wewnątrzmiejskich w latach (według stref koncentrycznych) Źródło: oprac. własne na podstawie niepublikowanych danych UM w Toruniu 2.7. PODSUMOWANE Przeprowadzone badania pozwalają na sformułowanie kilku następujących wniosków ogólnych: 1. Toruń cechuje wysokie natężenie zjawiska ruchliwości mieszkaniowej rzędu 30. Fakt ten świadczy, z jednej strony o dość dobrej kondycji ekonomicznej gospodarstw domowych badanego miasta, z drugiej zaś o sprawnie funkcjonującym rynku mieszkaniowym (pierwotnym i wtórnym). Należy w tym momencie nadmienić, iż w strefie bliskiego zaplecza centrum przestrzeń mieszkaniowa została intensywnie dogęszczona. Ponadto nowe budownictwo mieszkaniowe wkroczyło na tereny uwolnione wewnątrz miasta (m.in. tereny powojskowe) oraz na jego obrzeża. Rejestrowana na przełomie XX i XX w. przewaga podaży nad popytem sprawiała jednak, iż oferenci mieszkań dostosowują propozycje do możliwości finansowych konsumentów oraz ich preferencji. Przejawia się to m.in. w zmniejszeniu powierzchni użytkowej większości oferowanych lokali oraz pojawieniu się osiedli typu gated communites (Gierańczyk 2006). 2. Charakter i wielkość salda migracji wewnątrzmiejskich zmienia się wraz z odległością od historycznego centrum miasta. Ubytek migracyjny ludności jest charakterystyczny dla rejonu centralnego obejmującego m.in. Starówkę oraz dla

139 Monika Radwańska 139 największego kompleksu zabudowy wielorodzinnej założonego w połowie lat 70. XX w., do budowy którego użyto materiałów prefabrykowanych tzw. wielkiej płyty. W dalszej części miasta rejestrowany jest przyrost migracyjny. Dodać należy, iż największe natężenie zjawiska jest charakterystyczne dla strefy peryferyjnej, gdzie zabudowie jednorodzinnej towarzyszą nieliczne enklawy nowych budynków wielorodzinnych. Ubytek migracyjny w centralnym rejonie miasta w znacznym stopniu łączyć należy z wypieraniem funkcji mieszkaniowej przez usługową. Z przeprowadzonych przez R. Jaroszewską-Brudnicką (2008) badań wynika, iż w dobie narastającej konkurencji o najatrakcyjniejsze obszary w mieście, tereny śródmiejskie Torunia zyskują nowe znaczenie, przede wszystkim jako miejsce lokalizacji różnego rodzaju placówek usługowych. Wyrazem tego jest z jednej strony rosnąca liczba placówek powstających głównie w piwnicach bądź na wyższych piętrach kamienic zlokalizowanych wzdłuż głównych osi handlowo- -usługowych, z drugiej aktywizacja funkcjonalna obszarów, które do niedawna pełniły przede wszystkim funkcje mieszkaniowe (Jaroszewska-Brudnicka 2008). 3. Migracje wewnątrzmiejskie ludności Torunia mają charakter selektywny, co z demograficznego punktu widzenia skutkuje zróżnicowaniem rozkładu płci i wieku, zaś na płaszczyźnie społecznej znajduje swe odzwierciedlenie w strukturze wykształcenia migrantów. Decyzję o zmianie miejsca zamieszkania podejmują najczęściej osoby młode, zazwyczaj dobrze wykształcone mające najczęściej lat. Z ich wysokimi udziałami koresponduje znaczny odsetek dzieci z najmłodszych grup wiekowych. Zachowując pewien stopień ostrożności można dwie wskazane grupy migrantów traktować łącznie jako młode, rozwojowe rodziny. Przyjęcie takiego toku rozumowania pozwala szukać wyjaśnienia przyczyn migracji w cyklu życiowym jednostek oraz całych rodzin. O słuszności przyjęcia takiej tezy świadczy również spadek natężenia przemieszczeń osób po 30 roku życia, ożywienie ruchów migracyjnych osób mających lat oraz niewielka liczba migrujących emerytów. 4. Empiryczny profil wieku osób, które zmieniły miejsce zamieszkania w Toruniu w latach nawiązuje do modelowego rozkładu migracji według wieku przedstawionego przez A. Rogersa (1980). Podobieństwo występuje w układzie trzech kolejnych wzniesień. Zaznaczyć jednak należy, iż ostatnie ożywienie ruchów migracyjnych ma miejsce przed wkroczeniem w wiek emerytalny i jest ono niższe niż w rozkładzie wzorcowym. Wyjaśnienia tej sytuacji upatrywać należy w stabilizacji finansowej osób po 45 roku życia (tj. znajdujących się w dalszej fazie rozwoju rodziny). Poprawa sytuacji ekonomicznej będąca skutkiem przechodzenia przez kolejne szczeble kariery zawodowej stwarza możliwość realizacji ciągłych dążeń w zakresie zajęcia optymalnego lokalu.

140 140 Ruchliwość mieszkaniowa ludności w miastach na początku XX w. Reasumując należy stwierdzić, iż wysokie ceny kupna mieszkania ograniczają, lecz nie eliminują realizacji dążeń w zakresie posiadania odpowiedniego lokalu w preferowanej części miasta. Koszty związane ze zmianą miejsca zamieszkania w wielu przypadkach decydują jednak o tym, iż w migracjach wewnątrzmiejskich uczestniczą przede wszystkim osoby mające dobrą sytuację finansową. Z kolei następstwem przemieszczeń są procesy prowadzące do przestrzennego grupowania mieszkańców zależnie od poziomu dochodów i statusu społecznego. Tytułem zakończenia warto zatem przytoczyć słowa Zygmunta Baumana (2000): Mobilność okazuje się najwyżej cenioną i pożądaną wartością, a swoboda poruszania się ten nierówno dzielony towar szybko staje się głównym czynnikiem kształtującym społeczne podziały. LTERATURA Adams J.S., 1969, Directional bias in intraurban migration, Economic Geography, no 45, 4, s Basista A., 1999, Dlaczego czeka nas odnowa osiedli zwanych blokowiskami [w:] Włodarczyk J.A. (kom. nauk.), Współczesna architektura mieszkaniowa: Konferencja Naukowa Mieszkanie XX w., Augustów maja 1999, Wydział Architektury Politechniki Białostockiej, ZO SARP, Wydawnictwo Fundacja Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych, Białystok, s Bauman Z., 2000, Globalizacja. co z tego dla ludzi wynika?, PW, Warszawa. Clark W.A.V., 1981, Residential mobility and behavioral geography: parallelism or interdependence? [w:] Cox K.R., Golledge R.G. (red.), Behavioral problems in geography revisited, Methuen, London, s ; [w:] PZLG, 1986, Geografia behawioralna, z. 3 4, s Donzeau N., Pan Ké Shon J.-L., 2009, Residential Mobility Trends in France New Estimates, Population, 64, 4, s Dzieciuchowicz J., 1995, Determinanty demograficzne i społeczno-ekonomiczne redystrybucji przestrzennej ludności aglomeracji miejskich. Przykład aglomeracji łódzkiej, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Gawryszewski A., 1989, Przestrzenna ruchliwość ludności Polski , Prace habilitacyjne PAN, GiPZ, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław. Gierańczyk W., 2006, Nowe budownictwo mieszkaniowe w przestrzeni Torunia ( ) [w:] Komornicki T., Podgórski Z. (red.), dee i praktyczny uniwersalizm geografii. Geografia społeczno-ekonomiczna, Dydaktyka, Dokumentacja Geograficzna, nr 33, GiPZ PAN, Warszawa, s Gustafson P., 2009, Mobility and Territorial Belonging, Environment & Behaviour, no 41, 4, s Jagielski A., 1977, Geografia ludności, PWN, Warszawa.

141 Monika Radwańska 141 Jałowiecki B., 1992, Gra o miasto w sytuacji transformacji ustroju [w:] Jałowiecki B. (red.), Gra o miasto, Biuletyn KPZK PAN, z. 157, Warszawa, s Jałowiecki B., Szczepański M.S., 2002, Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Scholar, Warszawa. Jaroszewska-Brudnicka R., 2008, Ewolucja funkcji usługowej w obrębie historycznego centrum miasta. Przykład Torunia [w:] Słodczyk J., Szafranek E., (red.), Mechanizmy i uwarunkowania budowania konkurencyjności miast, UO, Opole, s Kaczmarek J., Liszewski S., 1991, Ruchliwość przestrzenna mieszkańców Łodzi w świetle analizy zmiany miejsc zamieszkania, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica, no 13, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s Knox P.L., Pinch S., 2000, Urban Social Geography, Pearson Education Limited, Edinburgh Gate, Harlow. Kozieł R., 1984, Metodologiczne problemy migracji wewnątrzmiejskich [w:] Strzelecki Z. (red.), Teoretyczne i metodologiczne problemy badania różnych form migracji ludności Polski, Zakład Demografii Społeczno-Ekonomicznej Szkoły Głównej Planowania i Statystyki w Warszawie, Koszaliński Ośrodek Naukowo-Badawczy, Koszalin, s Kozieł R., 1987, Międzyosiedlowe migracje ludności we Wrocławiu w 1979 r. [w:] Migracje regionalne problemy teoretyczne i metodologiczne, Acta Universitatis Wratislaviensis, no 795, Studia Geograficzne XL, Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s Kozieł R., 1989, Wewnątrzmiejskie migracje ludności we Wrocławiu w 1979 roku, Acta Universitatis Wratislaviensis, no 1006, Studia Geograficzne, XLV, Wydawnictwo UWr., Wrocław. Kozieł R., 1996, Czasoprzestrzenna zmienność migracji wewnątrzmiejskich we Wrocławiu, Acta Universitatis Wratislaviensis, no 1904, Prace nstytutu Geograficznego, Seria B, Geografia Społeczna i Ekonomiczna, t. XV, PWN, Warszawa Wrocław, s Kozieł R., 1998, Migracje do budownictwa plombowego we Wrocławiu [w:] Ciok S., Łoboda J. (red.), Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych, Studia Geograficzne, LXX, Wydawnictwo UWr., Wrocław, s Lord S., Joerin F., Theriault M., 2009, La mobilité quotidienne de banlieusards vieillissants et âgés: Déplacements, aspirations et significations de la mobilité, Canadian Geographer, 53, 3, s Maik W., 1997, Podstawy geografii miast, wyd. 2, UMK, Skrypty i teksty pomocnicze, Toruń. Marcinowicz D., 2000, Zmienność migracji wewnątrzmiejskich w Poznaniu w latach [w:] Słodczyk J. (red.), Społeczne, gospodarcze i przestrzenne przeobrażenie miast, Wydawnictwo UO, Opole, s Michalski W., Szafrańska E., 2000, Wewnątrzmiejskie migracje stałe mieszkańców Łodzi w 1997 roku [w:] Szymańska D. (red.), Procesy i formy ruchliwości przestrzennej ludności w okresie przemian ustrojowych, UMK, Toruń, s Morgan B.S., 1976, The Bases of Family Status Segregation, Transactions, nstitute of British Geographers, 1, 86.

142 142 Ruchliwość mieszkaniowa ludności w miastach na początku XX w. Pawłowska K., 1996, dea swojskości w urbanistyce i architekturze miejskiej, PK, Seria: Architektura, Monografia, 203, Karków. Potrykowska A., 1996, A study of intra-urban migration: the case of Warsaw [w:] Spatial Analysis of Biodemographic Data, Paris, NED. Potrykowska A., 2002, Zróżnicowanie przestrzenne migracji wewnętrznych w regionie miejskim Warszawy [w:] Warszawa jako przedmiot badań w geografii społeczno- -ekonomicznej, Prace Geograficzne, nr 184, PWN, Warszawa, s Potrykowska A., Śleszyński P., 1999, Migracje wewnętrzne w Warszawie i województwie warszawskim w okresie transformacji, Atlas Warszawy, 7, GiPZ PAN, Warszawa. Pritchard R.M., 1976, Housing and the Spatial Structure of the City, University Press, Cambridge. Radwańska M., 2010, Wewnątrzmiejskie migracje stałe jako czynnik kształtujący struktury społeczno-demograficzne wielkiego zespołu mieszkaniowego Torunia [w:] Jażdżewska. (red.), Osiedla blokowe w strukturze przestrzennej miast, XX Konwersatorium Wiedzy i Mieście, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s Radwańska M., 2011, Związki człowieka z miejscem na przykładzie analizy migracji wewnątrzmiejskich. Przypadek Torunia [w:] Marciniak K., Sikora K., Sokołowski D. (red.), Koncepcje i problemy badawcze geografii, WSG, Bydgoszcz, s Rogers A., 1980, Migration patterns and population redistribution, Laxenburg, ASA. Rossi P.H., 1955, Why Families Move, Free Press, Glencoe,. Sagan., 2000a, Miasto. Scena konfliktów i współpracy. Rozwój miasta w świetle koncepcji reżimu miejskiego, Wydawnictwo UG, Gdańsk. Sagan., 2000b, Społeczny i rynkowy wymiar miejsc w mieście socjalistycznym i postsocjalistycznym [w:] Jażdżewska., (red.), Miasto postsocjalistyczne. Organizacja przestrzeni miejskiej i jej przemiany, X Konwersatorium Wiedzy o Mieście, ŁTN, Łódź, s Simmons J.W., 1968, Changing residence in the city: a review of intra-urban mobility, Geographical Review, no 58, s Słodczyk J., 2003, Przestrzeń miasta i jej przeobrażenia, Studia i Monografie, nr 298, Wydawnictwo UO, Opole. Stachura E., 2009, Determinanty zmian w architekturze mieszkaniowej okresu transformacji w Polsce, Wydawnictwo PŚ, Gliwice. Strzelecki Z., 1989, Cykl życia rodziny a migracje, Monografie i Opracowania SiD SGPiS, nr 296, 5, Warszawa. Sykora L., 1996, Economic and social restructuring and gentrification in Prague, Acta Facultatis Naturalium Universitatis Comeniane, Geographica, no 37, s Szajnowska-Wysocka A., 1999, Zachowania przestrzenne ludności konurbacji górnośląskiej. Synteza badawcza, Wydawnictwo UŚ, Katowice. Walmsley D.J., Lewis G.J., 1997, Geografia człowieka. Podejścia behawioralne, PWN, Warszawa. Węcławowicz G., 2007, Geografia społeczna miast. Uwarunkowania społeczno-przestrzenne, PWN, Warszawa.

143 Monika Radwańska 143 Więcław-Michniewska J., 2006, Krakowskie suburbia i ich społeczność, nstytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, UJ, Kraków. Zborowski A., 1996, Migracje w Krakowie w kontekście cyklu życia człowieka [w:] Runge J. (red.), Problemy społeczne rozwoju regionalnego, Wydawnictwo UŚ, Sosnowiec, s Zborowski A., 2005, Przemiany struktury społeczno-przestrzennej regionu miejskiego w okresie realnego socjalizmu i transformacji ustrojowej (na przykładzie Krakowa), nstytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków. ABSTRACT NTRA-URBAN MOBLTY OF THE POPULATON N CTES AT THE BEGNNNG OF XX CENTURY. STUDY BASED ON TORUŃ AS AN EXAMPLE The subject of this study is the intercity migration of people which took place in Toruń in The most important conclusions from the research can be presented synthetically as follows: 1. Studies show high intra-urban mobility of the population of Toruń, the order of 30. This fact proves the one hand the relatively good economic condition of households in Toruń, on the other hand, a well-functioning housing market. 2. ntra-urban migrations of Toruń citizens are of a selective character. From the demographical point of view, their effects are diversity in sex and age distribution, but in the social field it is reflected in the structure of the education of migrants. The living place is first of all changed by citizens who are from 25 to 29 years old, and well- -educated people. Women are dominating in the structure of sex. High mobility of young people is reflected in high number of migrating children. The lack of data concidering the migration of whole families makes it impossible to draw straightforward conclusions. Making careful conclusions it may be defined that above two groups are young, growing families. Applying this way of reasoning confirms the existence of the influence of the life cycle on taking decisions considering living place changes. 3. Empirical profiles of the age of people who changed their living place in the researched period refer to the model distribution of migration presented by A. Rogers (1980). Similarity exists in the configuration of three following rises. However, it should be underlined that the latest increase in migrations takes place before a retirement age and it is lower that in the model distribution. This situation should be explained as the financial stabilization of people who are from 45 to 59 and from 50 to 54 years old. The improvement of the career and economical situation makes it possible to realize plans considering living in the proper place. 4. The character and size of the intra-urban migration balance change along with the increase in the distance from the city centre. Migrational decrease is characteristic for central regions of Toruń which cover the oldest medieval architecture and for the biggest number of blocks of flats (WZM). n the further part of the city, there is a registered

144 144 Ruchliwość mieszkaniowa ludności w miastach na początku XX w. increase in people migrations. t should be mentioned that the most essential intensity of the phenomenon was registered in units situated along the administrational borders of Toruń with single-family houses together with new groups of blocks of flats. Dr Monika Radwańska Zakład Geografii Społecznej i Turystyki Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Mikołaja Kopernika

145 CZĘŚĆ Przemiany modelu rodziny, małżeńskości i prokreacji

146

147 JAN JACEK SZTAUDYNGER 1. WZROST PKB, RODZNA, JAKOŚĆ ŻYCA Najistotniejszym elementem w dobrym małżeństwie nie jest szczęście, ale trwałość. Gabriel García Márquez 1.1. WPROWADZENE Rodzina i praca są dla większości ludzi dorosłych głównymi środowiskami aktywności i zaangażowania. W literaturze socjologicznej i psychologicznej końca XX w. (np. Cutrona, Eckenrode i Gore oraz Gutek i in.) obecna jest idea przenoszenia zarówno doświadczanych obciążeń emocjonalnych, jak i posiadanych zasobów psychicznych z jednego środowiska do drugiego, co może powodować zarówno pozytywne, jak i negatywne konsekwencje. W teorii występują dwie przeciwstawne koncepcje: konflikt między pracą a rodziną (WFC Work Family Conflict) oraz koncepcja wpływów pozytywnych, wzmacniania pełnionych ról: positive spillover (Kirchmeyer 1992), enrichment (Rothbard 2001; Greenhaus, Powell 2006, za: Lachowska 2010). Jeśli słuszne jest twierdzenie Freuda, że: warunkiem zdrowia jest zdolność do miłości i do pracy, to wszelkie działania służące lepszemu godzeniu pracy i rodziny wydają się ważne i potrzebne (Witkowska 2002; Lachowska 2010). Do początków rewolucji przemysłowej w połowie XV w. dom rodzinny był najczęściej miejscem pracy. Czyniło to oczywistymi pozytywne związki aktywności rodzinnej i zawodowej. Praca na rzecz domu była zwykle bliska lub tożsama z pracą zawodową. Jak twierdzą historycy w okresie rewolucji przemysłowej nastąpiło nasilone wyprowadzenie pracy zawodowej z gospodarstwa domowego. Praca zawodowa przynosiła wynagrodzenie finansowe, w odróżnieniu od pracy na rzecz domu. Wzmacniało to postrzeganie relacji między pracą a rodziną jako relacji konfliktowej. Prowadziło to niektórych do wątpliwych

148 148 Wzrost PKB, rodzina, jakość życia wniosków o większym znaczeniu pracy zawodowej niż nieopłacanej finansowo pracy na rzecz rodziny. Życie dla samego siebie jedni są skłonni kojarzyć z nowoczesnością, dążeniem do wolności i atrakcyjnej samorealizacji. nni oceniają to zjawisko negatywnie, jako sprzeczne ze społeczną i rodzinną naturą człowieka, prowadzące do samotności. ( ) człowiek jako osoba jest nie tylko członkiem jakiejś społeczności, ale i istotą społeczną, to znaczy z natury swojej relacyjną. Człowiek staje się osobą w całej pełni, kiedy uczestniczy w życiu innych osób, angażuje się dla innych (dla kogoś), obdarza sobą innych, jest kimś dla drugich 1. Człowiek staje się osobą w otoczeniu rodzinnym i w społeczności pracowniczej. Działanie nakierowane na siebie samorealizacja jest pokrewne postawie hedonistycznej. Można postawić pytanie, czy samorealizacja zamiast zaangażowania dla innych nie jest istotną przyczyną relatywnie niskiej jakości życia hedonistów w porównaniu ze zwolennikami eudajmonizmu, dla których najważniejsze jest dążenie do sensu życia, do życia zgodnego z wyznawanym systemem wartości (Czapiński, Panek 2009). Każdy ma prawo do kierowania swoim życiem i dokonania indywidualnego wyboru. Choć w niniejszym artykule patrzymy na kapitał społeczny przez pryzmat rodziny, to trzeba przyznać, że niejednokrotnie w tworzeniu tego kapitału mogą brać udział również osoby żyjące samotnie poprzez poświęcenie swojego czasu (niekiedy i bogactwa) na wsparcie organizacji społecznych i charytatywnych. Alternatywą w przypadku takich osób, negatywną z punktu widzenia korzyści dla społeczeństwa, jest życie dla siebie samego. W artykule 2 stawiamy hipotezę, że osłabienie więzi, komunikacji i współpracy rodzinnej, życie dla siebie samego, mierzone ograniczeniem zawieranych małżeństw i nasileniem zjawiska rozwodów 3, powoduje spowolnienie wzrostu gospodarczego w Polsce. Przypuszczamy również, że występuje wpływ odwrotny (hipoteza druga): wzrost poziomu gospodarczego i dobrobytu uniezależnia jednostki od siebie, 1 B. Śliwerski (2011), podobnie W. rek (2005) pisze, że: człowiek potrzebuje wielu grup społecznych i kręgów socjalizacyjnych, aby móc w pełni, w sposób komplementarny zrealizować samego siebie. 2 Punkt 1.2 artykułu został oparty na pierwszej części artykułu J.J. Sztaudyngera (2009), do której wprowadzono drobne zmiany redakcyjne. Punkt 1.4 został zaczerpnięty z artykułu P. Baranowskiego i J.J. Sztaudyngera (2010). Dziękujemy dr E. Lewandowskiemu za kilka uwag wniesionych do naszego tekstu. 3 W uwagach końcowych piszemy o innych miernikach rodzinnego kapitału społecznego, jakie zamierzamy zastosować w dalszych badaniach.

149 Jan Jacek Sztaudynger 149 ułatwia życie w pojedynkę lub dla siebie samego 4, co ogranicza liczbę zawieranych małżeństw, a także powoduje narastanie zjawiska rozwodów 5. W artykule badamy zatem wzajemne oddziaływania dezintegracji rodziny oraz poziomu i wzrostu gospodarczego. Weryfikujemy powyższe hipotezy za pomocą ekonometrycznego modelu wzrostu z rodzinnym kapitałem społecznym. W punkcie 1.4 próbujemy opisać ożywioną dyskusję o związkach rodzinnego kapitału społecznego ze wzrostem gospodarczym, jaka miała miejsce na kilku konferencjach w latach 2009 i ZNACZENE RODZNY RODZNNEGO KAPTAŁU SPOŁECZNEGO Od połowy lat 90. XX wieku w ekonometrycznych badaniach wzrostu gospodarczego coraz większe znaczenie jest przypisywane kapitałowi społecznemu 6. Ważnym składnikiem tego kapitału jest rodzinny kapitał społeczny, kapitał więzi rodzinnych, którego jak dotąd nie próbowano wprowadzić do ekonometrycznych modeli wzrostu. Poniżej podejmujemy taką próbę. A. Smith nawiązując do stoickiej idei właściwego postępowania i koncepcji Arystotelesa, pisze: wśród podstawowych celów, do których dążymy z natury, jest pomyślność naszej rodziny, naszych krewnych, przyjaciół, ojczyzny (Smith 2006, s. 250). Najtrwalszymi związkami, jakie łączą ludzi, są więzi rodzinne, tzn. więzi między: małżonkami, rodzicami a dziećmi, dziadkami a wnukami, rodzeństwem. Trwałość i znaczenie związków rodzinnych ma swoje źródła w tradycji, kulturze, religii oraz w samej instytucji małżeństwa 7. Trwałość i siła związków rodziców z dziećmi jest dodatkowo zależna od naturalnych i instynktownych 4 Przypuszczamy, że życie dla samego siebie, samorealizacja, zwłaszcza z dużą domieszką indywidualizmu, może być swoistym samogwałtem albo samoograniczaniem społecznej i rodzinnej natury człowieka. Akceptacja albo odrzucenie wzorca życia dla siebie samego nie są łatwe ani proste m.in. ze względu na to, że samorealizacja wydaje się mieć charakter bardziej krótkookresowy, podczas gdy wzorzec rodzinny często wybiega daleko w przyszłość, dotyczy następnych pokoleń. 5 Divorce and Economic Growth (2008). 6 Punkt 1.2 zbliżony do pierwszej części artykułu J.J. Sztaudyngera (2009, s ). 7 L. Kocik (2006, s. 60) zwraca uwagę, że instytucja małżeństwa i rodziny była często ważniejsza od wyznania, przynależności etnicznej, obywatelskiej czy narodowej, bowiem je właśnie przecież zmieniano dla usankcjonowania związku małżeńskiego i rodziny.

150 150 Wzrost PKB, rodzina, jakość życia więzi macierzyńskich i ojcowskich 8. Dzieci kierują uczucia nawet do tych rodziców, których nie miały okazji poznać, jak również do tych, którzy w obiektywnej ocenie społecznej źle wypełniają zadania rodzicielskie. W rodzinie najczęściej i najtrwalej kochamy i jesteśmy kochani, od więzi rodzinnych zależy jakość naszego życia, poczucie szczęścia i poczucie bezpieczeństwa 9. Jak się wydaje, związki z ludźmi spoza kręgu rodzinnego są słabsze i nie są w stanie zastąpić więzi rodzinnych m.in. ze względu na brak nieodwoływalnego pokrewieństwa, brak charakteru instytucjonalnego oraz słabsze kulturowe i religijne podtrzymywanie ich trwałości. Podstawą rodziny jest małżeństwo 10. Źródła trwałości rodziny to głównie nierozerwalność związków krwi oraz prawna instytucjonalizacja małżeństwa. Trwałość małżeństwa jest silnie wspierana przez tradycję, kulturę i, zwłaszcza w Polsce, przez religię 11. Religia katolicka nadaje małżeństwu rangę nierozerwalnego sakramentu. Jan Paweł w Liście do rodzin podkreśla, że człowiek nie może odnaleźć się w pełni inaczej, jak tylko poprzez bezinteresowny dar z siebie samego. ( ) Dar osoby z istoty swojej jest trwały i nieodwołalny Podobnie można zauważyć rolę takich więzi w relacjach między wnukami a dziadkami. 9 Tak pisze o tym A. Smith (1989, s. 325): Po nim samym (każdym człowieku J.J.S.), członkowie jego rodziny, ci, którzy zazwyczaj mieszkają w jego domu, jego rodzice, dzieci i siostry są naturalnymi obiektami (objects) jego najgorętszych uczuć. E. Zubrzycka (1993, s. 95) uzasadnia znaczenie miłości w rodzinie tym, że miłość rodzi wolę wzajemnego zrozumienia, poszanowania, pozwala dać i uzyskać poczucie bezpieczeństwa, rodzi lojalność w dzieleniu pracy i odpowiedzialności. F. Adamski (2002, s ) twierdzi, że przede wszystkim w rodzinie człowiek może zaspokajać potrzebę uczuć i ma to ogromny wpływ na jego postawę i aktywność życiową. 10 Rodziną w ujęciu tradycyjnym nazywamy małżonków i ich dzieci (również adoptowane), a także osoby związane pokrewieństwem lub powinowactwem (Słownik języka polskiego, 1999, s. 64). Podejmowane są próby poszerzenia zakresu pojęcia rodziny o związki kohabitacyjne. W języku angielskim pojęcie rodziny jest bardziej, niż w języku polskim, zbliżone do pojęcia gospodarstwa domowego. 11 Rolę religii podkreślał już A. Smith (1989, s. 353): Zarządzanie wielkim organizmem wszechświata, troska o powszechne szczęście wszystkich racjonalnych i rozumnych istot jest jednakże sprawą Boga, a nie człowieka. Człowiekowi powierzono znacznie skromniejszy dział troskę o własne szczęście, o szczęście jego rodziny, o szczęście jego kraju. 12 Jan Paweł (1994). List do rodzin nie ma charakteru naukowego, przytaczamy go jako ilustrację stanowiska Kościoła, które wpływa istotnie na postawy ludzi. Znaczenie rodziny jest bowiem mniejsze dla osób, które deklarują mały udział w praktykach religijnych, por. Nie ma jak rodzina (2008, s. 5). Badanie zrealizowano na reprezentatywnej, losowej próbie dorosłych mieszkańców Polski, w dniach 1 4 lutego 2008.

151 Jan Jacek Sztaudynger 151 Mimo tak jednoznacznej deklaracji trwałości i nieodwoływalności małżeństwa, prawo kanoniczne Kościoła Katolickiego przewiduje w pewnych szczególnych okolicznościach unieważnienie małżeństwa. Następuje to m.in. w sytuacjach, kiedy już w momencie zawierania małżeństwa zachodziły okoliczności na tyle istotne z punktu widzenia możliwości jego funkcjonowania, które nie pozwalały uznać je za ważne 13. W kontekście szerszym niż rodzinny, Z. Bauman (2007, s ) przypomina pytanie Jana Pawła : Czy osoba może się w pełni realizować, nie uwzględniając swej natury społecznej bycia»z«innymi i»dla«innych? 14. odpowiada: Bycie»z«czyni odpowiedzialność za innych losem nieodwracalnym człowieka, gdy bycie»dla«, uznanie i przyjęcie tej odpowiedzialności za zasadę życia, wynosi owo zrządzenie losu do rangi powołania. ( ) Być osobą to tyle, ile zdać sobie sprawę z odpowiedzialności za innych, zgodzić się na tę odpowiedzialność i uznać, że choć wszyscy jesteśmy sobie nawzajem winni odpowiedzialność, to ja i tylko ja odpowiadam za wywiązanie się ze swojej 15. Dezintegracja rodziny, a w krańcowych przypadkach rozwód jest kryzysem odpowiedzialności każdego z małżonków 16. L. Kocik twierdzi, że rodzina ( ) wiąże osobę ludzką we wszystkich fazach jej życia ze społeczeństwem, kulturą, narodem, klasą społeczną. Motywuje jej aktywność ekonomiczną, społeczną i kulturalną, kształtuje cechy osobowości człowieka (Kocik 2006, s. 58). Podobnie Z. Tyszka pisze, że mikroświat rodziny jest wkomponowany w system ogólnospołecznych, ekonomicznych i kulturalnych procesów danego kraju 17. ( ) ludzie w stanie małżeńskim są szczęśliwsi niż w stanie wolnym (Czapiński, Panek 2009, s ), mają wyższe dochody, doświadczają ciepła i emocjonalnego wsparcia, ( ) żyją dłużej niż osoby wolnego stanu cywilnego (Slany 2003, s ). Na przełomie XX i XX w. silne ataki na instytucję rodziny prowadzono na forum ONZ. W dokumentach sesji nadzwyczajnych ONZ próbowano m.in. zastąpić słowo family słowem partnership. stotną rolę w zablokowaniu tych prób odegrali przedstawiciele Polski, por. J. Kropiwnicki (2008, s ). 13 Według zasad kodeksu cywilnego w podobnych sytuacjach orzekany jest rozwód. Można więc stwierdzić, że nawet w rygorystycznych zasadach Kościoła Katolickiego dopuszcza się możliwość i celowość rozejścia się kobiety i mężczyzny. 14 Pytanie to Jan Paweł zadał w orędziu na Światowy Dzień Pokoju w 2005 r. 15 Z. Bauman (2007, s. 358). Por. E. Podrez (2008, s. 57). 16 Kryzys odpowiedzialności Z. Bauman nazywa kryzysem człowieczeństwa. 17 Z. Tyszka (1980), cyt. za L. Kocikiem (2006., s. 59), który dodaje, że analiza życia rodzinnego nie może ograniczać się wyłącznie do spraw wewnątrzrodzinnych, lecz musi również dotyczyć zewnętrznych relacji rodziny jej osadzenia w społeczeństwie, jego strukturach, procesach i kulturze.

152 152 Wzrost PKB, rodzina, jakość życia ( ) Dobra rodzina tworzy najlepsze środowisko dla pierwotnej, najgłębszej socjalizacji, stanowiąc niezastąpione dla jednostki źródło poczucia bezpieczeństwa i stabilności, ale też inspiracji do rozwoju i samorealizacji (Kocik 2006, s. 314). W powyższych wypowiedziach pojawia się motyw związków rodziny z systemem ekonomicznym i rozwojem jednostki rozwojem kapitału ludzkiego. Można podać szereg przykładów, kiedy osoby z harmonijnym życiem rodzinnym, żyjące w związku małżeńskim, są wyżej oceniane niż osoby stanu wolnego. Przy naborze menedżerów na najbardziej odpowiedzialne stanowiska biznesowe ich życie rodzinne jest brane pod uwagę, jako ważne kryterium i prognostyk walorów ich przyszłej pracy. Podobnie, przy ubieganiu się o kredyt bankowy, pozostawanie w związku małżeńskim zdecydowanie podnosi zdolność kredytową i prawdopodobieństwo uzyskania kredytu 18. Już ponad 200 lat temu A. Smith twierdził, że trwałość i znaczenie rodziny maleje na skutek rozwoju cywilizacji związanego z rosnącą prawną ochroną nawet najskromniejszego człowieka (Smith 1989, s ). Współczesną próbą opisania spadku znaczenia rodziny jest teoria drugiego przejścia demograficznego (od ok r.). Przejście to polega na dążeniu jednostki do samorealizacji i autonomii, odrzucaniu wartości tradycyjnych na rzecz liberalnych, poprawie warunków życia ludności w wyniku rozwoju usług i postępu technicznego. Ta poprawa warunków życia m.in. ułatwia życie w pojedynkę i redukuje stopień wzajemnej zależności członków rodziny. Na skutek drugiego przejścia demograficznego ( ) rodzina i dziecko mają mniejsze znaczenie, niż para czy jednostka. Uwidacznia się wzrost znaczenia związków alternatywnych względem rodziny (Slany 2003, s. 31). Przez rodzinny kapitał społeczny (kapitał rodzinny) rozumiemy więzi między członkami rodziny, które im służą i równocześnie nie są w sprzeczności z interesem społecznym. Więzi te wyrażają się w postawach szacunku, zaufania, miłości, zainteresowania, opieki, pomocy i troski o członków rodziny. Kapitał rodzinny będziemy mierzyć relacją małżeństw do liczby ludności (pozytywny kapitał rodzinny) oraz relacją rozwodów do liczby ludności (negatywny kapitał rodzinny) 19. Relacje te traktujemy jako wskaźniki: 18 Ważnym przykładem wspierania rodzin w tej dziedzinie jest, cieszący się bardzo dużą popularnością, program Rodzina Na Swoim oferujący preferencyjne kredyty z dopłatą Skarbu Państwa na zakup mieszkania lub domu. 19 Ponieważ rośnie liczba par, które żyją razem bez formalnego powiązania (kohabitują), pojawia się wątpliwość co do adekwatności współczynnika relacji rozwodów do małżeństw. Związki kohabitacyjne, które nie kończą się małżeństwem, nie kończą się również rozwodem. A zatem w proponowanym współczynniku zmniejsza się równocześnie licznik i mianownik, co w niewielkim stopniu łagodzi problem.

153 Jan Jacek Sztaudynger Trwałości (nietrwałości) rodziny, 2. Wzmocnienia (osłabienia) więzi rodzinnych (kapitału rodzinnego), 3. Wzmocnienia (osłabienia) umiejętności komunikacji i współpracy rodzinnej oraz społecznej (w tym ekonomicznej i zawodowej) 20, 4. Malejącej (rosnącej) niepewności i ryzyka w życiu ludzi 21, ponieważ nie można w pełni zastąpić więzi rodzinnych więziami z osobami spoza kręgu rodzinnego. W Polsce na początku lat 60. XX w. liczba zawieranych małżeństw wynosiła ok. 230 tys. W roku 2011 spadła do 207 tys. Natomiast liczba rozwodów wzrosła ponad czterokrotnie z ok. 18 do 75 tys. w 2011 r. Nie każdy rozwód zmniejsza rodzinny kapitał społeczny. Przy długotrwałym konflikcie małżonków, kiedy małżeństwo nie realizuje dostatecznie wielu ważnych funkcji, nie zapewnia opieki, bezpieczeństwa, troski, nie zaspokaja potrzeb uczuciowych i emocjonalnych, rozwód jest mniejszym złem, niż trwanie w małżeństwie za wszelką cenę. W praktyce poprowadzenie granicy, poza którą małżonkowie powinni się rozwieść jest nieskończenie trudne. Trudność ta wynika z konieczności uwzględnienia interesu wszystkich jej członków, również dzieci 22, nie tylko w okresie rozwodu, ale również później do końca ich życia, a nawet życia następnych pokoleń. A. Giddens (2006, s. 17) podkreśla, że skutkiem rozwodów jest utrata zaufania do własnych sądów i możliwości, a osoby rozwodzące się zniechęcają się Można również argumentować, że 40% takich par przekształca się w małżeństwo (w USA, według Castellsa), a wtedy są już uwzględniane w naszym wskaźniku. Spośród tych małżeństw aż 50% kończy się rozwodem (Slany 2003, s ). A więc można uznać, że jedną z przyczyn narastania zjawiska rozwodów jest rosnąca popularność kohabitacji, z których powstają mniej trwałe małżeństwa. K. Slany zauważa, że w związki kohabitacyjne nie inwestuje się (emocjonalnie i materialnie, w tym w dzieci). Natomiast ( ) w przypadku małżeństwa istnieje pewność, że inwestycja jest prawnie i społecznie chroniona (Slany 2003, s. 44, 49). 20 Na ten aspekt rozwodów zwrócił uwagę P. Starosta ( , rozmowa bezpośrednia). 21 Rodzina posiada ogromną wartość społeczną ( ) jako czynnik stabilizujący jednostkowe i społeczne życie (Kocik 2006, s. 63). Do zadań rodziny należy m.in. ( ) zapewnienie wszystkim jej członkom poczucia bezpieczeństwa i szacunku oraz odpowiednich warunków materialnych (Zubrzycka 1993, s. 97). Oba wymienione zadania mają bardzo ważne znaczenie dla efektywnego uczestniczenia ludzi w tworzeniu produktu krajowego. 22 nteres dzieci jest szczególnie trudny do określenia, zwłaszcza gdy dzieci nie są dorosłe. Wtedy interes dzieci próbują wyrażać dorośli. Powoduje to, że interes dzieci nie jest najczęściej wystarczająco reprezentowany por. J.S. Wallerstein i S. Blakeslee (2006).

154 154 Wzrost PKB, rodzina, jakość życia (...) do stawiania sobie nie tylko dalekosiężnych celów, a nawet doraźnych celów, a tym bardziej nie działają w kierunku realizacji zamierzeń. Dlatego też stawiamy hipotezę, iż dezintegracja rodzin wzrost rozwodów do relacji liczby ludności oraz spadek małżeństw w relacji do liczby ludności powoduje spowolnienie wzrostu gospodarczego 23. A zatem rozwody są korelowane ze spowolnieniem gospodarki nie jako przyczyna, ale jako reprezentant rzeczywistej przyczyny, jaką jest dezintegracja rodzin. W tradycji większości społeczeństw małżeństwo jest najbardziej publiczną i najbardziej uroczyście zawieraną umową o współdziałaniu. Wagę tej umowie nadaje również to, że jest zawierana na czas nieograniczony (zazwyczaj: aż do śmierci ). Umowa ta ma m.in. rangę państwową, jest rejestrowana przez odpowiednie instytucje, a jej rozwiązanie wymaga najczęściej rozstrzygnięcia sądowego. Rozwód, czyli niedotrzymanie tej szczególnej umowy jaką jest małżeństwo, ogranicza zaufanie co do dotrzymywania innych umów. W szczególności sądzimy, że może to podważać zaufanie do wypełniania różnorodnych zobowiązań związanych z pracą zawodową MODEL WZROSTU GOSPODARCZEGO Z RODZNNYM KAPTAŁEM SPOŁECZNYM 25 Ekonometryczny model wzrostu zawiera sześć równań stochastycznych oszacowanych zwykłą metodą najmniejszych kwadratów. Schemat tego modelu przedstawia rys. 1. W najbardziej istotnym, ze względu na cel badania, równaniu 1 wzrost PKB zależy parabolicznie od rozwodów. Z równania paraboli wynika, że najszybszy wzrost PKB byłby osiągany dla współczynnika 0,62 rozwodów na osób. W badanym okresie współczynnik ten przyjmował wartości z przedziału od 0,8 do 1,9. Wynika stąd, że w całym badanym okresie liczba rozwodów była zbyt duża i spowalniała wzrost gospodarczy. W XX w., kiedy współczynnik ten przyjmował największe wartości 2 rozwody na 3 spowalniały wzrost gospodarczy. W tych szacunkach uwzględniany jest wyłącznie wpływ, tak aproksymowanej dezintegracji rodziny, na dorosłych pracujących członków 23 W dalszych badaniach będziemy stosować wskaźnik liczby rozwodów do ogólnej liczby istniejących małżeństw. 24 W porozumiewaniu się pracodawców z pracownikami za najważniejsze uznano dotrzymywanie umów (ok. 75%). Było ono ważniejsze m.in. od zaufania, rzetelnej informacji i przygotowania merytorycznego (na podstawie badania ankietowego ponad osób) (Fedorczuk, Kliszko, Męcina 2009, s ). 25 Pierwowzorem modelu prezentowanego w tym punkcie są fragmenty artykułu J.J. Sztaudyngera i W. Zatonia (2010, s ). Nowe są równania małżeństw i rozwodów, jak również funkcja wzrostu gospodarczego zawierająca te zmienne.

155 Jan Jacek Sztaudynger 155 rodziny. Natomiast nie jest niestety uwzględniany wpływ międzypokoleniowy na dzieci z nietrwałych rodzin, który będzie miał miejsce w przyszłości, w okresie ich pracy zawodowej. - ± + Rozwody Małżeństwa Rys. 1. Schemat modelu wzrostu gospodarczego (równania modelu zostały przedstawione w załączniku) Źródło: oprac. własne 1.4. ARGUMENTY OPONENTÓW NASZE ODPOWEDZ Do hipotezy o wpływie liczby małżeństw i rozwodów na wzrost gospodarczy zgłaszano szereg zastrzeżeń. 1. Związek między małżeństwami, rozwodami a wzrostem gospodarczym ma charakter symptomatyczny jest pozorny, a nie przyczynowo-skutkowy. Uważamy, że rozstrzygnięcie tego sporu może nastąpić wyłącznie w drodze dyskusji poprzedzającej oszacowanie modelu. stotne oszacowania parametrów przy współczynnikach małżeństw rozwodów w pewnym stopniu uprawdopodabniają badaną hipotezę. Nie mogą natomiast zniwelować podejrzenia o to, że związek ten jest pozorny. W artykule wcześniejszym 26, jak i niniejszym zasadniczy tok argumentacji był następujący: 26 J.J. Sztaudynger (2009).

156 156 Wzrost PKB, rodzina, jakość życia życie rodzinne jest bardzo ważne dla większości ludzi; małżeństwo jest szczególnie trwałą (w świadomości wielu osób nierozerwalną) umową o współpracy, a rozwód nadzwyczajnym niedotrzymaniem tej umowy, dla wielu członków rodziny ma wymiar katastrofy życiowej; jak twierdzą J.S. Wallerstein i B. Blakeslee (2006), czas nie łagodzi w pełni skutków tego wydarzenia; duża liczba decyzji małżeńskich oraz mała liczba decyzji rozwodowych świadczy o dużej, społecznej skłonności do nawiązywania współpracy nie tylko w rodzinach, ale również w miejscach pracy; świadczy o dużej skłonności do kooperacji (P. Starosta); skłonność do współpracy (podobnie jak zaufanie do innych ludzi) dynamizuje wzrost gospodarczy. 2. Wpływ relacji małżeństw i rozwodów na wzrost gospodarczy ma charakter pozorny. Można stosować testy przyczynowości, aczkolwiek możliwość rozstrzygnięcia tej wątpliwości jest ograniczona. Ponieważ zdarzenie poprzedzające może być przyczyną i nie może być skutkiem zdarzenia następującego, rezultaty nasze mogą wskazywać, iż dezintegracja rodziny reprezentowana przez rozwody może być przyczyną wzrostu spowolnienia gospodarczego. Test przyczynowości Grangera pozwala z wysokim prawdopodobieństwem (0,98) stwierdzić, że dezintegracja rodziny (reprezentowana przez współczynnik rozwodów) jest przyczyną kształtowania się wzrostu gospodarczego (w Polsce) Jak już pisaliśmy, ponieważ w przedstawionych modelach współczynniki rozwodów i małżeństw są opóźnione, można wykluczyć, że prezentowane modele wyrażają związek przeciwny do związku w nim występującego (takie niebezpieczeństwo mogłoby występować, gdyby w modelu nie było opóźnienia). Natomiast możliwość korelacji pozornej w dalszym ciągu występuje. 4. Współczesne przedsiębiorstwa opierają swój rozwój na całkowitej dyspozycyjności, czyli m.in. na tym, że młodzi pracownicy praktycznie nie mogą zakładać rodzin, mieć dzieci itd. M. Czyżewski 28. To jest argument-hipoteza dotycząca negatywnego wpływu dyspozycyjności pracowniczej (i wzrostu gospodarczego) na liczbę małżeństw 29. W świetle uzyskanych wyników wpływ wzrostu gospodarczego na małżeństwa jest pozytywny. 27 Przyczyną w sensie Grangera. Test ten nie wyklucza możliwości występowania korelacji pozornej. 28 M. Czyżewski nazywa to kapitalizmem antyrodzinnym i odnosi to głównie do okresu po 1989 r. Problem ten będzie badany w równaniu, w którym współczynnik dezintegracji małżeństw będzie uzależniany od wzrostu gospodarczego (rozmowa bezpośrednia, wrzesień 2009). 29 Współczynnik dezintegracji małżeńskiej będzie wtedy rósł (podobnie jak przy wzroście liczby rozwodów).

157 Jan Jacek Sztaudynger Są to argumenty na rzecz hipotezy o konflikcie między pracą a rodziną (work family conflict), którą można nazwać również hipotezą substytucyjności: im lepszy pracownik, tym gorzej wypełnia swoje role rodzinne. My opowiadamy się na rzecz i potwierdzamy hipotezę odwrotną wpływów pozytywnych, wzmacniania ról (równania 1, 5 i 6). Można nazwać to hipotezą komplementarności 30 : im większy sukces osiąga pracownik w miejscu pracy, tym lepiej wypełnia swoje role rodzinne i odwrotnie. W rzeczywistości sytuacje substytucyjne i komplementarne nakładają się na siebie. Uzyskane wyniki pozwalają przypuszczać, że dominują sytuacje komplementarnego wspierania rodziny przez dynamiczną gospodarkę i odwrotnie. 6. Zmiany przepisów prawnych regulujących małżeństwa, rozwody i separacje. Zgoda. Uzyskane rezultaty pozwalają stwierdzić, że zmiany te były na tyle małe, że badanie wpływu współczynnika rozwodów na wzrost jest możliwe. Dodajmy, że zmienna interakcyjna wyrażająca wprowadzenie od 2000 roku separacji okazała się nieistotna. 7. Po rozwodzie kobiety częściej podejmują pracę i bardziej wydajnie pracują, co się przyczynia do wzrostu PKB. Jedną z przyczyn jest przymus ekonomiczny lub dążenie do zachowania przedrozwodowego poziomu życia. Obciążenie pracą zawodową i obowiązkami domowymi bywają w takiej sytuacji nadmierne, wyniszczające (Wallerstein, Blakeslee 2006). Można przypuszczać, że w krótkim okresie wystąpi efekt pozytywny dla wzrostu (byłby to efekt substytucyjny), natomiast w okresie długim skutki będą prawdopodobnie negatywne (efekt komplementarny). Efekt pozytywny jest w tym przypadku pewną iluzją statystyczną. Na przykład: kobieta przed rozwodem nie pracowała zawodowo, zajmowała się dzieckiem w wieku przedszkolnym. Po rozwodzie kobieta podejmuje pracę zawodową (wzrost PKB), a dziecko posyła do przedszkola (również wzrost PKB). Jeśli dziecko miało lepszą opiekę w domu niż w przedszkolu, ten drugi wzrost PKB jest iluzją statystyczną, ponieważ statystyka nie wlicza pracy w gospodarstwie domowym do PKB. Natomiast jeśli prace domowe zostają przekazane instytucjom usługowym, wtedy są zaliczane do PKB. 8. Po rozwodzie potrzebne jest dodatkowe mieszkanie dla jednego z byłych współmałżonków, czasami również drugi samochód. Rośnie zatem popyt, zwłaszcza w dobra trwałego użytkowania. Zgoda, ale jest to możliwe tylko przy wzroście sumarycznych dochodów byłych współmałżonków. Warto nadmienić, że dla Polski stwierdzono dodatni wpływ współczynnika rozwodów na inwestycje, co, za ich pośrednictwem, przyspiesza wzrost gospodarczy. Równocześnie bezpośredni negatywny wpływ współczynnika rozwodów 30 M. Czyżewski używa tu określenia kapitalizm prorodzinny.

158 158 Wzrost PKB, rodzina, jakość życia na wzrost jest dziesięć razy większy, a zatem wpływ sumaryczny jest negatywny (Sztaudynger 2009, s. 202). 9. Wiele podanych argumentów odnosi się do rozwodzących się małżonków i skutków bezpośrednio ich dotyczących. Wydaje się, że bardziej znaczące są efekty pośrednie, przez które rozumiemy wzrost poczucia niepewności małżeńskiej i rodzinnej u osób, które mają styczność z rozwodzącym się małżeństwem. Wzrost niepewności, obawa o trwałość własnego małżeństwa, lęk podjęcia decyzji o małżeństwie wpływają negatywnie na integrację wszystkich rodzin, powodują spadek jakości życia. To z kolei obniża wydajność pracy i spowalnia wzrost gospodarczy. 10. Ponieważ relacja współpracy jest relacją zwrotną, wyżej wymienione, niekorzystne zjawiska wpływają pośrednio na całe zespoły pracownicze, w których pracują albo którymi kierują osoby z rodzin dotkniętych rozwodem. 11. Duża liczba rozwodów charakteryzuje nietrwałość i pogorszenie relacji międzyludzkich we wszystkich rodzinach, a nie tylko tych, które zostały bezpośrednio dotknięte rozwodem (tak jak wysoka śmiertelność świadczy o złym stanie zdrowotności całego społeczeństwa). Przypuszczamy, że wielość rozwodów w relacji do liczby małżeństw jest symptomem pogarszających się relacji międzyludzkich we wszystkich rodzinach i miejscach pracy. 12. J. Growiec (mail ) zwraca uwagę, że rodzinny kapitał społeczny mierzy się w socjologii częstotliwością kontaktów z rodziną, lecz nie uwzględnia współmałżonka. Tak określony kapitał rodzinny zalicza się do kapitału separującego (bonding), który ma spowalniać wzrost gospodarczy (Putnam 1995; Sabatini 2006, Beugelsdijk, Smulders 2009; Growiec, Growiec 2010). My natomiast proponujemy mierzenie trwałości i jakości relacji rodzinnych za pomocą częstotliwości zawierania małżeństw i częstotliwości rozwodów. Małżeństwo jest początkiem nowej, tradycyjnie pojmowanej rodziny. Rozwód nie stanowi, co prawda, końca rodziny, ale jest przejawem jej bardzo poważnego kryzysu. Dlatego proponujemy, aby był to jeden z mierników rodzinnego kapitału społecznego. Przypuszczamy, że przyrost rodzinnego kapitału społecznego, mierzony relacją zawieranych małżeństw do liczby ludności, charakteryzuje gotowość do budowania trwałych więzi i współpracy osób (przyszłych małżonków). Małżonkowie najczęściej nie znają się uprzednio, pochodzą często z odmiennych grup społecznych, narodowych itp. Odwrotnie rozwód jest rozwiązywaniem więzi i współpracy między osobami potencjalnie najbliższymi (kulturowo, uczuciowo, instytucjonalnie, tradycyjnie, religijnie), jakimi są współmałżonkowie. Przyjęty miernik charakteryzuje zatem pomostowy (bridging) rodzinny kapitał społeczny. 13. Zasadnicza konkluzja naszych rozważań jest następująca: współzależność rodziny i gospodarki powoduje, że wzrost zrównoważony wymaga ochrony

159 Jan Jacek Sztaudynger 159 środowiska rodzinnego. Współpracownicy powinni zatem wspierać się nawzajem w pełnieniu ról rodzinnych. Pracodawcy, dążąc do integracji pracowników, nie powinni tego robić kosztem ich rodzin. Wszystkie te powinności uzasadnimy współzależnością rodziny i gospodarki. W stosunku do tej konkluzji formułowany jest zarzut, że ma ona charakter ocenny, aksjologiczny i że nie jest sądem naukowym. Proszę jednak zwrócić uwagę, że używamy określenia powinna, w kontekście konsekwencji ekonomicznych dla wzrostu gospodarczego 31. Jest to oczywiście tylko jeden, spośród wielu, negatywny wymiar wpływu nietrwałej rodziny na życie każdego z nas 32. Akceptacja proponowanego podejścia i uzyskanych rezultatów dostarcza argumentów na rzecz tradycyjnego modelu rodziny 33. Jak twierdzi J. Dzionek- -Kozłowska (2006, s. 76) ( ) niemożliwe jest formułowanie niezależnych i oderwanych od wartości zaleceń odnośnie problemów bieżących 34. J. Godłów-Legiędź (mail do autora ) dodaje: ( ) rozwój ekonomiczny ma głębokie uwarunkowania w sferze systemów wartości, a współcześnie zachodzą takie zmiany, które podważają fundamenty tego rozwoju. Kryzys finansowy to wyraźnie pokazuje. Podstawową kwestią wydaje się być szeroko rozumiane poczucie odpowiedzialności jednostki i pojmowanie ludzkiej wolności. Według reguły Poppera teorie są naukowe wtedy, gdy można je sfalsyfikować i nigdy poza tym, co w ostatecznej instancji oznacza wypowiedzieć prognozę, że to a to nastąpi, albo nie nastąpi. Na takie prognozy najczęściej nie 31 Zostało to zweryfikowane ekonometrycznie. Model może być użyty do prognoz. Argumenty te mają znaczenie tylko dla czytelników, którzy uznają badane związki za przyczynowo-skutkowe, a nie pozorne. 32 W podobnym kierunku zmierzają zalecenia socjolog K. Slany (2003, s ), która pisze, że: Małżeństwu i rodzinie należy przywrócić wartość. Odbudowa winna być prowadzona przez same rodziny, kościół, grupy sąsiedzkie, środki masowego przekazu, nie zaś przez subsydia państwowe, programy rządowe ( ). Należy ją wspierać i podkreślać jej uniwersalne wartości. Jest przecież podstawą naszego trwania, podstawą naszej moralności i podstawą społecznej organizacji. Rodzina jest najpotężniejszym kapitałem społecznym; jej formowanie jest i winno być najważniejszym typem inwestowania w społeczny kapitał. 33 Gdybyśmy uzasadniali tezę, że należy dbać o trwanie, trwałość przyrody i środowiska naturalnego, bo służy to zrównoważonemu wzrostowi i jakości życia, zarzut o nienaukowych kontekstach światopoglądowych nie byłby pewnie formułowany. 34 Powołuje się ona np. na A. Marshalla, w którego tekstach pojawia się myśl, iż ekonomiści unikają wypowiadania się na temat moralności, ponieważ wraz z uzyskaniem przez ekonomię statusu samodzielnej dyscypliny naukowej po prostu utracili umocowanie do rozstrzygania tego rodzaju kwestii. Sam Marshall poniósł spektakularną porażkę w uprawianiu ekonomii pozytywnej. W swoich pracach nauczał ludzi, że mają panować nad sobą, wykazywać umiar, dyscyplinę wewnętrzną i kreatywność (Dzionek-Kozłowska 2006, s. 75).

160 160 Wzrost PKB, rodzina, jakość życia pozwalają sądy wartościujące (Blaug 1994, s. 699). W naszym jednak przypadku hipoteza, że trwała rodzina przyspiesza wzrost gospodarczy jest weryfikowana w oparciu o model ekonometryczny, z którego prognozy również mogą być weryfikowane PODSUMOWANE Analizowano wzajemne oddziaływania między dezintegracją rodziny oraz poziomem i wzrostem gospodarczym. Potwierdziliśmy hipotezę, że osłabienie więzi rodzinnych, mierzone nasileniem zjawiska rozwodów powodowało spowolnienie wzrostu gospodarczego w Polsce. Nie potwierdziliśmy drugiej hipotezy, że wzrost poziomu gospodarczego i dobrobytu ogranicza liczbę zawieranych małżeństw. Wzrost poziomu gospodarczego oddziałuje pozytywnie na liczbę zawieranych małżeństw, jeśli w równaniu występuje zróżnicowanie płac GN 35. Natomiast potwierdzono hipotezę o tym, że wzrost poziomu gospodarczego powoduje narastanie zjawiska rozwodów. Analizę prowadziliśmy przy założeniu, że między rodziną a gospodarką występują zależności przyczynowo-skutkowe, co próbowaliśmy uzasadnić w punkcie 4. Uzyskane wyniki uprawdopodobniają występowanie takich związków, aczkolwiek nie są w stanie zniwelować podejrzeń o korelacje pozorne. W naszych analizach miernikiem wzrostu gospodarczego jest, często krytykowana, dynamika PKB. My również uważamy ten miernik za zbyt jednostronny i podzielamy postulaty uwzględnienia również takich miar, jak długość życia, zadowolenie z życia, zanieczyszczenie środowiska naturalnego, przestępczość. Alternatywne względem PKB mierniki ciągle są i będą przedmiotem sporów, ponieważ wagi poszczególnych mierników dobrobytu stosowane do budowy miernika syntetycznego są dobierane arbitralnie. Lepszym rozwiązaniem wydaje się podejście zaproponowane w artykule uzależnienie niedoskonałego miernika, jakim jest PKB, od komponentów dobrobytu. Uważamy, że wzrost gospodarczy może być dynamiczny tylko w warunkach dobrobytu i harmonii. Warunki takie to trwała rodzina (ograniczenie liczby rozwodów o ok. ⅔), optymalne zróżnicowanie dochodów, niska przestępczość. W większości krajów, w reprezentatywnych badaniach ankietowych, określa się jakość życia. W badaniu pod auspicjami czasopisma The Economist analizowano, od czego zależy jakość życia w 111 krajach 36. Wagę 35 Jeśli z równania małżeństw usuniemy zmienną GN, znak oceny parametru przy PKB per capita zmienia się na negatywny. 36 The Economist ntelligence Unit s quality-of-life index, The World in 2005, odczyt

161 Jan Jacek Sztaudynger 161 poszczególnych determinantów oszacowano za pomocą modelu ekonometrycznego. Potwierdzono, że na jakość życia wpływa PKB per capita (19%), przeciętne trwanie życia (19%), częstotliwość rozwodów (11%) i kilka innych czynników, (suma wag równa jest 100%, dla roku 2005). Potwierdzono zatem, że bardzo znaczącym wyznacznikiem jakości życia jest materialny poziom życia (PKB per capita), ale równie ważny jest miernik stanu zdrowia, za jaki uważamy przeciętne trwanie życia. Niższą, ale istotną statystycznie, wagę ma częstotliwość rozwodów (11%). Potwierdza to negatywny wpływ rozwodów na jakość życia. Zamierzamy powiększyć zbiór mierników rodzinnego kapitału społecznego o dzietność kobiet, relacje związków partnerskich do liczby istniejących małżeństw (oszacowanie na podstawie frakcji urodzeń dzieci pozamałżeńskich) oraz przeciętną liczbę osób w gospodarstwie domowym. W dalszych badaniach będziemy weryfikować hipotezę o oddziaływaniu nowo zawieranych małżeństw na wzrost gospodarczy za pośrednictwem dzietności. W modelu zostanie uwzględniona struktura demograficzna oraz dodane równanie przeciętnego trwania życia. ZAŁĄCZNK Równania modelu wzrostu gospodarczego z rodzinnym kapitałem społecznym 1. Równanie wzrostu gospodarczego wzrostu PKB. X 4,6 0,32 / X 0,9 1,4 8,0 28,1( rozw/ lud ) 5 14,7 c r ,3( rozw/ lud ) 10,3 u79 _ 81 2,5 3,0 9,1 R 2 = 0,869 DW = 1,65 S e = 2,0 okres analizy Równanie wzrostu zatrudnienia (pracujących) Lt. 0,88 0,155 X t 1 0,144 ( / X ) t 1 0,031u99 _ 03 0,044 u90_ 93 26,1 4,8 3, ,1 R 2 = 0,854 DW = 1,44 S e = 0,0089 okres analizy

162 162 Wzrost PKB, rodzina, jakość życia 3. Równanie poziomu stopy przestępczości ln cr 2,32 0,0033( Xpc / Xpc 2 5,6 2,8 3 1) 0,22 ln Xpc i i 0 10,3 4 0,34(ln S ln S 1) 0,0091 ln BB i i 0 20,8 19,4 0,23 u83_ 87 8,6 R 2 = S e = 0.04 DW = 2,62 okres analizy Równanie stopy inwestycji. / X ( X / L ,3 3,7 2 R 0,894 DW 1,58. 3 ) 5.98 cr 7,2 S e 1 5 0,0064[( rozw/ lud ) 3 ( rozw/ lud ) ] 3,8 U67 _ 71 3,3 U03_ 06 4,4 9,0 7,7 1,1 okres Równanie rozwodów rozw/ lud 0,29 0,81( Xpc 0,0047Xpc 1,6 4,2 5,6 1 0,78( rozw 1 4 / Xpc / lud 1 ) 0,016( GN ) 0,03( malz / lud 4,4 8,4 2,6 4, GN 3 GN 4 ) 2,2 u _ 67 _ 73 ) R 2 = 0,898 S e = 0,075 DW = 1,74 okres analizy Równanie małżeństw malz / lud 1,34 5 i 3 15,6 2,53( Xpc rozw 5,8 2,6 3,2 4,1 i / lud i 3 / Xpc 1,19 u _ do _ 88 ) 0,028 0,11 3,7 4,2 R 2 = 0,936 S e = 0,41 DW = 0,84 okres analizy i 0 Xpc 1 5 i 0 GN i

163 Stopa bezrobocia: BB = (1 L /AZ)*100 Liczba osób aktywnych zawodowo: AZ = L + Blicz PKB per capita: Xpc = (X/lud) PKB: X = (X/L)*L Jan Jacek Sztaudynger 163 gdzie: AZ aktywni zawodowo w gospodarce narodowej w tys. osób (wg BAEL); Blicz liczba bezrobotnych (wg BAEL) w tys. osób; BB stopa bezrobocia w % ludności aktywnej zawodowo (bezrobotni wg BAEL); BB = Blicz/AZ cr stopa przestępczości, liczba przestępstw (stwierdzonych w zakończonych postępowaniach przygotowawczych) na osób; GN współczynnik zróżnicowania płac (w %); inf wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych, wzrost w % w stosunku do roku poprzedniego; /X stopa inwestycji nakłady na tworzenie majątku trwałego brutto (w % PKB); L pracujący w gospodarce narodowej przeciętnie w roku według BAEL (w tys. osób); lud liczba ludności (w mln osób); malz liczba małżeństw (w tys.); malz/lud liczba małżeństw na tysiąc mieszkańców prog stopień sprywatyzowania w przemyśle (w %); rozw liczba rozwodów (w tys.); rozw/lud liczba rozwodów na tysiąc mieszkańców S skuteczność egzekwowania kary S = Q/crb Q wyroki skazujące w sprawach karnych dla dorosłych w sądach instancji; crb liczba przestępstw stwierdzonych w zakończonych postępowaniach przygotowawczych; X PKB, indeks 1990 = 100; X/L wydajność pracy, PKB na pracującego wg BAEL, indeks 1990 = 100;. ( X / L0 7) [( X / L)/( X / L) 8 1]/7 średnia stopa wzrostu wydajności pracy w 7 ostatnich latach; Xpc PKB per capita (osobę, mieszkańca), indeks 1990 = 100; u79_81 u83_87 u90_93 u92_95 u93_03 zmienne 0 1 Pierwsze dwie cyfry oznaczają pierwszy rok, w którym zmienna przyjmuje wartość 1; ostatnie dwie cyfry oznaczają ostatni rok, w którym zmienna przyjmuje wartość 1.

164 164 Wzrost PKB, rodzina, jakość życia LTERATURA Adamski F., 2002, Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Wydawnictwo UJ, Kraków. Bauman Z., 2007, Szanse etyki w zglobalizowanym świecie, Wydawnictwo Znak, Kraków. Czapiński J., Panek T. (red.), 2009, Diagnoza społeczna 2009, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa. Divorce and Economic Growth Negatively Correlated, 2008, The Economist, , Fedorczuk M., Kliszko Cz., Męcina J., 2009, Kondycja i warunki dialogu społecznego na poziomie zakładu pracy w opinii jego aktorów [w:] Męcina J. (red.), Dialog społeczny na poziomie zakładu pracy. Między zasadami a realiami, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa. rek W., 2005, Społeczność w świetle rozumu i wiary, Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu, Wrocław, Jan Paweł, 1994, List do rodzin (Gratissimam sane), z okazji Roku Rodziny 1994, Jan Paweł, 2005, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju, teksty/orpokoju05.html, p. 5. Kocik L., 2006, Rodzina w obliczu wartości i wzorów ponowoczesnego świata, Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków. Kropiwnicki J., 2008, Rodzina i ochrona życia poczętego na sesjach nadzwyczajnych Narodów Zjednoczonych (Kair +5, Pekin +5, stambuł +5), Annales. Etyka w życiu gospodarczym, t. 11.2, s Kumor P., 2009, Współzależność nierówności płac i wzrostu gospodarczego, Wiadomości Statystyczne, nr 7. Lachowska B., 2010, Konflikt i facylitacja, jako mechanizmy wzajemnych oddziaływań pracy i rodziny analiza różnic płciowych [w:] Rostowska T., Peplińska A. (red.), Psychospołeczne aspekty życia rodzinnego, Difin, Warszawa. Nie ma jak rodzina, 2008, Komunikat z badań, nr 40, Centrum Badania Opinii Społecznej, Podrez E., 2008, Sokrates a etyka biznesu (rozważania o etycznych źródłach odpowiedzialności), Annales. Etyka w życiu gospodarczym, t Slany K., 2003, Dylematy i kontrowersje wokół małżeństwa i rodziny we współczesnym świecie [w:] Balicki J. i in. (red.), Wybrane problemy współczesnej demografii, Zakład Demografii UŁ, Łódź. Słownik języka polskiego PWN, 1999, PWN, Warszawa. Smith A., 1989, The Theory of Moral Sentiments, MetaLibri, Sao Paulo 2006, www. ibiblio.org/ml/libri/s/smitha_moralsentiments_p.pdf, wydanie, 1759, Teoria uczuć moralnych, PWN, Warszawa. Sztaudynger J.J., 2009, Rodzinny kapitał społeczny a wzrost gospodarczy w Polsce, Ekonomista, nr 2. Sztaudynger J.J., Zatoń W., 2010, Kryzys gospodarczy a kryzys rodziny analizy symulacyjne, Prakseologia, nr 150, s

165 Jan Jacek Sztaudynger 165 Śliwerski B., 2011, Współczesny spór o istotę i zakres wychowania personalistycznego w Polsce, Annales. Etyka w życiu gospodarczym, t The Economist ntelligence Unit s quality-of-life index, The World in 2005, Wallerstein J.S., Blakeslee S., 2006, Druga szansa. Mężczyźni, kobiety i dzieci dziesięć lat po rozwodzie, tłum. P. Żak, Wydawnictwo Charaktery, Kielce. Witkowska J., 2002, Stres i wsparcie w środowisku rodzinnym i zawodowym [w:] Rostowska T., Rostowski J. (red.), Rodzina rozwój praca; wybrane zagadnienia, Wyższa Szkoła nformatyki w Łodzi, Łódź. Zubrzycka E., 1993, Narzeczeństwo, małżeństwo, rodzina, rozwód?, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk. ABSTRACT GDP GROWTH, FAMLY AND QUALTY OF LFE n the article we test the hypothesis that the weakening of family ties, as measured by reduction of marriages and a cascade of divorces, caused economic slowdown in Poland. We also suppose (second hypothesis) that the level of economic growth and welfare facilitate life for oneself, make the individuals apart thus limiting the number of marriages and resulting in increasing number of divorces. We verify these hypotheses by using an econometric model. The model consists of 6 equations and exhibits the feedback between GDP and some variables representing social capital, marriages disintegration especially. The divorce influence on economic growth has parabolic shape high divorce rates have a negative impact on the economy. High divorce rates have a negative impact on quality of live as well (these are results of research led by the Economist ntelligence Unit). Prof. zw. dr hab. Jan Jacek Sztaudynger Katedra Ekonometrii Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki

166

167 MAŁGORZATA PODOGRODZKA 2. WZORZEC PŁODNOŚC A WZORZEC MAŁŻEŃSKOŚC W POLSCE PO OKRESE TRANSFORMACJ 2.1. WPROWADZENE Od początku lat 90. XX w. obserwowane zmiany w reprodukcji ludności w Polsce przypisuje się przede wszystkim przemianom płodności, które są ściśle związane z procesem zawierania małżeństw. Urodzenia małżeńskie stanowią bowiem przeważającą część urodzeń żywych, co oznacza, że zmiany procesu zawierania małżeństw w istotny sposób wpływają na natężenie dzietności. Jednocześnie zmiany w nasileniu zawierania małżeństw określone są przez poziom cząstkowych współczynników małżeńskości według wieku nowożeńców a płodności, przez cząstkowe współczynniki płodności według wieku macierzyństwa. W latach znaczące obniżenie się zawierania małżeństw odnotowujemy w grupie wieku lat, a jego nieznaczny wzrost w grupie lat oraz wyraźny w grupie lat. Zmiany te sprawiły, że krzywa małżeńskości uległa spłaszczeniu (zmalała wartość ogólnego współczynnika zawierania małżeństw), a dominanta rozkładu przesunęła się z grupy wieku lat do grupy lat. W tym samym okresie spadek płodności odnotowujemy w skrajnych grupach wieku reprodukcyjnego kobiet oraz jego wzrost w wieku oraz lat. Krzywa płodności stała się nieco bardziej spłaszczona (zmalał ogólny współczynnik płodności), a dominanta rozkładu przesunęła się z grupy wieku lat do lat. Jednocześnie obserwowane zmiany w płodności i małżeńskości odmiennie kształtowały się w ujęciu przestrzennym oraz wśród osób zamieszkałych na obszarach miejskich i wiejskich. Spowodowało to, że z czasem wyodrębniły się ich różne wzorce według wieku.

168 168 Wzorzec płodności a wzorzec małżeńskości w Polsce Przemiany modelu rodziny są przedmiotem rozważań wielu teorii. Np. zdaniem G.S. Beckera (1960, 1976, 1981) zawarcie związku małżeńskiego nastąpi wtedy, gdy partnerzy dostrzegą korzyści wynikające z posiadanej przez potencjalnego partnera nadwyżki produkcyjnej dóbr i usług przez niego świadczonych. Zgodnie z koncepcją R.A. Easterlina (1966, 1968, 1975) zachowanie jednostki na rynku matrymonialnym ukształtowane jest głównie przez doświadczenia wyniesione z okresu dzieciństwa. Wysoka stopa życiowa osiągana we wczesnych latach życia wykształca takie same aspiracje co do przyszłości. Oznacza to, że decyzję o założeniu rodziny warunkuje osiągany dochód przez partnerów. C.F. Westoff (1975; Westoff & others 1983) źródeł decyzji matrymonialnych upatruje w procesie modernizacji społecznej, a do głównych czynników sprawczych zalicza m.in. wzrost indywidualizmu, powszechną edukację, wzrost pozycji społecznej kobiet, popularyzację ideologii społeczeństwa konsumpcyjnego. Natomiast w teorii płodności H. Leibensteina (1974, 1975a, 1975b) dziecko traktowane jest jako dobro konsumpcyjne, które zaspokaja określone potrzeby rodziców. Jednakże ponoszą oni określone koszty związane z jego wychowaniem. Decyzja o jego posiadaniu podejmowana jest na podstawie analizy ewentualnych strat i korzyści z nim związanych, tzn. relacji między wysokością kosztów związanych z jego posiadaniem a jego użytecznością. Wątek kosztów tj. utraconych możliwości finansowych rodziców, a zwłaszcza kobiet, pojawia się także w teorii płodności R.A. Easterlina (1966, 1968, 1975). Obowiązek macierzyństwa zmusza kobietę do przerwania pracy zawodowej. Decyzję o jego posiadaniu określa zatem relacja między kosztem regulacji urodzeń a alternatywnym spadkiem dochodu rodziny, spowodowana jego pojawieniem się. W propozycji wyjaśnienia zmian płodności przedstawionej przez G.S. Beckera (1960, 1976, 1981) zakłada się, że wzrost dochodów jednostki powoduje wzrost sumy wydatków na określoną grupę towarów, a nie na wszystkie dobra. Dopóki w skali dóbr dziecko będzie traktowane jako dobro wyższego rzędu, wzrost dochodów może prowadzić do wzrostu wydatków na posiadaną już liczbę dzieci lub też sprzyjać zwiększeniu potomstwa w rodzinie. W koncepcji New Home Economics (Reid 1977) zawarcie małżeństwa i decyzje o posiadaniu potomstwa związane są z wykształceniem i aktywnością zawodową kobiet. Osoby o wyższym wykształceniu osiągają wyższy dochód, a zatem decyzja o dziecku, pojmowanym jako dobro, może być podejmowana wcześniej i może dotyczyć większej liczby dzieci w porównaniu z osobami o niższym wykształceniu. Natomiast koszty alternatywne dotyczące założenia rodziny, określone przez utracone możliwości pracy zarobkowej, są wyższe dla osób z wyższym wykształceniem i mogą powodować odraczanie decyzji o zawarciu związku i posiadaniu dziecka do starszych grup wieku, ale też sprzyjać rezygnacji z założenia rodziny.

169 Małgorzata Podogrodzka 169 W literaturze polskiej opis zmian płodności i małżeńskości oraz próba ich wyjaśnienia w powiązaniu z czynnikami społeczno-ekonomicznymi poruszane były w wielu pracach (np. Frątczak 2000; Kocot-Górecka 2002; Adsera 2004; Matysiak 2005; Kotowska 2007; Budnik i inni 2007; Florczak 2008; Kotowska i inni 2008; Mishtal 2010). Jednakże dotyczyły one głównie ujęcia ogólnopolskiego lub rozważania prowadzone były dla wybranego niewielkiego obszaru. Niewiele powstało prac zajmujących się tym problemem w ujęciu przestrzennym, tzn. obejmującym cały obszar kraju. Do wyjątków należą analizy przeprowadzone m.in. przez E. Gołatę (1995), M. Podogrodzką (2012a). Celem artykułu jest ukazanie przestrzennego podobieństwa zmian wzorca małżeńskości oraz płodności w Polsce w latach , odrębnie dla obszarów miejskich i wiejskich. Wyodrębnimy też te regiony kraju, gdzie charakterystyki te odznaczają się podobnym kształtem oraz dynamiką zmian. Rozważania prowadzone w takim ujęciu pozwolą na weryfikację następujących hipotez badawczych: 1. województwa charakteryzujące się podobnym kształtem wzorca płodności i małżeńskości tworzą zwarte przestrzennie obszary; 2. grupy regionów są jednorodne ze względu na wzorzec małżeńskości i płodności. W analizie przestrzennego zróżnicowania małżeńskości i płodności za badany obiekt przyjęto województwo. Jest to region administracyjny kraju, który charakteryzuje się wysokim stopniem instytucjonalizacji, stanowi podstawową jednostkę strukturyzacji i organizacji przestrzennej (np. Chojnicki 1996; Czyż 2002). Jednocześnie w badanym okresie podział administracyjny kraju uległ istotnej zmianie. Dlatego też dla lat wykorzystano informacje o 49 województwach, a dla lat o 16. Jednocześnie zdajemy sobie sprawę, że w ramach przyjętych do analizy jednostek mogą występować duże wewnętrzne różnice w natężeniu omawianych procesów, zwłaszcza po 1999 r. W celu ich ukazania powinny one być prowadzone w granicach danego regionu według powiatów czy gmin. W przypadku rozważań odnoszących się do całego obszaru Polski, taka analiza byłaby zbyt szczegółowa, a interpretacja wyników znacznie utrudniona. Wzorzec zawierania małżeństw opisano rozkładem cząstkowych współczynników zawierania małżeństw według wieku nowożeńców, a wzorzec płodności cząstkowymi współczynnikami płodności według wieku macierzyństwa. W opisie przestrzennego podobieństwa tych wzorców wykorzystano informację o skali różnic między cząstkowymi współczynnikami według wieku o najwyższym ich natężeniu. Wyodrębnienia grup województw podobnych dokonano poprzez ich przyporządkowanie do wyznaczonych grup według wartości tych różnic. nformacje statystyczne wykorzystane w artykule pochodzą z Roczników Demograficznych z różnych lat na dzień 31.X. danego roku oraz Departamentu Demografii GUS.

170 170 Wzorzec płodności a wzorzec małżeńskości w Polsce 2.2. WZORZEC PŁODNOŚC WEDŁUG WEKU W ostatnich dwóch dekadach odnotowane zmiany w wartości ogólnego współczynnika płodności, zarówno na obszarach miejskich i wiejskich, były wynikiem odmiennych przekształceń w cząstkowych współczynnikach płodności według wieku. W latach spadek płodności dotyczył wszystkich grup wieku, lecz miał różną intensywność. Najbardziej zmniejszyła się płodność kobiet w wieku i lat, zwłaszcza na obszarach miejskich. W kolejnych latach płodność kobiet w wieku oraz lata zaczęła rosnąć, zwłaszcza na obszarach miejskich, ale nadal malała w grupie wieku lata, ale już znacznie słabiej jak w poprzedniej dekadzie. W efekcie zmienił się wzorzec płodności według wieku. Krzywa płodności stała się bardziej spłaszczona i postacią przypominająca rozkład symetryczny. Dominanta rozkładu przesunęła się do starszych grup wieku tj. z lat do grupy wieku lat oraz zmieniły się relacje między niektórymi cząstkowymi współczynnikami płodności. W ujęciu przestrzennym odnotowujemy również istotne zmiany w cząstkowych współczynnikach płodności, które charakteryzują się ich różną intensywnością dla obszarów miejskich i wiejskich. W konsekwencji przekształcenia te wyodrębniły różne wzorce płodności, a tym samym i różny ich stopień przekształceń (np. Toński 1999; Podogrodzka 2011). W 1990 r. na obszarach miejskich i wiejskich wyodrębniono trzy grupy (trzy wzorce) województw podobnych, analizowanych ze względu na położenie dominanty w rozkładzie płodności oraz jej relacje, co do wartości, z sąsiednimi grupami wieku. Wzorzec typu charakteryzował się wyraźnie zaznaczonym maksimum rozkładu w grupie wieku lata. Na obszarach miejskich odnotowujemy go w prawie 78% województw, a na obszarach wiejskich 92%. Wzorzec typu cechował się już zbliżonym poziomem wartości współczynnika płodności w grupach wieku i lat. Na obszarach miejskich dotyczyło to ponad 16% województw, a na wsi jedynie 6%. Wzorzec typu odznaczał się wyraźnie niższą płodnością w grupie wieku lata aniżeli w grupie lat. Do grupy tej należały pozostałe województwa i było ich stosunkowo niewiele. Na obszarach miejskich było ich 6%, a na obszarach wiejskich 2%. W 1998 r. nadal możemy wyodrębnić trzy grupy województw podobnych. Na obszarach miejskich do grupy pierwszej, charakteryzującej się wzorcem typu, należało jedynie 5% województw, a na obszarach wiejskich 61%. Wzorcem typu odznaczało się zaś odpowiednio 32% i 13% województw. Z czasem wyraźnie wzrosła liczba regionów przyjmująca postać wzorca typu i na obszarach miejskich było już ich 63%, a na wsi 26%. Wyniki te wskazują, że z czasem w coraz to większej liczbie województw

171 Małgorzata Podogrodzka 171 decyzje o urodzeniu dziecka podejmowane były przez kobiety w coraz to starszym wieku, zwłaszcza w mieście. Według nowego podziału administracyjnego kraju, w 1999 r. na obszarach miejskich w żadnym województwie nie odnotowujemy, analogicznego jak dla okresu poprzedniego, wzorca typu. Na obszarach wiejskich występował on nadal w 44% regionach. Wzorzec typu na obszarach miejskich dotyczył 25% województw, a na obszarach wiejskich 31%. Wzorzec typu odnotowujemy odpowiednio w 75% i 25% regionach. Dekadę później nadal obowiązywały wcześniej wyodrębnione wzorce płodności, ale ukształtowały się też nowe. Na obszarach miejskich ponad 87% województw charakteryzowało się wzorcem typu, a na wsi jedynie 12%. Natomiast wzorzec typu V, obejmujący 13% regionów na obszarach miejskich i 50% na obszarach wiejskich, odznaczał się najwyższą płodnością w grupie wieku lat, ale w sąsiednich grupach wieku płodność była niewiele niższa. Dodatkowo, ale jedynie na obszarach wiejskich możemy wyodrębnić wzorzec typu V, gdzie natężenie płodności nadal jest najwyższe w wieku lat, ale w grupie wieku lata było znacznie niższe, jak w grupie wieku lata. Sytuacja ta dotyczyła 37,5% województw (rys. 1) Miasto Wieś typ wzorca płodności: V V Rys. 1. Wzorzec płodności na obszarach miejskich i wiejskich według województw w roku 1990, 1998, 1999, 2010 Źródło: oprac. własne na podstawie informacji z Rocznika Demograficznego z różnych lat, GUS, Warszawa

172 172 Wzorzec płodności a wzorzec małżeńskości w Polsce Z przeprowadzonych rozważań wynika, że z czasem we wszystkich województwach wzorzec płodności według wieku uległ zmianie, ale jego stopień przekształceń nie przebiegał tak samo we wszystkich województwach. Na obszarach miejskich zmiany wzorca płodności były nieco wolniejsze i mniej zróżnicowane aniżeli na obszarach wiejskich. Przy ich ocenie należy jednakże pamiętać, że przy wyznaczaniu wzorca płodności uwzględniono wszystkie urodzenia. Na jego kształt, poza odraczaniem decyzji o posiadaniu potomka do starszych grup wieku kobiet, ma również wpływ liczba dzieci rodzonych przez kobietę. Ponadto, obserwowane zmiany odmiennie kształtowały się w ujęciu przestrzennym. m dalej od granicy wschodniej kraju, tym niższy numer wzorca, co oznacza, że jego przekształcenia były coraz to mniej zaawansowane. Jednocześnie województwa charakteryzujące się podobnym wzorcem płodności według wieku rozlokowane były w różnych częściach kraju, zasadniczo nie tworząc zwartych przestrzennie obszarów, zwłaszcza na obszarach miejskich. 2.3.WZORZEC ZAWERANA MAŁŻEŃSTW WEDŁUG WEKU W latach spadek natężenia zawierania małżeństw, zarówno na obszarach miejskich i wiejskich, wynikał z różnego nasilenia zmian w cząstkowych współczynnikach małżeńskości według wieku. W całym badanym okresie odnotowujemy znaczące obniżenie się natężenia małżeństw w grupie lat, zarówno na obszarach miejskich i wiejskich. W latach 90. jego spadek wystąpił również w grupie wieku lat, ale w kolejnej dekadzie nastąpił już jego wzrost, zwłaszcza w mieście. Natomiast systematyczny wzrost zawieranych małżeństw miał miejsce w grupie wieku lata i również był on wyraźniejszy na obszarach miejskich. Te nierównomierne zmiany w poszczególnych grupach wieku sprawiły, że wzorzec małżeńskości uległ zmianie. Krzywa ta nieco bardziej spłaszczyła się, a dominanta rozkładu przesunęła się do starszych grup wieku, tj. z grupy wieku lata do grupy wieku lat. Dodatkowo zmianie uległy relacje między niektórymi cząstkowymi współczynnikami małżeńskości według wieku. W ujęciu przestrzennym również nie były one jednorodne. Sprawiło to, że wzorce małżeńskości istotnie różniły się między województwami oraz odmiennie kształtowały się dla obszarów miejskich i wiejskich (np. Podogrodzka 2012b). W 1990 r. możemy wyodrębnić cztery grupy województw podobnych ze względu na kształt wzorca małżeńskości. Do pierwszej z nich, gdzie współczynnik zawierania małżeństw dla osób w wieku lata był znacznie wyższy, bo o ponad 56% aniżeli w grupie wieku lat (wzorzec typu ), na obszarach miejskich należało około 47% województw, a na wsi 75,5%. Kolejną grupę tworzą zaś te, gdzie współczynnik małżeńskości w grupie wieku lata był wyższy o od 41% do 55% od grupy wieku lat. Na obszarach

173 Małgorzata Podogrodzka 173 miejskich było takich województw około 43%, a na obszarach wiejskich około 23% (wzorzec typu ). Trzecią z kolei grupę tworzyły regiony, gdzie współczynnik małżeństw dla grupy wieku lata był wyższy jedynie o od 26% do 40% od grupy wieku lat (wzorzec typu ). Do grupy tej należało 6% regionów z obszarów miejskich oraz 2% obszarów wiejskich. W ostatniej z omawianych grup, gdzie najwyższe natężenie zawierania małżeństw w grupie wieku lata było wyższe jedynie o co najwyżej 22% od grupy wieku lat (wzorzec typu V), znalazło się jedynie na obszarach miejskich 2% województw. W 1998 r. nadal obowiązują cztery wzorce małżeńskości, ale wzorzec typu już nie występował. Pojawił się zaś nowy wzorzec typu V, gdzie nie odnotowujemy istotnych różnic w wartościach współczynników zawierania małżeństw między grupami wieku o najwyższej intensywności. Na obszarach miejskich wzorzec typu dotyczył 6% województw, a na obszarach wiejskich aż 86%. Wzorzec typu dotyczył zaś odpowiednio 55% i nieco ponad 12% regionów. Wzorzec typu V wystąpił prawie w 29% województwach na obszarach miejskich i jedynie w 2% na obszarach wiejskich. Nowy wzorzec odnotowujemy jedynie w mieście i to dla 8% regionów. W nowym układzie przestrzennym w 1999 r. na obszarach miejskich można wyodrębnić dwie jednorodne grupy regionów ze względu na podobieństwo wzorca małżeńskości. Do pierwszej z nich należało prawie 82% województw, a do drugiej 18%. Pierwsza z nich charakteryzowała się tym, że najwyższe natężenie małżeńskości występowało w grupie wieku lata (wzorzec typu A), a w drugiej grupie wieku lat (wzorzec typu B). Należy zaznaczyć, że w przypadku obu wymienionych wzorców natężenie w klasie dominanty rozkładu było zdecydowanie wyższe w porównaniu z sąsiednimi grupami wieku. Na obszarach wiejskich we wszystkich województwach obowiązywał wzorzec typu A. W 2010 r. na obszarach miejskich mamy już trzy grupy województw podobnych. We wszystkich regionach dominanta rozkładu wystąpiła już jedynie w grupie wieku lat, ale w pierwszej z nich współczynnik zawierania małżeństw dla osób w wieku lata był wyższy o % od grupy wieku lata (wzorzec typu C). W grupie drugiej współczynnik zawierania małżeństw dla osób w wieku lata był wyższy o 50 75% od grupy wieku lata (wzorzec typu D), a w kolejnej grupie współczynnik zawierania małżeństw dla osób w wieku lata był wyższy o 25 50% od grupy wieku lata (wzorzec typu E). Na obszarach wiejskich sytuacja przedstawiała się nieco inaczej, co do różnic w wartościach między poszczególnymi cząstkowymi współczynnikami małżeńskości według wieku. Przyjmując podobną konwencję rozumowania możemy wyodrębnić pięć grup województw podobnych. Jeżeli współczynnik zawierania małżeństw dla osób w wieku lata kształtował

174 174 Wzorzec płodności a wzorzec małżeńskości w Polsce się na zbliżonym poziomie jak w grupie wieku 25 29, ale był znacznie wyższy jak dla grupy lata, to nazwiemy go wzorcem typu Bbis. Jeżeli współczynnik zawierania małżeństw dla osób w wieku lata był niższy od wartości wyznaczonej dla grupy wieku 25 29, ale: dla osób w wieku lata był wyższy o % jak dla osób w wieku lata, to mamy do czynienia ze wzorcem typu Cbis, ale jeżeli dla osób w wieku lata był wyższy o % jak dla osób w wieku lata, to jest to już wzorzec typu Dbis. Natomiast, gdy dla osób w wieku lata był wyższy o % jak dla osób w wieku lata, to jest to wzorzec typu Ebis. Przyjmując, że typ wzorca określa jego stopień przekształceń, to można stwierdzić, że na obszarach miejskich był on nieco bardziej zaawansowany oraz mniej zróżnicowany przestrzennie. Wzorzec typu B wystąpił jedynie na obszarach wiejskich w ponad 31% województw. Natomiast wzorzec typu C odnotowujemy na obszarach miejskich w 12,5% regionów, a typu Cbis na obszarach wiejskich w przypadku 37,5% obszarów. Wzorzec typu D Dbis dotyczył odpowiednio ponad 56% i 12,5% województw, a ostatni z rozważanych typów ponad 31% i około 19% regionów (rys. 2). Uznając, że zarówno przesunięcie maksimum rozkładu z wieku lat do wieku lat, jak i kształtowanie się wartości współczynników małżeńskości w grupach wieku i lat na zbliżonym poziomie świadczą o silniejszych przekształceniach wzorca, można stwierdzić, iż na obszarach miejskich nastąpiło to dla około ⅓ regionów, natomiast na obszarach wiejskich dotyczyło jedynie co piątego województwa. Przestrzenne zaawansowanie przemian wzorca zawierania małżeństw dla mieszkańców miast było silniejsze i nieco bardziej jednorodne, niż dla mieszkańców wsi. Ponadto, różny stopień jego przekształceń dotyczył zasadniczo odmiennych województw na obszarach miejskich i wiejskich. nterpretując te zmiany należy pamiętać, że przy ich wyznaczaniu uwzględniono wszystkie zawarte małżeństwa, niezależnie od poprzedniego stanu cywilnego małżonków. Dotyczą one zarówno małżeństw pierwszych, jak i powtórnych.

175 Małgorzata Podogrodzka Miasto Wieś typ wzorca małżeńskości: typ wzorca małżeńskości: V V A B Bbis C Cbis D Dbis E Ebis Rys. 2. Typ wzorca małżeńskości według wieku na obszarach miejskich i wiejskich w roku 1990, 1998, 1999, 2010 Źródło: oprac. własne na podstawie informacji z Rocznika Demograficznego z różnych lat, GUS, Warszawa 2.4. WZORZEC MAŁŻEŃSKOŚC A WZORZEC PŁODNOŚC WEDŁUG WEKU Od początku lat 90. XX w. obserwowanym w ujęciu ogólnopolskim zmianom kształtu rozkładu cząstkowych współczynników zawierania małżeństw według wieku towarzyszyły zmiany we wzorcu płodności. Można postawić pytanie, czy przestrzenna dynamika tych zmian była podobna, tj. czy wzrost nr wzorca małżeńskości oznaczał również wzrost nr wzorca płodności i czy przekształcenia te były podobne na obszarach miejskich i wiejskich? W 1990 r. różnym przestrzennie odnotowanym wzorcom płodności odpowiadają różne wzorce małżeńskości. Na obszarach miejskich w tych województwach, gdzie odnotowaliśmy wzorzec płodności typu przeważał wzorzec małżeńskości typu. Zbieżność ta wystąpiła w około 58% regionach. W pozostałych województwach mógł to być wzorzec typu (29%) lub wzorzec typu (4%). Natomiast tam, gdzie był to wzorzec płodności typu mógł to być każdy ze wzorców małżeńskości, ale najczęściej występował wzorzec typu (w 50%

176 176 Wzorzec płodności a wzorzec małżeńskości w Polsce województw). Wzorcowi płodności typu towarzyszył wzorzec zawierania małżeństw jedynie typu. Dekadę później relacje te wyraźnie się zmieniły. W tych województwach, gdzie odnotowaliśmy wzorzec płodności typu wystąpił tak samo często wzorzec małżeńskości typu i. Natomiast w tych regionach, gdzie wzorzec płodności był typu przeważał wzorzec małżeńskości typu. Sytuacja ta dotyczyła 65% województw. Ponadto, wystąpił też wzorzec typu V (24%) i typu V (11%). W przypadku województw charakteryzujących się wzorcem płodności typu, wzorce małżeńskości były bardzo zróżnicowane. Wzorzec typu odnotowujemy w 7% województw, podobnie jak i wzorzec typu. Natomiast wzorzec wystąpił w 53%, a wzorzec typu V w 33%. Z rozważań tych wynika, że przestrzennym przekształceniom wzorca płodności zwykle towarzyszyły zmiany wzorca małżeńskości, ale nie zawsze dotyczyły tej samej skali przekształceń. W niektórych województwach przemiany płodności były znacznie silniejsze od przekształceń małżeńskości, a w innych sytuacja była odwrotna. Ponadto, zbieżność tych relacji zmalała z czasem, ale im wyższy numer wzorca płodności, tym wyższy numer wzorca małżeńskości. O ile w 1990 roku współczynnik korelacji między numerami wzorców wynosił 0,39, to dziesięć lat później już tylko 0,11. Na obszarach wiejskich sytuacja przedstawiała się nieco inaczej. Przestrzenne zróżnicowanie wzorców płodności względem małżeńskości było znacznie mniej zróżnicowane i jednocześnie bardziej stabilne, ale też malejące w czasie. Współczynnik korelacji między tymi wzorcami wynosił na początku badanego okresu 0,68, a pod jego koniec już 0,54. tak, w 1990 r. w tych województwach, gdzie wystąpił wzorzec płodności typu przeważał w nich wzorzec małżeńskości typu. Odnotowaliśmy go dla ponad 84% regionów. W pozostałych wystąpił wzorzec typu. Natomiast tam, gdzie był to wzorzec płodności typu, był to również wzorzec małżeńskości typu, a tam, gdzie był to typ, był to też typ. Dekadę później sytuacja uległa nieznacznej zmianie. W regionach charakteryzujących się wzorcem płodności typu, wystąpił jedynie wzorzec zawierania małżeństw typu. Wśród województw ze wzorcem płodności typu zdecydowanie przeważały te, które cechowały się wzorcem zawierania małżeństw typu. Było ich 83%. W pozostałych regionach wystąpił wzorzec typu. Natomiast w tych województwach, gdzie odnotowaliśmy wzorzec płodności typu, w 54% regionów był to również wzorzec małżeńskości typu, w 39% typu, a w pozostałych 7% typu V (tab. 1).

177 Małgorzata Podogrodzka 177 Tabela 1 Rozkład grup województw ze względu na podobieństwo zmian wzorca płodności i małżeńskości w roku 1990 i 1998 Typ wzorca Województwo płodności małżeńskości miasto wieś miasto wieś Bialskopodlaskie Białostockie Bielskie Bydgoskie Chełmskie Ciechanowskie Częstochowskie Elbląskie Gdańskie Gorzowskie Jeleniogórskie Kaliskie Katowickie Kieleckie Konińskie Koszalińskie Krakowskie Krośnieńskie Legnickie Leszczyńskie Łódzkie Łomżyńskie Lubelskie Nowosądeckie Olsztyńskie Opolskie Ostrołęckie Pilskie Piotrkowskie Płockie Poznańskie Przemyskie Radomskie Rzeszowskie Siedleckie V V V V V V V V V V V V V V

178 178 Wzorzec płodności a wzorzec małżeńskości w Polsce Tabela 1 (cd.) Sieradzkie Skierniewickie Słupskie Suwalskie Szczecińskie Tarnobrzeskie Tarnowskie Toruńskie Wałbrzyskie Warszawskie Włocławskie Wrocławskie Zamojskie Zielonogórskie V V V V V V Źródło: oprac. własne. W wyniku zmian administracyjnych kraju w 1999 r. powstało 16 nowych województw. Oznacza to, że informacje o przestrzennych zmianach w płodności oraz małżeńskości mogą być nieco bardziej uogólnione w stosunku do tych, jakie uzyskaliśmy dla 49 jednostek. Jednocześnie łączne ich ukazanie pozwoli na określenie kierunku tych przemian. W 1999 r. na obszarach miejskich w województwach charakteryzujących się wzorcem płodności typu obowiązywał jedynie wzorzec małżeńskości typu A. Natomiast tam, gdzie wystąpił wzorzec płodności typu, wzorzec zawierania małżeństw mógł być typu A lub B. Pierwszy z nich dotyczył 75% regionów, a drugi 25%. Dekadę później obraz ten nieco się zmienił. W tych województwach, gdzie odnotowaliśmy występowanie wzorca płodności typu dominował wzorzec małżeńskości typu D. Nieco rzadziej pojawiał się wzorzec typu E oraz sporadycznie wzorzec typu C. Odpowiednio rozkład ten dotyczył około 53,5, 38,5 i 8% regionów. W przypadku województw odznaczających się wzorcem płodności typu V mógł wystąpić wzorzec małżeńskości typu C (w 33% województw) lub B (w 67% regionów). Przeprowadzone rozważania pozwalają zauważyć, że na początku tego okresu województwa charakteryzujące się nieco bardziej zaawansowanymi przekształceniami wzorca płodności odznaczały się również nieco silniejszymi zmianami wzorca małżeńskości. Nieco ponad dziesięć lat później już nie obserwujemy takiej relacji. Można nawet stwierdzić, że w tych regionach, gdzie przemiany wzorca płodności były silniejsze, to przekształcenia wzorca małżeńskości były wolniejsze. Wyznaczony współczynnik korelacji między numerami tych wzorców wynosił początkowo

179 Małgorzata Podogrodzka 179 0,29, a następnie 0,25. Ponadto, z czasem wzrosło też przestrzenne zróżnicowanie wzorców małżeńskości względem płodności. Wydaje się zatem, że na obszarach miejskich przemiany w płodności wyprzedziły zmiany w małżeńskości co oznacza, że zmieniła się sekwencja zdarzeń demograficznych. Na obszarach wiejskich przemiany płodności w połączeniu z małżeńskością były znacznie bardziej zróżnicowane. W 1999 r. niezależnie od typu wzorca płodności odnotowanego w poszczególnych województwach występował w nich jedynie wzorzec zawierania małżeństw typu A. Dekadę później w regionach charakteryzujących się wzorcem płodności typu wystąpił, w takim samym stopniu, wzorzec zawierania małżeństw typu Bbis oraz Ebis. Natomiast tam, gdzie odnotowaliśmy wzorzec płodności typu V mógł to być równocześnie wzorzec małżeńskości typu Bbis, Cbis, Dbis i Ebis. Odpowiednio sytuacja ta dotyczyła 37,5%, 25%, 25% i 12,5% regionów. Natomiast w województwach odznaczających się wzorcem płodności typu V najczęściej występował wzorzec małżeńskości typu Cbis (w 66,7% z nich). Ale pojawił się też, w takim samym stopniu, wzorzec Bbis oraz Ebis. Rozważania te wskazują, że na obszarach wiejskich trudno jednoznacznie określić przestrzenny kierunek zmian wzorca płodności w połączeniu ze wzorcem małżeńskości, ale można zauważyć, że w niektórych województwach przemiany płodności znacznie wyprzedziły zmiany w małżeńskości lub przemiany w zawieraniu małżeństw były znacznie silniejsze jak dla płodności. Może to wskazywać na pewną przestrzenną polaryzację tych relacji (tab. 2). Przeprowadzona analiza na temat przestrzennych powiązań między stopniem przekształceń wzorca płodności i wzorca małżeńskości pozwala stwierdzić, że w badanym okresie zmiany te przebiegały odmiennie na obszarach miejskich i wiejskich. Ponadto, na obszarach wiejskich były one znacznie bardziej zróżnicowane. Jednocześnie niezależnie od miejsca zamieszkania (miasto wieś) ta przestrzenna niejednorodność zachowań demograficznych malała z czasem, zwłaszcza na obszarach miejskich. Wbrew oczekiwaniom, stopień zaawansowania wzorca małżeńskości nie warunkował jednoznacznie stopnia przekształceń wzorca płodności. W województwach charakteryzujących się tym samym wzorcem płodności odnotowujemy różne wzorce zawierania małżeństw.

180 180 Wzorzec płodności a wzorzec małżeńskości w Polsce Tabela 2 Rozkład grup województw ze względu na podobieństwo zmian wzorca płodności i małżeńskości w roku 1999 i 2010 Województwa Dolnośląskie Kujawsko-Pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-Mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Źródło: oprac. własne. Typ wzorca płodności małżeńskości miasto wieś miasto wieś V A E A Ebis V A D A Bbis V A D A Dbis V A E A Ebis V A E A Cbis V V B D A Bbis V B D A Cbis V A E A Bbis V V B C A Cbis V V A D A Cbis A D A Bbis V A D A Cbis V A C A Bbis V A D A Dbis V A D A Cbis A E A Ebis 2.5. PODSUMOWANE W latach w ujęciu ogólnopolskim ogólny współczynnik płodności charakteryzował się systematycznym spadkiem wartości, zarówno na obszarach miejskich i wiejskich, ale na wsi były one nieco intensywniejsze. Po tym okresie odnotowujemy zaś nieznaczny jego wzrost. Jednocześnie zmiany te wynikały z różnego natężenia ich cząstkowych współczynników według wieku. W skali całego kraju płodność kobiet spadła we wszystkich grupach wieku, zarówno w mieście, jak i na wsi. W następnej dekadzie wystąpił wzrost płodności kobiet w wieku oraz lata, zwłaszcza w mieście. Krzywa płodności opisująca wzorzec płodności według wieku, stała się bardziej spłaszczona, a dominanta rozkładu przesunęła się z grupy wieku lat do lat. Zmieniły się też relacje między cząstkowymi współczynnikami płodności w grupach wieku o najwyższej płodności. Zmiany te nie przebiegały jednakowo w ujęciu przestrzennym, zarówno wśród mieszkanek obszarów miejskich i wiejskich. Spowodowało to, że z czasem wyodrębniły się różne wzorce

181 Małgorzata Podogrodzka 181 płodności. Jeżeli przyjmiemy, że o sile tych przemian decyduje zmiana położenia mody w rozkładzie oraz relacje co do wartości między maksymalną płodnością a płodnością w sąsiednich grupach wieku, to na obszarach miejskich dokonały się one w większej liczbie województw, aniżeli na obszarach wiejskich. Jednocześnie im dalej województwa położone były od wschodniej granicy Polski, tym mniej te przekształcenia były zaawansowane. Tworzyły też one dość zwarte przestrzennie obszary. W ujęciu ogólnopolskim natężenie zawierania małżeństw podlegało nieznacznym wahaniom w czasie. Do 2004 r. odnotowujemy spadek wartości tej miary, a następnie jej wzrost, zarówno na obszarach miejskich i wiejskich. Równocześnie z czasem osoby najmłodsze cechuje wyraźny spadek skłonności do zawierania małżeństw, zaś w grupach starszych jej wzrost. Dominanta rozkładu przesunęła się z grupy wieku lata do grupy wieku lat oraz relacje między współczynnikami małżeństw w grupach wieku i uległy zmianie. Zaobserwowane tendencje wystąpiły w większości województw, co spowodowało, iż wzorzec zachowań matrymonialnych stał się jeszcze bardziej zróżnicowany przestrzennie, zwłaszcza na obszarach wiejskich. Ponadto, województwa odznaczające się jego podobnym kształtem tworzyły raczej zwarte przestrzennie obszary niezależnie od miejsca zamieszkania (miasto wieś), ale w latach 90. im dalej były one położone od granicy wschodniej, tym przekształcenia tego wzorca były słabsze. Dekadę później sytuacja uległa zmianie, tzn. im dalej od granicy wschodniej, tym zmiany te były bardziej zaawansowane. Analizując dla całego badanego okresu powiązania między stopniem przekształceń wzorca płodności ze wzorcem małżeńskości można zauważyć, że na obszarach miejskich w większości województw zmianom w rozkładzie cząstkowych współczynników płodności według wieku odpowiadały słabsze zmiany w rozkładzie cząstkowych współczynników zawierania małżeństw według wieku. Natomiast na obszarach wiejskich relacje między tymi wzorcami były bardziej zróżnicowane. W niektórych województwach przemiany płodności znacznie wyprzedziły zmiany w małżeńskości lub przemiany w zawieraniu małżeństw były znacznie silniejsze jak dla płodności. Może to zatem wskazywać na pewną przestrzenną polaryzację tych relacji. Przeprowadzone rozważania nie potwierdziły wszystkich postawionych na wstępie hipotez badawczych. Wskazują też, że w czasie, w wielu województwach uległa zmianie sekwencja zdarzeń demograficznych, zwłaszcza na obszarach miejskich. Ocena zaś przyczyn takich zachowań wymaga dalszych pogłębionych analiz.

182 182 Wzorzec płodności a wzorzec małżeńskości w Polsce LTERATURA Adsera A., 2004, Changing fertility rates in developed countries. The impact of labour market institutions, Journal of Population Economics, vol. 17, Becker G.S., 1960, Demographic and economic change in developed countries [w:] An economic analysis of fertility, National Bureau of Economic Research (ed.), NJ: Princeton University Press, Princeton, Becker G.S., 1976, The economic approach to human behavior, Chicago University Press, Chicago. Becker G.S., 1981, A treatise on the family, Harvard University Press, Cambridge, Mass. Budnik A., Mrowicka B., Baran S., 2007, The fertility of women in Poland in the period of transformation of the political and economics system (the 80 s and 90 s), Human Evolution, vol. 18, no 3 4, s Chojnicki Z., 1996, Region w ujęciu geograficzno-systemowym [w:] Czyż T. (red.), Podstawy regionalizacji geograficznej, nr 3, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s Czyż T., 2002, Zastosowanie modelu potencjału w analizie zróżnicowania regionalnego Polski, Studia Regionalne i Lokalne, nr 2 3, s Easterlin R.A., 1966, On the relation of economic factors to recent and projected fertility changes, Demography, no 3, s Easterlin R.A., 1968, Relative economic status and the American fertility swing [w:] Sheldon E.B. (ed.), Family economic behavior: problems and prospects, Philadelphia: Lippincott, s Easterlin R.A., 1975, An economic framework for fertility analysis, Studies in Family Planning, no 6, s Florczak W., 2008, Makroekonomiczne uwarunkowania płodności w Polsce: próba kwantyfikacji, Studia Demograficzne, nr 1 2/ , s Frątczak E., 2000, Changes in Fertility Pattern in Poland during the Transformation Period Measurement and nterpretation, Polish Population Review, nr 16, s Gołata E., 1995, Płodność i małżeńskość w Polsce w okresie transformacji społeczno- -gospodarczej, Studia Demograficzne, nr 3/121, s Kocot-Górecka K., 2002, Aktywność ekonomiczna kobiet a zmiany wzorca płodności w Polsce, praca doktorska, SiD, KAE, SGH, Warszawa. Kotowska.E., 2007, Zmiany modelu rodziny. Polska kraje europejskie, Polityka Społeczna, nr 4, s. 5 7 Kotowska.E., Jóźwiak J., Matysiak A., Baranowska A., 2008, Poland: Fertility decline as a response to profund societal and labour market changes?, Demographic Research, vol. 19, s Leibenstein H., 1974, Relation of economic development to fertility [w:] Tabah L. (ed.), Population Growth and Economic Development in the Third World, vol. 2, s Leibenstein H., 1975a, The economics theory of fertility decline, Quarterly Journal of Economics, no 84, s

183 Małgorzata Podogrodzka 183 Leibenstein H., 1975b, On the economic theory of fertility behavior: a reply to Keeley, Journal of Ecomomic Literature, no 13, s Matysiak A., 2005, The sharing of professional and household duties between Polish couples: preferences and actual choices, Studia Demograficzne, nr 1, s Mishtal J.Z., 2010, Understanding low fertility in Poland. Demographic consequences of gendered discrimination in employment and post-socialist neoliberal restructuring, Demographic Research, vol. 21, s Podogrodzka M., 2011, Zachowania prokreacyjne ludności na obszarach miejskich i wiejskich w Polsce w latach , Wieś i Rolnictwo, nr 2, s Podogrodzka M., 2012a, Bezrobocie determinantą przestrzennego zróżnicowania płodności według miejsca zamieszkania w Polsce w latach , Wieś i Rolnictwo, nr 1, s Podogrodzka M., 2012b, Zmiany zachowań matrymonialnych na obszarach miejskich i wiejskich w Polsce w latach , Wieś i Rolnictwo, nr 3, s Reid M, 1977, How now is the New Home Economics?, Journal of Consume Research, no 4, s Toński P., 1999, Przestrzenne zróżnicowanie płodności w Polsce w latach , Studia Demograficzne, nr 1/135, s Westoff C.F., 1975, The Yield of the impertect: the 1970 National Fertility Study, Demography, no 12, s Westoff C.H.F., Calot G., Foster A.D., 1983, Teenage Fertility in Developed Nations , Family Planning Perspectives, no 15, s ABSTRACT PATTERN OF MARRAGE AND PATTERN OF FERTLTY AFTER ECONOMCS TRANSFORMATON N POLAND Observed since the beginning of the 1990s. changes in the intensity of marriages and fertility are the result of different of their raters by age. At the same time, these processes are different in urban and rural areas and by voivodeships. The purpose of the article is their description and shows how degree of the pattern of fertility determines the degree of pattern of marriages by voivodeships. We expect that the stronger changes of one of the process also means stronger the second changes. Carried out considerations have not confirmed this assumption. Dr Małgorzata Podogrodzka nstytut Statystyki i Demografii Szkoła Główna Handlowa

184

185 ANNA JANSZEWSKA 3. MAŁŻEŃSTWA VS ZWĄZK NEFORMALNE W OPNACH MŁODYCH MESZKAŃCÓW ŁODZ 3.1. WPROWADZENE Od wielu lat toczą się w różnych krajach ożywione dyskusje nad zmieniającymi się formami życia małżeńskiego, modelem rodziny jej tworzeniem i rozpadem. Stanowiska i poglądy uczestników dyskursu społecznego różnią się wyraźnie pomiędzy zwolennikami liberalizacji życia małżeńsko-rodzinnego i ich przeciwnikami konserwatystami. Tam, gdzie takich debat nie ma, jak zauważa A. Giddens (1999), winne są temu rządy autorytarne i zachowawcze ugrupowania. Przeobrażenia, jakie dokonują się w ramach rodziny jako instytucji są wyzwaniem dla społeczeństw i ich polityki społecznej. Towarzyszą tym przemianom bowiem nowe podmioty, nowe sfery życia rodzinnego, których wcześniej nie było i nie były objęte programem tejże polityki. Także Polska stała się areną wymiany burzliwych poglądów na te tematy, szczególnie w ostatnim czasie, kiedy to na drogę legislacyjną wprowadzono problem rozwiązań gwarantujących formalizację związków partnerskich. Prace nad projektem ustawy o związkach partnerskich mają już w naszym kraju długą historię. Pierwszy projekt, autorstwa Marii Szyszkowskiej w 2004 r. został przyjęty przez Senat, jednak nie odbyło się ani jedno jego czytanie w Sejmie. Drugi projekt ustawy o umowach związków partnerskich, przygotowany przez Grupę nicjatywną ds. Związków Partnerskich, został złożony w Sejmie w 2011 roku. Nad projektem odbyły się dwie dyskusje na plenum połączonych komisji sejmowych i w specjalnie stworzonej podkomisji. Prace nad projektem nie były kontynuowane z racji kampanii wyborczej. W trakcie trwania Sejmu V kadencji podjęte zostały ponownie prace nad projektem ustawy o związkach partnerskich. 13 stycznia 2012 r. na konferencji

186 186 Małżeństwa vs związki nieformalne w opiniach w Sejmie przedstawiciele Ruchu Palikota, Sojuszu Lewicy Demokratycznej, Trans-Fuzji, Grupy nicjatywnej ds. Związków Partnerskich oraz Miłość Nie Wyklucza poinformowali, że w najbliższym czasie do Sejmu złożone zostaną dwa projekty ustaw o umowach związków partnerskich oraz o instytucji związku partnerskiego. Projekt ustawy zgłosiła także Platforma Obywatelska. Jednakże Sejm odrzucił 25 stycznia 2013 r. projekty ustaw dotyczące związków partnerskich. Przepadły propozycje PO, SLD i Ruchu Palikota. Najbliżej sukcesu był wniosek zgłoszony przez posła Artura Dunina (PO). Propozycja posła zawierała m.in. możliwość zarejestrowania związków partnerskich w urzędach stanu cywilnego, wprowadzenie ustawowego dziedziczenia oraz obowiązku wzajemnej opieki, szansę na zdobycie informacji o stanie zdrowia partnera, kiedy ten przebywa w szpitalu oraz prawo odmowy zeznań przeciwko partnerowi. SLD i RP poszły o krok dalej, proponując możliwość wspólnego rozliczania się z podatków. Wszystkie z projektów dotyczyły nie tylko par homoseksualnych, o których prawach z pewnością mówiło się najwięcej, ale i par heteroseksualnych. Żaden z nich nie przewidywał możliwości adopcji dziecka przez związek partnerski. Za odrzuceniem wniosku zagłosowało 228 posłów, zaś 211 było za wprowadzeniem zmian. W tym momencie warto też zaznaczyć, że głosowanie w Sejmie nie było równoznaczne z przyjęciem nowej ustawy, ale z jej skierowaniem do dalszych prac parlamentarnych oraz dyskusji w komisjach. Projekt wprowadzany był z dużą ostrożnością. Jego autor, poseł Dunin mówił, że w żadnym wypadku nie zmierza on do zrównania związku partnerskiego z instytucją małżeństwa i dotyczy jedynie podstawowych spraw codziennych, które mogą ułatwić życie Polakom, którzy nie chcą albo nie mogą zawrzeć związku małżeńskiego. Społeczeństwo polskie w swoich opiniach na temat legalizacji związków partnerskich jest bardziej liberalne niż nasza władza ⅔ Polaków (67%) popiera wprowadzenie przepisów regulujących prawa osób żyjących w związkach partnerskich heteroseksualnych. Zdecydowanie mniej (47%) jest za takimi prawami dla par homoseksualnych wynika z sondażu TNS Polska. Sondaż przeprowadzony na początku marca 2013 r. pokazał, że 34% Polaków nie popiera wprowadzania przepisów, które regulowałyby prawa (np. dziedziczenie, prawo do informacji medycznej) ludzi żyjących w związkach partnerskich w przypadku osób różnej płci. Jednak większość, czyli 67% badanych opowiada się za takim rozwiązaniem. Nieco więcej zwolenników takiego rozwiązania jest wśród kobiet (68%), niż wśród mężczyzn (65%). Jeżeli chodzi o wiek badanych, to największą grupę popierających takie rozwiązanie stanowią osoby pomiędzy 20 a 29 rokiem życia (74%), zaś najmniej jest ich w grupach powyżej 40. roku życia (40 49 lat 62%, lat 63%, 60 lat i więcej 62%). Preferencje partyjne badanych mają znaczny wpływ na zróżnicowanie opinii. Najwięcej osób opowiadających się za uregulowaniem praw osób z partnerskich

187 Anna Janiszewska 187 związków heteroseksualnych (84%) jest wśród zwolenników Ruchu Palikota, zaś najmniej wśród popierających Prawo i Sprawiedliwość (57%). Także zwolennicy Platformy Obywatelskiej oraz Sojuszu Lewicy Demokratycznej są w większości (74%) za wprowadzeniem regulacji w tym zakresie. Wśród osób identyfikujących się z poglądami Polskiego Stronnictwa Ludowego takie rozwiązanie popiera 68% badanych. Z kolei biorąc pod uwagę praktyki religijne, najwięcej zwolenników jest wśród osób niepraktykujących (77%), nieco mniej wśród nieregularnie praktykujących (69%), a najmniej wśród wierzących i regularnie praktykujących (59%). Na podział preferencji wpływ ma również wykształcenie badanych. Więcej osób opowiadających się "za" jest w grupie z wykształceniem wyższym (72%) oraz średnim i pomaturalnym (70%). Natomiast poparcie jest mniejsze niż średnia w grupie ankietowanych z wykształceniem podstawowym i gimnazjalnym (54%) oraz zasadniczym zawodowym (65%). Wprowadzenie uregulowania praw osób żyjących w związkach partnerskich homoseksualnych ma z kolei wśród ogółu społeczeństwa więcej przeciwników (53%) niż zwolenników (47%) 1. Celem artykułu jest przedstawienie opinii młodych łodzian o małżeństwie i związkach partnerskich na tle zachowań demograficznych mieszkańców Łodzi w obszarze matrymonialnym. Analiza materiału statystycznego została poszerzona o badania surveyowe. Wybór respondentów do badań ankietowych był celowy i podyktowany możliwością uzyskania opinii od osób, które wchodzą w etap cyklu życia związany z zachowaniami matrymonialnymi. Przeprowadzenie badań z mieszkańcami trzeciego, co do wielkości miasta w Polsce pod względem liczby ludności, było także świadome i celowe. Przemawiały za tym wartości wskaźników określające przemiany demograficzne i świadczące o pogłębianiu się zmian w Łodzi od początku rozpoczęcia transformacji systemowej PRZEMANY DOTYCHCZASOWEGO WZORU MAŁŻEŃSTWA RODZNY Badaniem i wyjaśnianiem różnorodności form małżeńsko-rodzinnych i ich przemian jakościowych zajmują się nowe teorie ponowoczesne 2. Zwraca się w nich uwagę na dynamikę życia rodzinnego oraz odkrywanie wewnętrznych procesów ujmowanych z punktu widzenia jednostek w nie uwikłanych. Podkreślane są po raz pierwszy w tak znaczący sposób emocje, uczucia i potrzeby jednostek jako indywidualistyczne, a nie jak do tej pory potrzeby 1 Badanie zostało zrealizowane na zlecenie PAP w pierwszych dniach marca 2013 r., na ogólnopolskiej reprezentatywnej próbie osób. 2 Adekwatnie do wyodrębnianych faz rozwoju społeczeństw, używa się też innych określeń dla nowej fazy rozwoju społeczeństwa, np. społeczeństwo posmodernizacyjne.

188 188 Małżeństwa vs związki nieformalne w opiniach z punktu widzenia rodziny i jej interesu. Szczególną uwagę poświęca się kobietom, które zmieniają porządek w rodzinie i przyczyniają się do przebudowy struktury rodziny. Nowe podejścia teoretyczne opisują zmianę modelu kobiety na przestrzeni ostatnich stu lat, przechodzącego od modeli dobrej żony i matki, który funkcjonował do lat 60., przez model superwoman od lat 70. aż do modelu invisible woman wykreowanego w latach 90. XX w. Ten ostatni model oznacza zacieranie się różnic płciowych i tworzenie nowych modeli socjalizacyjnych (Slany 2002a). Cechą charakterystyczną zmian jakie dokonują się w ramach formowania rodziny jest osłabienie wpływu norm i wartości, które były istotne dla rodziny tradycyjnej, a straciły wyraźnie na ważności w przypadku rodziny nuklearnej. stotnym elementem dla tych przemian jest fakt oddzielenia życia seksualnego od prokreacji, a nawet od małżeństwa. A. Giddens, jeden z bardziej wnikliwych obserwatorów i analityków współczesności, twierdzi, że nie ma dzisiaj zmian poważniejszych i bardziej spektakularnych od tych, jakie zachodzą w obrębie małżeństwa, rodziny, życia osobistego i relacji emocjonalnych. Jego zdaniem rozgrywa się na naszych oczach globalna rewolucja stylu życia z epicentrum w obszarze prywatności i intymności, a jej globalny charakter oznacza, że nie ma możliwości nie uczestniczenia w zmianach, jakie niesie nowoczesność. Są one jak huragan, który wcześniej czy później dociera wszędzie, a dotykając lokalnych układów nie pozostawia ich już takimi jak były. Charakterystyczne jest to, że im później gdzieś docierają, tym bardziej intensywny i burzliwy jest ich przebieg (Giddens 2006). Polska jest krajem, gdzie tempo przemian demograficznych jest niezwykle szybkie, zmiany te dokonują się w ciągu dekad, a nie stuleci. Mowa tu m.in. o kryzysie małżeńskości, depresji urodzeń, nasilaniu się rozwodów i zmianie ich przyczyn, wzroście kohabitacji, urodzeniach pozamałżeńskich i znaczeniu życia seksualnego. Jednym z problemów związanych z nowym etapem życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie jest zjawisko kohabitacji. Jest to forma, która staje się stopniowo uniwersalną formą życia rodzinnego oraz instytucją, ponieważ rodzą się w niej i wychowują dzieci. Kohabitacja nie jest nowym zjawiskiem, które pojawiło się wraz z innymi przemianami drugiego przejścia demograficznego. W niektórych krajach tradycja związków kohabitacyjnych jest długa, w innych pojawiła się na szerszą skalę w latach 60. XX w. Jak wskazuje wielu badaczy, spotyka się kilka form kohabitacji. Kohabitacja może: poprzedzać małżeństwo i stanowić okres przedłużonego chodzenia ze sobą, poprzedzać małżeństwo i stanowić przygotowanie do niego,

189 Anna Janiszewska 189 stanowić alternatywną formę małżeństwa, zwłaszcza dla osób, które nie zamierzają się pobrać, stanowić formę niezamężnego życia, wyrastającą z ideologii niezależności (Kwak 1995a, 1995b). stotnym czynnikiem pozwalającym rozpoznać związek kohabitacyjny jest czas pozostawania w nim; winien on wynosić przynajmniej kilka miesięcy. Według badań prowadzonych w wielu krajach, zjawisko kohabitacji upowszechnia się, rozciąga na różny wiek, stan cywilny, rasy czy klasy społeczne. Staje się bardzo szybko częścią kultury normatywnej danego społeczeństwa. Fenomenowi temu towarzyszy wzrost społecznej akceptacji, która jest wynikiem nowego, liberalnego podejścia do życia seksualnego niezamężnych osób. Dlatego badacze uważają, że kohabitacja może pojawić się w każdej fazie cyklu życia człowieka. Jest ważnym wydarzeniem w cyklu życia ludzi młodych, osób w średnim wieku, a także starszych będących po śmierci partnera/partnerki czy po rozwodzie. stnieją geograficzne zróżnicowania w nasileniu się tego fenomenu. Jak pokazują badania socjologiczne i demograficzne, związki te są najbardziej popularne w krajach skandynawskich (chociaż w Norwegii znacznie mniej), szczególnie w Szwecji, gdzie mają długą tradycję (Kwak 1995b). Dobór partnera w związku nieformalnym zależy od określenia znaczenia kohabitacji dla danego partnera. Jeśli jest ona substytutem formalnego małżeństwa, to dobór partnera nie powinien się różnić od doboru małżeńskiego. Wielu autorów podkreśla (Sanchez, Mannig, Smock 1998 za: K. Slany 2002a), że pomimo zachodzących zmian odnoszących się do sfery wolności osobistej, intymnej, aktywności zawodowej (przede wszystkim kobiet) jednostki dążą do wyboru partnera zgodnie z tradycyjnymi wzorami PRZEOBRAŻENA OBSZARU MAŁŻEŃSKOŚC W ŁODZ 3 Od początku lat 90. XX w. obserwuje się w miastach polskich wyraźny spadkowy trend w zawieraniu małżeństw, który ponownie wzrósł w ostatnich latach. Zmniejszenie liczby zawieranych małżeństw występuje pomimo tego, że w wieku matrymonialnym znajdują się liczne roczniki wyżu demograficznego lat 70. i baby boomu lat 80. Taka sytuacja występuje w największych miastach Polski, w tym także Łodzi i świadczy o kryzysie małżeńskości (Slany 2002a). 3 Podrozdział 3.3 powstał na podstawie fragmentu artykułu Przemiany demograficzne w Łodzi w świetle drugiego przejścia demograficznego opublikowanego w 2010 r. [w:] Jażdżewska. (red.), Duże i średnie miasta polskie w okresie transformacji, XX Konwersatorium Wiedzy o Mieście, t. 1, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s Analiza w tej części artykułu została poszerzona o aktualne informacje po 2007 r.

190 190 Małżeństwa vs związki nieformalne w opiniach Utrzymywanie się spadkowej tendencji w liczbie zawieranych małżeństw od początku rozpoczęcia transformacji systemowej do pierwszych lat XX w. przejawia się zarówno w wartościach bezwzględnych, jak i względnych natężeniach tego zjawiska. W analizowanym okresie największy, bo ponad 40% spadek liczby zawieranych małżeństw odnotowała Łódź. W pozostałych wybranych do analizy miastach ubytek wyniósł odpowiednio: 24,8% dla Wrocławia, 22,8% dla Poznania, 14,9% dla Warszawy i najmniejszy był w Krakowie 14,4% (tab. 1). Podobna sytuacja wystąpiła w przypadku współczynnika natężenia małżeństw, najniższą wartość w 2011 r. zaobserwowano w Łodzi 5 małżeństw na 100 ludności w wieku 15 lat i więcej. Jednocześnie należy zauważyć, że w Łodzi tendencja spadkowa w zawieraniu małżeństw o charakterze stałym występowała od 1989 do 2002 r., w którym to natężenie małżeństw było najmniejsze. Od 2003 r. można zaobserwować niewielki wzrost w liczbie zawieranych małżeństw w największych miastach i ponownie od 2007 roku spadek (rys. 1). Małżeństwa zawarte w największych miastach Polski w latach Tabela 1 Łódź Warszawa Kraków Poznań Wrocław w na 1000 w na 1000 w na 1000 w na 1000 w na 1000 Lata liczbach ludności liczbach ludności liczbach ludności liczbach ludności liczbachludności bez- w wieku bez- w wieku bez- w wieku bez- w wieku bez- w wieku względ- 15 lat względ- 15 lat względ- 15 lat względ- 15 lat względ- 15 lat nych i więcej nych i więcej nych i więcej nych i więcej nych i więcej , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,7 Źródło: Roczniki Demograficzne z różnych lat, GUS, Warszawa.

191 Anna Janiszewska liczba zawartych małżeństw średnia trzyokresowa średnia pięciookresowa Rys. 1. Tendencja rozwojowa liczby zawieranych małżeństw w Łodzi w latach Źródło: oprac. własne na podstawie: Ruch naturalny ludności w Łodzi, 1999, US, Łódź; Statystyka, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008, 2010, 2012, US, Łódź Przejawem zmian związanych z drugim przejściem demograficznym jest zawieranie związków małżeńskich w późniejszym wieku. Efektem tego jest wzrost mediany wieku osób wstępujących w związek małżeński. Środkowy wiek w chwili wstępowania w związek małżeński wzrósł w Łodzi, zarówno dla mężczyzn, jak i dla kobiet. W okresie w Łodzi mediana wieku osób zawierających małżeństwo zwiększyła się o 4,29 lat dla mężczyzn i 4,63 lat dla kobiet i w 2011 roku osiągnęła wartość 30,03 lat w przypadku mężczyzn i 28,4 lat w przypadku kobiet (rys. 2). Świadczy to o wyraźnym przesunięciu decyzji o zawieraniu małżeństw na wiek i lata. Zawieranie związków małżeńskich w coraz późniejszym wieku skutkuje spadkiem małżeństw młodocianych 4 w Łodzi. W latach odnotowano zmniejszenie liczby takich małżeństw z 9,1% do 3,2% tworzonych przez mężczyzn (18 20 lat) oraz z 2,1% do 0,8% związków zawieranych przez nieletnie kobiety (16 17 lat). Po 1999 r. nastąpił dalszy spadek związków młodocianych, w 2011 r. tylko 1 nieletnia kobieta zawarła związek małżeński (tab. 2). Zmniejszeniu uległa także liczba bardzo młodych mężczyzn (19 lat i mniej) zawierających związki małżeńskie ze 191 w 1999 r. do 6 w 2011 r. 4 Od 1999 r. małżeństwa młodociane tworzą kobiety w wieku lat, wcześniej były to związki mężczyzn w wieku lat lub kobiet mających lat.

192 wiek 192 Małżeństwa vs związki nieformalne w opiniach Nowożeńcy Rozwodzący się mężczyźni kobiety mężczyźni kobiety Rys. 2. Mediana wieku osób zawierających związek małżeński i rozwodzących się w Łodzi w latach Źródło: oprac. własne na podstawie: Ruch naturalny ludności w Łodzi, 1999, US, Łódź; Statystyka, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008, 2012, US, Łódź; Roczniki Demograficzne z różnych lat, GUS, Warszawa Małżeństwa młodociane zawarte w Łodzi w latach Tabela 2 Mężczyźni (18 20 lat) Kobiety (16 17 lat) Lata w liczbach bezwzględnych w % ogólnej liczby małżeństw w liczbach bezwzględnych w % ogólnej liczby małżeństw , , ,3 83 1, ,4 69 1, ,0 60 1, ,5 61 1, ,1 47 1, ,9 28 0, ,8 31 0, ,2 31 0,8

193 Anna Janiszewska 193 Tabela 2 (cd.) * 33 0, , , , , , , ,0 * Od 1999 r. mężczyźni w wieku lat nie tworzą małżeństw młodocianych. Źródło: oprac. własne na podstawie: Ruch naturalny ludności w Łodzi..., 1999, US, Łódź; Statystyka..., 2000, 2002, 2004, US, Łódź oraz niepublikowanych danych Urzędu Statystycznego w Łodzi. Cechą charakterystyczną małżeństw zawieranych w Łodzi jest nadal ich homogeniczność pod względem cech demograficzno-społecznych. dentyfikacja wzorów doboru małżonka uwzględniająca obok cech demograficzno-społecznych również cechy przestrzenne wykazała, że w okresie transformacji społeczno-gospodarczej utrzymały się w Łodzi dobory o charakterze homogenicznym (Janiszewska 2007). Uwzględniając stan cywilny nowożeńców w Łodzi zdecydowanie dominują małżeństwa pierwsze, tj. związki, w które wstępują panny i kawalerowie. W 2011 r. ponad 75% związków małżeńskich stanowiły związki zawierane pierwszy raz przez oboje partnerów i udział ten zwiększył się w porównaniu z rokiem 1990 o blisko 3%. Jednocześnie w grupie małżeństw powtórnych swoją dominację powiększyły w tym czasie związki mieszane (tab. 3). Spadkowi zawieranych małżeństw w Polsce towarzyszy od drugiej połowy lat 90. wzrost rozwodów. W największych miastach naszego kraju na początku okresu transformacyjnego współczynniki natężenia rozwodów (na mieszkańców) były zróżnicowane od najniższego w Warszawie (1,3) do najwyższego w Łodzi (2,3). W następnych latach nastąpił spadek liczby orzekanych rozwodów i był spowodowany z jednej strony skumulowaniem spraw rozwodowych, a z drugiej zmianą przepisów związanych z przeprowadzeniem rozwodu 5. Od drugiej połowy lat 90. liczba udzielanych rozwodów zwiększa się, choć podlega ona zmiennym tendencjom. W 2007 r. najwyższą wartość współczynnika 5 W 1990 r. sprawy rozwodowe przeniesiono z sądów rejonowych do sądów wojewódzkich. Wzrosły także opłaty za wniesione sprawy, co również mogło odbić się na spadku liczby pozwów rozwodowych.

194 194 Małżeństwa vs związki nieformalne w opiniach Małżeństwa pierwsze i powtórne zawarte w Łodzi w latach Tabela 3 Małżeństwa Małżeństwa powtórne pierwsze ogółem czyste mieszane w w % w w % w w % w w % Lata Ogółem liczbach ogólnej liczbach ogólnej liczbach ogólnej liczbach ogólnej bezwzględnych liczby małżeństw bezwzględnych liczby małżeństw bezwzględnych liczby małżeństw bezwzględnych liczby małżeństw , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,1 Źródło: oprac. własne na podstawie Ruch naturalny ludności w Łodzi..., 1999, US, Łódź; Statystyka..., 2000, 2002, 2004, 2008, US, Łódź. rozwodów miał Wrocław (2,8) i Łódź (2,7), a najniższą Poznań (1,9). Sytuacja w ostatnich latach zmieniła się, w 2011 r. w Łodzi odnotowano najniższy wskaźnik (1,8), najwyższa wartość wystąpiła w Krakowie (2,4), a w pozostałych miastach wskaźnik rozwodów był na poziomie (2,1). W Łodzi w 2011 r. udzielono rozwodów i było ich mniej o 703 w stosunku do 2007 r. kiedy odnotowano maksymalną wartość od lat 90. XX w. Tendencja w liczbie udzielanych rozwodów w Łodzi jest jednak zmienna o czym świadczą średnie trzy- i pięciookresowe (rys. 3). Z zestawienia liczby rozwodów z liczbą nowo zawartych małżeństw w Łodzi wynika, że współczynnik rozwodów w przeliczeniu na nowo zawartych małżeństw zwiększył się. Wartość tego współczynnika w Łodzi wzrosła z 397 w 1990 r. do 512 w 2007 r. i 412 w 2011 r. Zwiększeniu ulega także mediana wieku osób rozwodzących się, z 39,91 (1990 r.) do 40,63 lat (2011 r.) w przypadku

195 Anna Janiszewska 195 mężczyzn i z 34,94 (1990 r.) do 38 lat (2011 r.) w przypadku kobiet (rys. 2). Jest to oczywista konsekwencja późniejszego wieku zawierania związków małżeńskich liczba orzeczonych rozwodów średnia trzyokresowa średnia pięciookresowa Rys. 3. Tendencja liczby udzielonych rozwodów w Łodzi w latach Źródło: oprac. własne na podstawie Ruch naturalny ludności w Łodzi, 1999, US, Łódź; Statystyka, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008, 2010, 2012, US, Łódź Do innych zmian demograficznych związanych z drugim przejściem demograficznym należy rozszerzanie się zjawiska powszechności rodzin niepełnych i alternatywnych form związków partnerskich. Według informacji pochodzących ze Spisu Powszechnego z 2002 r. 6 największy udział rodzin monoparentalnych wystąpił w Łodzi blisko 27% ogółu rodzin. W grupie tej dominowały matki z dziećmi stanowiące blisko 90% ogółu rodzin monoparentalnych. Niewiele niższy był udział takich rodzin w Warszawie, które tam stanowiły ponad 25% wszystkich rodzin. Najmniejszy udział rodzin niepełnych odnotowano w Poznaniu (22,6% ogółu rodzin), a w Krakowie i Wrocławiu wskaźniki przyjęły bardzo podobne wartości adekwatnie 24,0% i 24,2%. We wszystkich miastach występowała wyraźna feminizacja tego zjawiska. W Łodzi, podobnie jak w innych miastach, rodziny samotnych matek są kategorią rodzin o dynamicznym przyroście, w latach ich liczba wzrosła o 4,5 tys., a udział w ogólnej liczbie rodzin o 4,5%. W tym samym czasie odnotowano spadek małżeństw posiadających dzieci (z 50,5 tys r. do 44,8 tys rok) oraz wzrost małżeństw bezdzietnych (rys. 4). Nowe wzory w zakresie życia małżeńskiego i rodzinnego upowszechniają się w Polsce niezwykle szybko. Wśród tych zmian występuje zjawisko kohabitacji jako alternatywa formalnych związków małżeńskich. Eksperci z dziedziny demografii i socjologii podkreślają, że oficjalne dane nie odzwierciedlają 6 W 2013 r. nie zostały jeszcze opublikowane informacje ze Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011 dotyczące gospodarstw domowych i rodzin.

196 196 Małżeństwa vs związki nieformalne w opiniach w pełni faktycznych rozmiarów zjawiska kohabitacji (Slany 2002). Według danych z NSP z 2002 r. najwięcej związków partnerskich tworzyli mieszkańcy Wrocławia (3,6% ogółu rodzin) oraz Warszawy (3,3% ogółu rodzin). W dwóch następnych miastach Poznaniu i Łodzi udział związków nieformalnych w ogólnej liczbie rodzin wyniósł odpowiednio 3,6% i 2,7%. W najmniejszym stopniu zjawisko kohabitacji wystąpiło w Krakowie, gdzie partnerzy stanowili 2,1% wszystkich rodzin. nformacje z ostatniego spisu powszechnego pokazały, że najwięcej związków partnerskich tworzą mieszkańcy Wrocławia 4,5% ludności powyżej 15. roku życia określiło w ten sposób swój stan cywilny. Podobnymi udziałami ludności o stanie cywilnym partner/partnerka odznaczała się Warszawa (4,3%) oraz Poznań (4,2%) i Łódź (4,1%). Według spisu zjawisko kohabitacji, biorąc pod uwagę największe miasta w Polsce, ma najmniejsze rozmiary w Krakowie (3% osób w związkach partnerskich). Przedstawione zmiany demograficzne odnoszące się do pola małżeńskości pokazują zróżnicowany obraz, co do form i treści życia małżeńskiego i rodzinnego w wybranych największych miastach Polski. Łódź, jako trzecie co do wielkości miasto w Polsce, wykazuje daleko posunięte zmiany zachowań na tym obszarze. Pomimo tego, że przedstawiono wybrane aspekty tych przemian to jednak można dojść do wniosku, że idą one w kierunku ponowoczesnego obrazu rodziny o bardziej zróżnicowanych formach w stosunku do lat XX w. Rys. 4. Rodziny w Łodzi w latach 1988, 1995 i 2002 Źródło: oprac. własne na podstawie Wyniki NSP z 1988, 1995, 2002, GUS, Warszawa

197 Anna Janiszewska MŁODZ ŁODZANE O MAŁŻEŃSTWACH ZWĄZKACH NEFORMALNYCH CHARAKTERYSTYKA RESPONDENTÓW W badaniach, które przeprowadzono w 2012 r. 8 udział wzięło 275 mieszkańców Łodzi w wieku lat. Dobór próby był celowy i podyktowany możliwościami pozyskania informacji od tych mieszkańców, którzy są już w związkach nieformalnych lub potencjalnie mogą się w nich znaleźć, bowiem wkraczają na rynek matrymonialny. Związki nieformalne są także tworzone przez osoby w starszym wieku, niemniej jednak najbardziej popularne są wśród młodych ludzi. Badania przeprowadzone w Łodzi potwierdziły, że w tej grupie badanych ok. 24% respondentów było w różnych rodzajach związków nieformalnych 9. Tym bardziej istotne okazało się przeprowadzenie ankiet w tej grupie wiekowej łodzian. Wśród respondentów przeważały młode kobiety, stanowiły aż 66% ogółu respondentów. Jest to dość typowy rozkład przy próbie dostępnościowej, świadczący o większej otwartości kobiet w podejściu do badań ankietowych. Jak wcześniej zaznaczono respondenci to ludzie młodzi, w ponad 72% stanu wolnego, niespełna 2% z nich było w związkach małżeńskich. Taki sam niewielki odsetek respondentów (ok. 2%) deklarował posiadanie dzieci. W ponad ⅔ przypadków ankietowani byli na utrzymaniu rodziców lub innych członków rodzin, tylko niespełna 15% z nich była aktywna zawodowo. ch miejsce zamieszkania do 14. roku życia było dość zróżnicowane, największy 7 Artykuł prezentuje wstępne wyniki badań. 8 Badania przeprowadzali studenci roku geografii w ramach ćwiczeń z geografii społecznej pod kierunkiem dr A. Janiszewskiej. 9 Wcześniejsze badania autorki z lat w Łodzi wśród osób zawierających małżeństwo (w większości były to osoby młode) rozpoznały skalę zjawiska kohabitacji przedmałżeńskiej w naszym mieście. Blisko 26% osób zawierających małżeństwa mieszkało ze sobą przed ślubem. Okres wspólnego mieszkania bez legalizacji związku wynosił od 2 do 108 miesięcy, a średni czas mieszkania razem przekroczył 21 miesięcy. Odnotowano najwięcej par, które tworzyły związki nieformalne przez 24 miesiące (32 pary) i 12 miesięcy (31 par). W grupie respondentów mieszkających ze sobą przed ślubem było 8 par, których decyzja o małżeństwie została zapewne przyśpieszona oczekiwaniem dziecka (długość wspólnego mieszkania w tej grupie wynosiła od 1 roku do 7 lat). Jakkolwiek nie badano przyczyn odraczania decyzji matrymonialnych i tworzenia związków nieformalnych przez respondentów, można przypuszczać, iż okres wspólnego zamieszkiwania przyczynił się do lepszego poznania partnerów i stanowił formę małżeństwa na próbę, co w przyszłości może przyczynić się do trwalszego i szczęśliwszego pożycia małżeńskiego (Janiszewska 2007).

198 198 Małżeństwa vs związki nieformalne w opiniach odsetek stanowiło miasto wojewódzkie (40%), wieś (31,3%) i miasto powiatowe (19,6%). Ankietowani młodzi łodzianie mieszkają we wszystkich rejonach miasta, tylko 6 jednostek osiedlowych nie było wskazanych jako miejsce zamieszkania respondentów. Najwięcej respondentów (po 15 osób) pochodziło z Radogoszcza, Śródmieścia Wschód, Starego Polesia i Zarzewia (rys. 5). Miejsca zamieszkania respondentów wykazują ścisły związek z terenami miasta o najwyższym odsetku terenów mieszkaniowych (rys. 6). Świadczy to o tym, że respondenci biorący udział w badaniu reprezentują całe miasto. Najliczniej reprezentowana była zabudowa blokowa (wielorodzinna), bo blisko 50% respondentów określiło ten rodzaj, na drugim miejscu znalazła się zabudowa jednorodzinna blisko 30% (z czego jednorodzinna wolnostojąca dominowała w ponad 25%). Prawie 11% ankietowanych mieszkało w akademiku, który został wyodrębniony jako oddzielny rodzaj zabudowy, najmniejszy udział dotyczył zabudowy czynszowej (sródmiejskiej) i wiejskiej (zagrodowej) rys. 7. Rys. 5. Miejsce zamieszkania respondentów według jednostek osiedlowych Źródło: oprac. własne na podstawie badań ankietowych

199 Anna Janiszewska 199 Rys. 6. Miejsce zamieszkania respondentów i odsetek terenów mieszkaniowych Źródło: oprac. własne na podstawie badań ankietowych Młodzi łodzianie swoją sytuację materialną ocenili w ponad 49% jako przeciętną, blisko 39% jako dobrą, niewielu ankietowanych uznało ją jako złą lub bardzo złą. Mając możliwość wyboru miesięcznego dochodu brutto na osobę ponad 30% ankietowanych wskazało na dochód poniżej zł, a blisko 37% na przedział dochodów w granicach zł. Respondenci, którzy brali udział w badaniach nie określili jednoznacznie swoich sympatii politycznych blisko 65% na to pytanie odpowiedziało: trudno powiedzieć, nieco ponad 16% wskazało na prawicę, centrum 8,3%, a lewica uzyskała zaledwie niewiele ponad 6% wskazań. Swój udział w praktykach religijnych niewiele ponad 38% określiło na: raz w tygodniu i częściej, a blisko 20% stwierdziło, że w ogóle w nich nie uczestniczy.

200 200 Małżeństwa vs związki nieformalne w opiniach Rys. 7. Miejsce zamieszkania respondentów i rodzaje zabudowy Źródło: oprac. własne na podstawie badań ankietowych CELE ŻYCOWE RESPONDENTÓW ORAZ OCENA ZACHOWAŃ MORAL- NYCH DOTYCZĄCYCH WARTOŚC MAŁŻEŃSKCH RODZNNYCH Wśród najważniejszych celów, którymi według własnych deklaracji młodzi łodzianie kierują się w swoim codziennym życiu, jest miłość (54,4% wskazań jako pierwszego, drugiego i trzeciego najważniejszego celu życiowego), która zajmuje pierwsze miejsce prawie ex aequo z własną rodziną (53,6%). Następnym na liście celów dla łodzian okazało się zdrowie ponad 41% wskazań. Za stosunkowo najmniej ważne w swoim życiu badani uznali bezinteresowność, tolerancję i pracowitość. Ankietowani różnili się w ocenie hierarchii celów biorąc pod uwagę ich płeć. Młode łodzianki najwyżej sobie cenią miłość, zdrowie, własną rodzinę oraz dobre relacje z rodziną. Dla mężczyzn zaś najwyższymi wartościami są wolność, zdrowie, samoakceptacja

201 Anna Janiszewska 201 oraz honor i godność, a miłość znalazła się dopiero na siódmym miejscu wśród 23 wymienionych celów życiowych (rys. 8). Rys. 8. Hierarchia celów życiowych młodych łodzian (wskazania dotyczą najwyższych ocen, które respondenci mogli przypisać w skali 0 6 poszczególnym celom) Źródło: oprac. własne na podstawie badań ankietowych

202 202 Małżeństwa vs związki nieformalne w opiniach stnieją różnego rodzaju zachowania powiązane w jakiś sposób z życiem małżeńskim i rodzinnym, które z punktu widzenia moralności (zwłaszcza katolickiej) często są oceniane jako naganne, a mimo to charakteryzują się mniej lub bardziej powszechnym występowaniem w społeczeństwie, nierzadko budząc liczne kontrowersje. Ankietowani łodzianie podczas badań mieli możliwość oceny tego typu zachowań. Posługując się skalą od 1 do 10, na której 1 oznaczało, iż dane postępowanie jest zawsze złe i w związku z tym nigdy nie może być usprawiedliwione, a 10 że nie ma w tym nic złego i zawsze można je usprawiedliwić wyrażali oni swój stosunek do poszczególnych zachowań. Spośród zachowań przedstawionych respondentom bezwzględnemu potępieniu podlega przede wszystkim bicie dzieci. Za niedopuszczalne uznaje je blisko 82% badanych, z tego ponad połowa (54%) uważa, że nigdy nie może być usprawiedliwione. Zdecydowana większość ankietowanych uznaje za złe, a ponad połowa bezwzględnie potępia takie zachowanie, jak zdrada w małżeństwie lub w stałym związku i romans z mężatką lub żonatym. Z dezaprobatą łodzian, choć już nie z tak silnym potępieniem, spotykają się: przerywanie ciąży (bezwzględne potępienie 44,2%), homoseksualizm (28,1%) oraz flirtowanie z osobą trzecią będąc w małżeństwie lub w stałym związku (24,7%). Natomiast stosunkowo najbardziej kontrowersyjna pozostaje kwestia rozwodów, która uzyskała nieznacznie większe przyzwolenie niż potępienie (11,7% do 9,4%), jednak najwyższy odsetek odpowiedzi oscyluje wokół punktu środkowego. Znacznie więcej zwolenników niż przeciwników mają takie zachowania, jak: stosowanie środków antykoncepcyjnych, współżycie seksualne przed zawarciem małżeństwa oraz życie w związku bez ślubu. Najwięcej zwolenników wśród młodych łodzian miały dwie pierwsze sytuacje odpowiednio 77% i 76,5%, zaś życie w związku bez ślubu bezwzględnie usprawiedliwia 66% respondentów. Oceny zachowań powiązane w jakiś sposób z życiem małżeńskim i rodzinnym, które wyznaczyli łodzianie odbiegają od ocen Polaków 10. Młodzi mieszkańcy Łodzi są w swoich ocenach zdecydowanie bardziej liberalni, szczególnie dotyczy to zachowań związanych z nowymi postawami demograficznymi, takich jak życie w związku bez ślubu, współżycie seksualne przed ślubem czy stosowanie środków antykoncepcyjnych POSTAWY MŁODYCH ŁODZAN WOBEC MAŁŻEŃSTWA ZWĄZKU NEFORMALNEGO Zachowania i postawy młodych ludzi są bardzo dobrym punktem odniesienia do obserwacji tego, co dzieje się z całym społeczeństwem. Młodzież jest 10 Kontrowersje wokół różnych zjawisk dotyczących życia małżeńskiego i rodzinnego. Komunikat z badań, 2008, CBOS.

203 Anna Janiszewska 203 soczewką, w której skupiają się najróżniejsze problemy i napięcia systemu. Jest barometrem zmian i społecznych nastrojów. Sytuacja młodych, ich sposób postrzegania świata, ich aspiracje i dążenia życiowe są miarą zmian, które już się dokonały i dystansu, jaki jeszcze jest do pokonania. Diagnozy młodzieży w naturalny sposób zmuszają do myślenia o przyszłości, wprowadzają w ten rodzaj praktyki intelektualnej, bez której trudno sobie wyobrazić uprawianie światłej i dalekowzrocznej polityki są naturalnym punktem odniesienia dla prognoz. Nie można mówić o młodych bez mówienia o przyszłości i nie można mówić o przyszłości bez mówienia o młodych. Zrozumienie specyfiki zachowań demograficznych młodego pokolenia może być nie tylko innym spojrzeniem na zmiany, jakie się dokonały w Polsce po 1989 r., lecz w jeszcze większym stopniu drogowskazem dla zmian, jakie należy przeprowadzić w ramach polityki ludnościowej kraju (Szafraniec 2011). Badania socjologiczne, demograficzne, psychologiczne czy innych dyscyplin dotyczące małżeństw często koncentrują się na zagadnieniu preferencji matrymonialnych, tj. oczekiwań młodzieży wobec małżeństwa, wizji własnego związku, sukcesie małżeńskim, roli męża i żony (gnatczyk 1980, 1990, 1993, 2000, 2004; Michalczyk 1991; Zagórny 1991; Włostowska 1996; Pielka 1996, 1997, 1998). Wyniki tych badań określają postawę młodych ludzi wobec instytucji małżeństwa. Ma ona charakter umiarkowanej nowoczesności zespolonej w sposób naturalny z tradycją przekazywaną im przez rodziców. Do elementów nowoczesnych zaliczyć można decydowanie o małżeństwie przez narzeczonych i demokratyczny sposób rozstrzygania problemów przez oboje małżonków. Elementami tradycyjnymi pozostają: wyraźnie występująca jeszcze i pożądana nadal instytucja narzeczeństwa oraz ciągle akceptowana instytucja oświadczyn, a także występujący podział ról w rodzinie na męskie i żeńskie. Przekształcenia społeczno-gospodarcze od lat 90. ubiegłego wieku w naszym kraju są siłą sprawczą upowszechniania się związków partnerskich kosztem tradycyjnych (Taranowicz 1995; nglik-dziąg 1998; Janicka 2002). Badania wykazują, iż pomimo tych zmian małżeństwo jest dla Polaków wartością wyjątkowo cenną (Michalczyk 1991; Dąbrowska 2003). Badając opinie respondentów na temat małżeństw vs związki nieformalne uwzględniono sposób ich definiowania i funkcji jakie pełnią 11. Zdanie młodych 11 Na każdym etapie rozwoju historycznego, w każdym ustroju ekonomiczno- -społecznym obowiązywały w społeczeństwie normy obyczajowe i etyczne wyznaczające sposób definiowania małżeństwa oraz jego zadania i funkcje. Najczęściej opierały się one na aspektach instytucjonalnych w postaci aktów prawnych (państwowych lub kościelnych) bądź wypowiedzi autorytetów-moralistów lub też specjalistów różnych dyscyplin naukowych. Tradycje instytucjonalnego definiowania małżeństwa sięgają czasów Arystotelesa i Platona i były niemal powszechnie obowiązujące aż do lat 60. XX

204 204 Małżeństwa vs związki nieformalne w opiniach łodzian, czym jest małżeństwo były zróżnicowane, niemniej jednak wyraźnie dominowały dwa poglądy, że jest to związek kobiety i mężczyzny (blisko 82% wskazań) oraz wspólnota uczuć, pragnień i dóbr materialnych (81,5% odpowiedzi). Najmniej popularne było stanowisko, że jest to proces wypracowywania ról niecałe 19% wszystkich odpowiedzi. Odnotowano wpływ płci na sposób definiowania małżeństwa, w przypadku kobiet dominowało podejście emocjonalne, wśród mężczyzn przeważały opinie o związkowym charakterze małżeństwa (rys. 9). Rys. 9. Definiowanie małżeństwa przez respondentów (respondenci mieli możliwość wyboru kilku odpowiedzi) Źródło: oprac. własne na podstawie badań ankietowych stulecia, kiedy to zaczęły się wyodrębniać i intensyfikować nowe, alternatywne formy życia małżeńskiego (Slany 2002b).

205 Anna Janiszewska 205 Sposób ujmowania i definiowania małżeństwa przez ankietowanych mieszkańców Łodzi wyraźnie wyznacza jego wady i zalety. Łodzianie upatrują w związkowej istocie małżeństwa zarówno jego wad i zalet. Ponieważ małżeństwo jest to społeczny, legalny, seksualny związek rozpoczynający się publicznym obwieszczeniem i zobowiązaniem podejmowanym z myślą o jego trwaniu. To wszystko jest objęte umową małżeńską, która określa obopólne prawa i obowiązki współmałżonków oraz prawa i obowiązki dotyczące wzajemnych stosunków między współmałżonkami i ich przyszłymi dziećmi (Stephens 1964). Legalność oraz trwałość zawarta w tym podejściu do związku małżeńskiego wyznacza według badanych największą jego zaletę, tj. poczucie bezpieczeństwa w sensie prawnym, materialnym i emocjonalnym. Ponieważ zawarcie związku jest usankcjonowane prawnie, to zdaniem respondentów, też jego największą wadą, bowiem kiedy dochodzi do rozpadu związku występuje konieczność podjęcia działań formalno-prawnych. Według nich problemy w przypadku rozwodu oraz ograniczenie swobody to najważniejsze wady małżeństwa. Badana grupa łodzian miała ukształtowane wyobrażenie o pełnieniu ról w małżeństwie żony i męża. Udzielone odpowiedzi na temat roli żony i męża w związku odnoszą się do dwóch typów związków: tradycyjnego i partnerskiego. Najważniejsza różnica pomiędzy małżeństwami (rodzinami) tradycyjnymi i partnerskimi wynikała z odmiennej roli i pozycji męża i żony w związku. Uzyskane wyniki są nieco zaskakujące, ponieważ respondenci w ponad 54% i 56% opowiedzieli się za tradycyjnym podziałem ról dla żony i męża w związku, co wskazuje na preferowany tradycyjny model związku 12. Wydawać by się mogło, że rozpoczęty w Polsce proces transformacji, nieuchronnie związany jest z przenikaniem do nas z krajów zachodnich nowych modeli współżycia ludzi wśród których łatwo można odnaleźć cechy charakterystyczne dla małżeńskich związków partnerskich. Wyniki badań z lat 80. XX w. wskazują, że większość polskich związków małżeńskich po części realizuje niektóre elementy zaczerpnięte z modelu małżeństwa tradycyjnego, patriarchalnego, niektóre zaś pochodzące z modelu małżeństwa partnerskiego. Proporcje tych elementów zależą od występowania wielu czynników, a zwłaszcza od wieku partnerów, ich 12 Prowadzone przez autorkę badania w Łodzi na próbie osób zawierających małżeństwa w latach wykazały, że za modelem partnerskim opowiedziało się 73% respondentów. Partnerstwa w małżeństwie częściej oczekiwały kobiety (79,7%) niż mężczyźni (66%). Wypowiedzi przyszłych małżonków, odnoszące się do modelu małżeństwa, były nakierowane na instytucjonalny charakter związku, bardzo rzadko wyrażały interpersonalną istotę małżeństwa. Partnerska sfera uczuć w małżeństwie identyfikowana była przez respondentów m.in. poprzez wzajemne wspieranie się i pomoc w trudnych sytuacjach, instytucjonalny charakter partnerstwa określano zaś współpracą w wypełnianiu podstawowych funkcji w małżeństwie i w rodzinie.

206 206 Małżeństwa vs związki nieformalne w opiniach pochodzenia społecznego, poziomu wykształcenia oraz typu pracy zawodowej. Partnerzy młodzi, mieszkający w dużych miastach, posiadający wyższy poziom wykształcenia, a zwłaszcza wykonujący tzw. wolne zawody i dysponujący korzystnymi warunkami materialnymi znacznie częściej opowiadają się za realizacją modelu związku partnerskiego. Natomiast najsłabiej model ten upowszechnił się w rodzinach chłopskich i robotniczych, w których małżonkowie mają najniższy poziom wykształcenia (nglik-dziąg 1998). Jak wcześniej pisano ¼ spośród ogółu badanych przyznała, że żyje w różnego rodzaju związkach nieformalnych. W opiniach na temat związków kohabitacyjnych młodzi łodzianie są podzieleni. Pozytywny i zdecydowanie pozytywny stosunek do kohabitacji deklaruje prawie 46% osób, przeciwnego zdania jest 12%. Duża jest grupa ankietowanych mających obojętne zdanie na ten temat (rys. 10). Respondenci dostrzegają zmiany, jakie dokonują się w Polsce dotyczące postrzegania przez społeczeństwo związków kohabitacyjnych. Pomimo tego, iż twierdzą, że poziom akceptacji takich związków przez społeczeństwo polskie jest zbliżony do przeciwnego stanowiska (28% i 26,9% odpowiedzi), to następują zmiany i następuje coraz większe przyzwolenie dla związków nieformalnych, takiego zdania jest ponad 80% badanych. Wyrażają także zdecydowane opinie o większej tolerancji odnośnie zjawiska kohabitacji w miastach niż na wsi (87,5%) i przez ludzi młodych niż starszych (94,7%). zdecydowanie negatywny 3% negatywny 9% trudno powiedzieć 6% zdecydowanie pozytywny 17% obojętny 36% pozytywny 29% Rys. 10. Stosunek respondentów do związków nieformalnych Źródło: oprac. własne na podstawie badań ankietowych