WPŁYW ZRÓŻNICOWANEGO NAWOŻENIA ORGANICZNEGO I MINERALNEGO NA NIEKTÓRE ELEMENTY ŻYZNOŚCI GLEBY*

Transkrypt

1 ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE T. X L NR 1 S WARSZAWA 1989 MARIA ADAM US, JERZY DROZD, EWA STAN ISŁAW SK A WPŁYW ZRÓŻNICOWANEGO NAWOŻENIA ORGANICZNEGO I MINERALNEGO NA NIEKTÓRE ELEMENTY ŻYZNOŚCI GLEBY* Instytut Uprawy, N aw ożenia i G leboznaw stw a, Oddział Śląski w e W rocław iu Instytut G leboznaw stw a i Ochrony Środow iska Rolniczego A kadem ii R olniczej w e W rocławiu WSTĘP Jednym z najczęstszych zabiegów, zmierzających do intensyfikacji rolnictwa, jest nawożenie, które stosowane w różnych formach może odmiennie wpływać na właściwości gleb [1-6, 8-12, 15]. Zmiany zachodzące w środowisku glebowym pod wpływem wieloletniego nawożenia oddziałują mniej lub bardziej korzystnie na poszczególne elementy żyzności i niekiedy mogą nawet ją obniżyć oraz pogorszyć wartość technologiczną plonu. Z dotychczasowych badań [1, 7, 13-15] wynika, iż wieloletnie w y łącznie mineralne nawożenie powoduje niekorzystne zmiany w żyzności gleby. Dlatego zaleca się obecnie nawożenie organiczno-mineralne, które zapobiega ujemnym skutkom jednostronnego nawożenia mineralnego. Celem niniejszej pracy jest porównanie wpływu długoletniego stosowania różnych systemów nawożenia (organicznego, mineralnego i organiczno-mineralnego) na kształtowanie procesu humifikacji i zmian zachodzących w kompleksie sorpcyjnym. OBIEKT I METODYKA BAD AŃ Materiał do badań pochodził z doświadczenia polowego prowadzonego przez Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa, które założono w 1957 r. w Laskowicach Oławskich, na glebie płowej wytworzonej z piasku gliniastego lekkiego pylastego, przewarstwionego gliną średnią. Reprezentowała ona klasę bonitacyjną IVb i 5 kompleks przydatności * Praca w ykonana częściow o w ram ach programu R P.II. 14/1, MNiSzW.

2 102 M. Adam us i inni rolniczej. Na poletkach o powierzchni 100 m2 w pięciu powtórzeniach w układzie kwadratu łacińskiego zastosowano różne systemy nawożenia na następujących obiektach: 1 bez nawożenia, kontrolny, 2 obornik 400 (600) dt/ha, stosowany pod rośliny okopowe co 4 lata, w IV rotacji (od 1969 r.) dawkę obornika zwiększono z 400 do 600 dt/ha, 3 nawożenie mineralne w dawce równoważnej ilości NPK w oborniku, 4 1/2 dawki obornika + NPK w nawozach mineralnych w ilości równoważnej 1/2 dawki obornika, T abela 1 Wpływ stosowania różnych systemów nawożenia na plonowanie roślin w zmianowaniu norfolskim Eflect of various fertilization systems on yield of crops in the Norfolk crop rotation Obiekty Treatments I i i и ш Rotacja Rotations IV V! Vi Plon łączny w rotacjach Total yield in rotations I-VI 1. Bez nawożenia No fertilization 2. Obornik Farmyard manure 3. NPK w nawozach mineralnych NPK in mineral fertilizers 4. 1/2 obornika + 1/2 NPK w nawozach mineralnych 1/2 farmyard manure -1-1/2 NPK in mineral fertilizers 5. Obornik + 1/2 N mineralnego Farmyard manure + 1/2 mineral N ntr LSD p ~ 0,05 j 26,7 27,0 29,9 18,1 21,0 12,4 135,1 i Ш 100,0 T ö ö,ö 100,0 100,0 100,0! l o o. o 35,1 35,1 49,8 31,3 36,2 39,9 i! 227,4 131,5 130,0 166,8 Ï7Z9 172Ä 321,8 Îi 168,3 34,7 36,8 49,8 31,9 32,6 21,1 1I i 206,9 130,0 136,3 166,6 176,2 155^2 170,2 153,1 35,4 132,6!i! 1! j i 37,2 48,8 33,8 35,8 39,5 230,5 137,8 163,2 j 1 i 186,7 170,5 318,5 170,6 38,8 35,4 48,8 35,0 34,4 43,9 263,3 145,3 Ï 3 Î Ï Ï 163,2 193,4 163,8 354,0 174,9 40,56 Uwaga: W rzędzie górnym plon wyrażony w jednostkach zbożowych jako średni w rotacji, w dolnym plon względny w stosunku do obiektu kontrolnego (przyjętego za 100) Note: In upper line yield expressed in grain units as mean in the rotation, in lower line relative yield to the control treatment (assumed for 100).

3 Zróżnicowane naw ożenie a żyzność gleby obornik 400 (600) dt/ha + 1/2 N mineralnego zawartego w oborniku. Doświadczenie prowadzone jest w ustalonym czteroletnim zmianowaniu: okopowe, zboża jare, motylkowate, zboża ozime. Plonowanie roślin w poszczególnych rotacjach wyrażono w jednostkach zbożowych (tab. 1). Pod koniec VI rotacji, obejmującej 24-letni okres badań, z każdego poletka pobrano średnie próbki glebowe z głębokości cm, w których wykonano następujące oznaczenia: ph w 1,0 M KC1 elektrometrycznie, kwasowość hydrolityczna (Hh) metodą Kappena, kationy wymienne: Ca, Mg, К i Na metodą Pallmana. Na podstawie oznaczeń Hh i sumy kationów wymiennych zasadowych (S) obliczono pojemność sorpcyjną (T) i stopień wysycenia gleb kationami zasadowymi (V). Ponadto oznaczono zawartość С ogółem metodą Tiurina i skład frakcyjny próchnicy metodą Kononowej-Bielczikowej. OMÓWIENIE WYNIKÓW Zastosowane systemy nawożenia wpłynęły na wzrost plonowania roślin w porównaniu z obiektem kontrolnym bez nawożenia (tab. 1), w którym o plonie decydowała głównie żyzność naturalna gleby. Wzrost plonów w okresie pierwszych czterech rotacji był zbliżony we wszystkich obiektach, w których stosowano zróżnicowane systemy nawożenia, natomiast na obiekcie kontrolnym, wskutek wyczerpywania gleby ze składników pokarmowych, następowało wyraźne ich zmniejszenie w dalszych rotacjach. Stąd też w miarę trwania doświadczenia na obiektach, gdzie stosowano różne systemy nawożenia, występowały różnice w plonowaniu w stosunku do obiektu kontrolnego. Wpływ zróżnicowanego nawożenia na urodzajność gleby jest najbardziej obiektywny przy analizie plonowania łącznie za sześć rotacji. Najwyższe plony uzyskano na obiektach nawożonych obornikiem z dodatkiem 1/2 N mineralnego (obiekt 5) oraz 1/2 NPK w nawozach mineralnych (obiekt 4). Najniższe względne przyrosty plonów uzyskano na obiekcie nawożonym wyłącznie nawozami mineralnymi (obiekt 3), na którym, poczynając od piątej rotacji, nastąpiło obniżenie plonowania. Uzyskane rezultaty świadczą, iż wieloletnie nawożenie mineralne stosowane na glebie lekkiej może powodować znaczny regres przyrostu plonów. Zmiany urodzajności wiążą się niewątpliwie z odmiennym kształtowaniem się niektórych elementów żyzności gleby w warunkach stosowania zróżnicowanych systemów nawożenia [1-8, 10-13].

4 1 04 M. A dam us i inni Ze względu na kompleksowy charakter żyzności gleby ujęcie wszystkich czynników, które mają na nią wpływ, jest praktycznie niemożliwe. Stąd też w naszej pracy ograniczyliśmy się do badania zmian ilościowych i jakościowych związków próchnicznych oraz właściwości sorpcyjnych. Przedstawione wyniki wskazują (tab. 2), iż wszystkie rozpatrywane systemy nawożenia wpłynęły na wzrost zawartości C-ogółem, ale istotne różnice wystąpiły na tych obiektach, w których stosowano obornik. W składzie związków próchnicznych gleb nawożonych nawozami mineralnymi oraz obornikiem z dodatkiem 1/2 NPK i 1/2 N mineralnego stwierdzono istotny wzrost udziału frakcji połączeń niskocząsteczkowych wydzielonych za pomocą 0,05 M H2S 0 4. Można sądzić, iż mineralne formy nawozów wnoszone do gleby nawet z dodatkiem obornika powodują zmianę procesu humifikacji, mianowicie nstępuje wzrost ilości związków próchnicznych o mniej skomplikowanej budowie w glebie. Stosowane systemy nawożenia wpłynęły również istotnie na ilość połączeń próchnicznych wolnych i związanych z bezkrzemianowymi formami R20 3. Analiza wariancji wykazała istotny wzrost tej grupy połączeń na obiektach nawożonych obornikiem. We wszystkich obiektach, gdzie stosowano nawożenie, zwiększyła się ilość kwasów huminowych. Najmniejszy przyrost tych połączeń zaznaczył się w kombinacji nawożonej tylko nawozami mineralnymi, ale różnica nie jest statystycznie udowodniona. Ponieważ zmiany zawartości kwasów fulwowych również nie zostały statystycznie udowodnione, można więc przypuszczać, iż nawożenie obornikiem wpłynęło głównie na wzrost kumulacji tych połączeń próchnicznych w glebie. Kierunek procesu humifikacji jest jednak zbliżony w glebach różnie nawożonych, a przypuszczalnie decyduje o tym przede wszystkim charakter wyjściowego materiału organicznego. W świetle uzyskanych wyników można sądzić, iż zwiększona ilość materii organicznej pod wpływem nawożenia obornikiem i nawożenia kombinowanego powoduje wzrost aktywności biologicznej. Skutkiem tego następuje kumulacja i zmiany jakościowe tworzących się związków próchnicznych. Spowodowało to istotne zwiększenie zawartości С kwasów huminowych, natomiast ilości С kwasów fulwowych, С niehydrolizującego oraz stosunek Ckh/Ckf nie wykazywały istotnego zróżnicowania między badanymi obiektami. Obok przemian materii organicznej w glebach badanych obiektów zaszły głębokie zmiany we właściwościach fizykochemicznych, dotyczące ich odczynu i obsady jonowej kompleksu sorpcyjnego (tab. 3). Wskazują one, że długoletnie nawożenie wyłącznie mineralne wpływa istotnie na obniżanie phkci gleby, przy czym wzrost stężenia jonów H Hobserwujemy także w glebach nawożonych obornikiem z dodatkiem NPK w nawozach mineralnych (obiekt 4). Wskutek zwiększenia ilości jonów H 1, charakteryzujących się dużą energią wejścia do kompleksu, zmienia się

5 T a b ela 2 Wpływ różnych systemów nawożenia na skład frakcyjny związków próchnicznych Effect of various fertilization systems on fractional composition of humus compounds Obiekt Treatment Zawartość С ogółem С total content С wydzielony С separated 0,05М H2S 0 4 С wydzielony С separated М ^ Р > О, М N OH Och Qcf Qch/Qcf С niehydrolizujący nonhydrolyzing С NIR - LSD p = 0,01*** 1 684,4 35,6 287,6 134,8 153,0 0,89 396,6 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100, ,4 39,6 361,6 179,8 181,8 1,02 401,8 111,5 111,2 125,6 133,3 118,8 114,6 101, ,4 81,0 302,2 148,0 154,2 0,95 418,2 105,2 227,5 105,0 109,7 100,7 106,7 105, ,4 70,0 337,4 162,6 174,8 0,94 422,8 111,1 196,6 117,2 120,6 114,2 105,6 106, ,2 60,6 368,8 186,4 182,4 1,03 432,4 117,0 169,0 128,1 138,2 119,2 115,7 109,0 45 j*** 18,7*** 32,1*** 17 3*** 31,7 0,23 53,8 Uwaga: W rzędzie górnym podano wartości średnie z powtórzeń (mg/100 g), w dolnym wartości względne w stosunku do obiektu kontrolnego Note: In upper line mean values for replications (mg/100 g); in the lower line relative values to the control treatment

6 i T abela 3 Wpływ różnych systemów nawożenia na zmiany odczynu i właściwości sorpcyjnych gleb Effect of various fertilization systems on changes of reaction and sorption properties of soil Obiekty Treatments Ph kci Kwasowość hydrolityczna Hydrolytic acitity Hh Kationy wymienne Exchangeable cations Ca2+ Mg2*-! i к* 1 i m g/100 g Na+ suma kationów zasadowych sum of basic cations Pojemność sorpcyjna Sorption capacity T Stopień wysycenia zasadami Saturation degree with bases V о/ /0 1 4,8 2,54 1,34 0,16 0,10 0,07 1,67 4,21 39,9 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 2 4,8 2,73 1,32 0,18 0,14 0,07 1,75 4,48 39,2 100,0 109,2 98,5 112,5 140,0 100,0 104,7 106,4 98,2 3 4, ,55 0,16 0,16 0,03 0,90 4,41 20,5 4 NIR - LSD p 0,05** /з = 0,1* i 87,5 140,4 41,0 93,7 160,0 42,8 53,9 104,7 51,3 4,5 3,03 0,03 0,14 0,14 0,05 1,37 4,40 31,0 93,7 121,2 76,8 87,5 140,0 71, ,5 77,7 5 4,6 2,92 1,08 0,16 Ш),(Г 0,13 0,06 95,6 116,8 80,6 130,0 85,7 85,0 102,8 83,4 i 0,28** j 0,60* 0,46* 0,04 0,03** 0,02** 0,47**! 0,25 j j Uwaga: W rzędzie górnym podano wartości średnie z powtórzeń, w dolnym wartości względne w stosunku do obiektu kontrolnego Note: In upper line mean values for replications, in lower line relative values to the control treatment 1,42 4,33 33,3 12,1*

7 Zróżnicowane naw ożenie a żyzność gleby 107 w nim udział poszczególnych kationów zasadowych. Uzyskane wyniki (tab. 3) świadczą o istotnym zmniejszeniu udziału jonów Ca24" i Na+ w kompleksie sorpcyjnym na obiektach nawożonych formami mineralnymi NPK, przy czym jednoczesne stosowanie obornika na obiektach 4 i 5 wyraźnie hamowało ten proces. Wszystkie badane formy nawożenia wpłynęły na wzrost ilości jonów K "1 i H+ w kompleksie sorpcyjnym, a największy zakres ich zmian stwierdzono w obiekcie 3 z nawożeniem mineralnym. Zmiany w obsadzie kompleksu sorpcyjnego poszczególnymi kationami spowodowały istotne zmniejszenie sumy kationów zasadowych (S), której najniższe wartości stwierdzono przy nawożeniu wyłącznie nawozami mineralnymi. Długoletnie stosowanie różnych systemów nawożenia nie wpłynęło natomiast na zróżnicowanie pojemności sorpcyjnej (tab. 3), co sugeruje, że ta właściwość należy do bardziej trwałych cech środowiska glebowego. Nawożenie mineralne, stosowane wyłącznie lub jako uzupełniające z dodatkiem obornika, wpływało na obniżenie udziału kationów zasadowych w kompleksie sorpcyjnym. Stąd wniosek, że długoletnie stosowanie nawożenia mineralnego stanowić może przyczynę degradacji gleb, wyrażającą się niekorzystnymi zmianami w ich kompleksie sorpcyjnym. Jednym ze sposobów zapobiegających tym ujemnym skutkom nawożenia mineralnego może być stosowanie nawożenia kombinowanego organiczno-mineralnego oraz wapnowanie gleb, które zabezpieczą środowisko glebowe przed w y stępowaniem ujemnej ingerencji aktywnych jonów wodorowych w obsadę jonową kompleksu sorpcyjnego. W NIOSKI Na podstawie przeprowadzonych 24-letnich badań można wyciągnąć następujące wnioski: 1. Długoletnie stosowanie równoważnych ilości NPK: w nawozach mineralnych, oborniku, 1/2 obornika + 1/2 NPK oraz oborniku + 1/2 N mineralnego powodowało wzrost urodzajności gleby, który zależał od systemu nawożenia. 2. Najwyższa urodzajność gleby kształtowała się w wyniku kombinowanego nawożenia organiczno-mineralnego (obornik + 1/2 N mineralnego i 1/2 obornika + 1/2 NPK w nawozach mineralnych). 3. Wieloletnie stosowanie wyłącznie nawozów mineralnych powoduje zmniejszenie przyrostu plonów i obniżenie urodzajności gleb w dalszym okresie w porównaniu z innymi systemami nawożenia. 4. Wszystkie badane systemy nawożenia zapewniały reprodukcję materii organicznej, a w przypadku stosowania obornika i nawożenia kombinowanego organiczno-mineralnego istotny wzrost jej zawartości.

8 108 M. A dam us i inni 5. Gleby nawożone obornikiem, szczególnie z dodatkiem 1/2 N mineralnego, charakteryzowały się najbardziej sprzyjającymi warunkami do syntezy kwasów humin owych. 6. Nawożenie mineralne stosowane wyłącznie lub jako uzupełniające razem z obornikiem sprzyjało wzrostowi niskocząsteczkowych połączeń próchnicznych w glebie. 7. Równoważne ilości NPK wprowadzane do gleby w różnych systemach wieloletniego nawożenia powodują głębokie zmiany w kompleksie sorpcyjnym. Najbardziej niekorzystny wpływ wywiera wyłączne nawożenie mineralne, które zwiększając ilość jonów wodorowych i potasowych w kompleksie sorpcyjnym powoduje równocześnie wypieranie z niego jonów wapnia. 8. Nawożenie obornikiem wywołuje najmniejsze zmiany odczynu i właściwości fizykochemicznych gleb, a korzystna jego rola w tym zakresie uwidacznia się również w nawożeniu kombinowanym organiczno-mineralnym. LITERATURA [1] Adamus M., Kozłowska H. D ynam ika przysw ajalnych form m anganu i m iedzi na glebie lekkiej, na tle różnego naw ożenia. Rocz. Glebozn. 1972, t. 23 z. 2 s [2] Andrzejewski J. W pływ naw ożenia m ineralnego na zawartość zw iązków próchnicznych w glebie. Rocz. Nauk Roi. A-87-3, 1963 s [3] A s m u s F., W ö 1 к e г U. Zur Reproduktion der organischen Substanz sandiger A ckerböden durch verschiedene organische Dünger. Tag.-Ber., Akad. Landwirtsch.-W iss. B erlin 1984, 224 s [4] В a d e q i t z S., G a t h C., Beyer R. Zur E rm ittlung optim aler Productionsstrukturen von Pflanzenproduktionsbetrieben bei Berücksichtigung der Erfordernisse der Hum usreproduktion. Arch. A cker-planzenbau Bodenkd s [5] Czuba R. Studia nad dynam iką w ęgla organicznego w bielicow ej glebie pyłow ej naw ożonej obornikiem i naw ozam i m ineralnym i. Rocz. Nauk Roi. 1962, 86-A -l 91. [6] Boratyński K., Czuba R. D ynam ika w ęgla organicznego w płodozm ianie 4-polow ym. Rocz. Glebozn. 1961, dod. do t. 10 s [7] Gawrońska A. D ziałanie naw ożenia m ineralnego i obornika na glebach lekkich. Rocz. Nauk Roi. 1972, A-98-1 s [8] Górski M., K uszelewski L. W pływ naw ożenia organicznego i m ineralnego na zaw artość substancji organicznej i skład próchnicy glebow ej w św ietle 38-letndch dośw iadczeń w Skierniew icach. Rocz. Glebozn. 1963, t. 13 z. 2 s [9] I V e r s e n K. D anische V ersuche mit Stalldünger und Handelsdünger. Die Phosphorsäure 1953, В 13, 200. [10] Kleszczycki A., Łakomieć I. W pływ w ieloletniego naw ożenia m ineralnego i obornika na substancję organiczną gleby w św ietle 44-letnich dośw iadczeń. Rocz. Glebozn. 1967, t. 17 z. 2 s

9 Zróżnicow ane naw ożenie a żyzność gleby 109 [11] Kononowa M. M. Substancje organiczne gleby. PWRiL, W arszawa [12] Kuszelewski L. W pływ naw ożenia organicznego i m ineralnego na zawartość i niektóre w skaźniki jakościow e substancji próchnicznych gleb. Rocz. N auk Roi. 1972, A-98-1 s [13] Łakomieć I. W pływ w ieloletniego naw ożenia na skład zw iązków próchnicznych w glebach bielicow ych. Rocz. Glebozn. 1966, t. 16 z. 1 s [14] Praca zbiorow a (red. R. Czuba). W ybrane prace z krajów RWPG. Sposoby zw iększania efektyw ności naw ożenia. PWRiL, W arszawa [15] Szczerba S. W., Brodskaja R. J. Sraw nienije naw oza i m ineralnych udobrienij i ocenka organiczeskogo w ieszczestw a nawoza. P om iati A kadem ika D. N. Prianisznikow a, 414, M oskwa М. АДАМУС, E. ДРОЗД, Э. СТАНИСЛАВСКА ВЛИЯНИЕ РАЗЛИЧНОГО ОРГАНИЧЕСКОГО И МИНЕРАЛЬНОГО УДОБРЕНИЯ НА НЕКОТОРЫЕ ЭЛЕМЕНТЫ ПЛОДОРОДИЯ ПОЧВЫ Институт агротехники, удобрения и почвоведения, Силезское Отделение во Вроцлаве Кафедра почвоведения Сельскохозяйственной академии во Вроцлаве Р езю м е Целью исследования было сравнение влияния многолетнего применения разных систем удобрения (органического, минерального, органическо-минерального) на процессы гумификации и изменения сорбционного комплекса в почве образованной из легкой супеси прослоенной средней глиной. Опыт охватывал 5 вариантов с различным удобрением: 1 контроль (без удобрений), 2 стойловый навоз 400 (600) ц/га раз на 4 года, 3 минеральное удобрение (в эквивалентном количестве со стойловым навозом). 4 1/2 дозы NPK в минеральных удобрениях и 1/2 дозы навоза, 5 стойловый навоз 400 (600) ц/га +1/2 минерального N содержащегося в стойловом навозе. Многолетнее применение эквивалентных количеств NPK в исследуемых системах удобрения приводило к повышению плодородия почвы, обусловленного системой удобрения. Самое высокое плодородие было достигнуто в результате применения органическо-минерального удобрения, тогда как исключительное применение минеральных удобрений приводило к снижению прибавок урожаев и плодородия почвы при применении этих удобрений. Удобрение навозом и смешанное (стойловый навоз + минеральные удобрения) способствовало существенному повышению содержания органического вещества в почве, причем почвы удобряемые стойловым навозом, особенно с прибавкой 1/2 минерального N имели наиболее благоприятные условия для синтеза гуминовых кислот. Минеральное удобрение вносимое только в качестве дополняющего удобрения приводило к повышению микромолекулярных гумусных соединений в почве. Отдельные системы многолетнего удобрения приводили к глубоким изменениям сорбционного комплекса, причем минеральное удобрение повышало м.пр. количество водородных и калиевых ионов в поглощающем комплексе и приводило к вытеснению из него ионов кальция. Удобрение стойловым навозом приводило к наименьшим измененияхм реакции и физико-химических свойств почвы, а его положительная роль проявлялась в данном случае наиболее четко в органическо-минеральном удобрении.

10 1 1 0 M. Adam us i inni M. A D A M U S, J. D R O ZD, E. ST A N IS Ł A W S K A EFFECT OF DIFFERENTIATED ORGANIC AND MINERAL FERTILIZATION ON SOME SOIL FERTILITY ELEMENTS Institute of Soil Science and C ultivation of Plants Silesian Branch D ivision in W rocław Summary The aim of the respective investigations was to compare the effect of long-term. application of different fertilization system s (organic, m ineral, organic-mineral> on hum ification processes and sorption com plex changes occurring in soil lessivedeveloped from light loam y sand stratifield w ith m edium loam. The experim ent comprised 5 treatm ents of different fertilization, viz.: 1 control (no fertilization),. 2 fam yard m anure 400 (600) q/ha, every 4th year, 3 m ineral fertilization. (а-t the rate equivalent to the NPK amount in fam yard manure), 4 1/2 rate of farm yard m anure + 1/2 rate of NPK in m ineral fertilizers, 5 farm yard m anure 400 (600) q/ha + 1/2 rate of m ineral N contained in farm yard m anure. The long-term application of adequate NPK am ounts in the investigated fertilization system led to an increase of the soil fertility depending on the fertilization system. The h ighest fertility w as obtained at the organic-m ineral fertilization, w hile the application of m ineral fertilization alone caused a decrease of yield increm ents and of the soil fertility at its further application. Fertilization w ith farm yard manure and combined (farmyard m anure + m ineral fertilizers) contributed to a significant increase of the organic m atter content in soil, w hen the soil fertilized w ith farmyard m anure, and particularly w ith addition of 1/2 rate of m ineral N, had m ost favourable conditions for the synthesis of hum ic acids. The m ineral fertilization applied alone or as supplem entary one led to an in crease of m icrom olecular hum us com pounds in soil. Particular system s of long-term, fertilization caused considerable changes in the sorption com plex, am ong other things, increasing in it the am ount of hydrogen and {potassium ions as w ell as. led to the displacem ent of calcium ions from it. The fertilization w ith farm yard manure caused the least changes in th e reaction and physico-chem ical properties of soil, w h ile the favourable role of this fertilization in this scope m anifested itself in the organic-m ineral fertilization. D r M. Adam us Instytut U praw y, Nawożenia i Gleboznawstwa Oddział Śląski w e W rocławiu W rocław, PI. Engelsa 5 Praca wpłynęła do redakcji w listopadzie 1987 r