CZERWONA KSIĘGA KRAJOBRAZU POLSKI

Transkrypt

1 PROJEKT PILOTAŻOWY TEMATU (Opracowanie na zlecenie Ministerstwa Środowiska) CZERWONA KSIĘGA KRAJOBRAZU POLSKI Zespół autorski: dr Maria Baranowska-Janota mgr Roman Marcinek dr hab. arch. Zbigniew Myczkowski Kraków 2004

2 Spis treści I. WPROWADZENIE 1 1. Cel i zakres opracowania 1 2. Podstawowe pojęcia dotyczące krajobrazu i jego ochrony 2 II. PREZENTACJA KONCEPCJI DZIEŁA 5 1. Klasyfikacja rodzajów i typów krajobrazu 5 2. Kryteria opisu (oceny) typów krajobrazu w przedmiotowym opracowaniu 7 3. Podział krajobrazu na naturalne, naturalne przekształcone, naturalnokulturowe, kulturowo-naturalne, kulturowe oraz przedstawienie specyficznych cech powyższych typów w oparciu o przykłady 8 III. OPIS NAJCENNIEJSZYCH KRAJOBRAZÓW POLSKI Podstawowe założenia dotyczące wyboru krajobrazów do Czerwonej Księgi Krajobrazów Polski Tabelaryczne zestawienie i opis najcenniejszych krajobrazów Polski wraz ze stopniem ich przekształcenia i typologią 11 IV. ZDEFINIOWANIE ZAGROŻEŃ DLA WALORÓW KRAJOBRAZOWYCH Podstawowe źródła zagrożeń dla walorów krajobrazowych oraz wynikające z nich skutki 53 V. SCHEMAT UKŁADU KARTY KRAJOBRAZU OBIEKTU LUB VI. OBSZARU W KSIĘDZE 55 PRZYKŁAD WZORCOWEGO ZAPISU KARTY WYBRANEGO KRAJOBRAZU W KSIĘDZE 56 VII. PODSUMOWANIE 89 VIII. BIBLIOGRAFIA WYBÓR 90

3 I. WPROWADZENIE 1. Cel i zakres opracowania Koncepcja opracowania Czerwonej Księgi Krajobrazu Polski (dalej Czerwona Księga) powstała w 2002 roku w ramach Komisji Ochrony Krajobrazu, Przyrody Nieożywionej i Gleb, Państwowej Rady Ochrony Przyrody z inicjatywy autorów niniejszego opracowania. Wstępne prace nad Czerwoną Księgą wykonane zostały w latach Temat Czerwona Księga Krajobrazu Polski ma na celu opracowanie i wydanie publikacji zawierającej zestaw najcenniejszych w skali Polski krajobrazów, reprezentujących zarówno zróżnicowanie fizyczno-geograficzne kraju, jak i dominację czynników przyrodniczych i ludzkich. Każdy z typów krajobrazów ujętych w Czerwonej Księdze będzie zawierał interdyscyplinarny opis miejsca wraz z określeniem jego zagrożeń oraz będzie udokumentowany fotograficznie. Podkreślić tu również należy, że opracowanie Czerwonej Księgi będzie również jednym z kroków ku wdrażaniu w Polsce Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, której Polska jest sygnatariuszem. Celem niniejszego projektu pilotażowego jest prezentacja koncepcji zamierzonego dzieła, zawierająca: klasyfikację typów krajobrazu, kryteria opisu typów krajobrazu, podział krajobrazów na: naturalne, naturalne przekształcone, naturalno-kulturowe, kulturowo-naturalne i kulturowe, przedstawienie specyficznych cech powyższych typów w oparciu o przykłady, tabelaryczny opis najcenniejszych krajobrazów naturalnych i kulturowych Polski przy uwzględnieniu kryteriów: stopnia przekształcenia krajobrazu przez człowieka, typu krajobrazu naturalnego, półnaturalnego i kulturowego, zdefiniowanie zagrożeń dla walorów krajobrazowych. 1

4 2. Podstawowe pojęcia dotyczące krajobrazu i jego ochrony Na potrzeby niniejszego opracowania przyjęto pojęcia i definicje dotyczące krajobrazu i jego ochrony ujęte w zarówno Europejskiej Konwencji Krajobrazowej jak i w obowiązujących w Polsce przepisach prawnych. W postanowieniach ogólnych Europejskiej Konwencji Krajobrazowej zdefiniowano w następujący sposób kilka podstawowych pojęć: Krajobraz oznacza obszar postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich; Ochrona krajobrazu oznacza działania na rzecz zachowania i utrzymywania ważnych lub charakterystycznych cech krajobrazu tak, aby ukierunkować i harmonizować zmiany, które wynikają z procesów społecznych, gospodarczych i środowiskowych; Polityka w zakresie krajobrazu oznacza wyrażenie przez właściwe organy publiczne ogólnych zasad, strategii i wytycznych, które pozwalają podejmować specjalne środki ukierunkowane na ochronę, gospodarkę i planowanie krajobrazów; Cel jakości krajobrazu oznacza w przypadku określonego krajobrazu, sformułowanie przez właściwe organy publiczne aspiracji społeczeństwa w odniesieniu do cech otaczającego je krajobrazu; Gospodarowanie krajobrazem oznacza działanie, z perspektywy trwałego i zrównoważonego rozwoju, w celu zapewnienia regularnego podtrzymania krajobrazu tak, aby kierować i harmonizować jego zmiany wynikające z procesów społecznych, gospodarczych i środowiskowych; Planowanie krajobrazu oznacza skuteczne działanie perspektywiczne mające na celu powiększenie, odtworzenie lub utworzenie krajobrazów. Z wyżej przedstawionymi definicjami ujętymi w Europejskiej Konwencji Krajobrazowej korespondują w różnym zakresie zapisy zawarte w szeregu obowiązujących w Polsce dokumentów formalno-prawnych. Charakter definicji mają następujące niżej przedstawione zapisy. W ustawie Prawo ochrony środowiska (Dz. U. 01. Nr 62 poz. 627 z późn. zm.) pojęcie krajobrazu pojawia się w definicji środowiska, przez które rozumie się ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka, a w szczególności powierzchnię ziemi, kopaliny, wody, powietrze, zwierzęta 2

5 i rośliny, krajobraz oraz klimat. W tym ujęciu krajobraz jest więc jednym z elementów środowiska. W ustawie o ochronie przyrody (Dz. U. 04. Nr 92 poz. 880) z przepisów ogólnych wynika, że ochrona przyrody polega na zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody a w tym krajobrazu. W tym ujęciu krajobraz jest więc jednym ze składników przyrody, co ma też swoje odbicie w definicji dotyczącej środowiska przyrodniczego rozumianego jako: krajobraz wraz z tworami przyrody nieożywionej oraz naturalnymi i przekształconymi siedliskami przyrodniczymi z występującymi na nich roślinami, zwierzętami i grzybami. W ustawie tej ponadto zdefiniowano: ochronę krajobrazową jako zachowanie cech charakterystycznych danego krajobrazu, walory krajobrazowe rozumiane jako wartości ekologiczne, estetyczne lub kulturowe obszaru oraz związane z nim rzeźbę terenu, twory i składniki przyrody, ukształtowane przez siły przyrody lub działalność człowieka. W ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. 03. Nr 162 poz z późn. zm.) krajobraz kulturowy określony jest jako przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze. Z wyżej przedstawionych zapisów wynika, że w ustawodawstwie polskim brak jest ścisłej i jednoznacznej definicji krajobrazu, brakuje jej również w literaturze przedmiotu, w której krajobraz definiowany jest odmiennie w naukach o ziemi, ekologii, rolnictwie, architekturze. Pozostałe wymienione w Konwencji definicje nie występują bezpośrednio w dokumentach formalno-prawnych, natomiast funkcjonują w nich pośrednio (oprócz definicji cel jakości krajobrazu ) poprzez różnego rodzaju zapisy. W rozdziale II Konwencji dotyczącym środków krajowych (dotyczących ochrony krajobrazu) wymienione zostały: środki ogólne dotyczące działań związanych z: prawnym uznaniem krajobrazów, ustanowieniem i wdrożeniem polityk ukierunkowanych na ochronę, gospodarkę i planowanie krajobrazu, 3

6 ustanowieniem procedur udziału społeczeństwa, samorządów, innych zainteresowanych stron w działaniach na rzecz krajobrazu, zintegrowaniem działań na rzecz krajobrazu z politykami, które bezpośrednio lub pośrednio oddziaływują na krajobraz (planowanie przestrzenne, gospodarka rolna, leśna wodna i inne); środki specjalne, obejmujące następujące działania: podnoszenie świadomości, szkolenie i edukacja, identyfikacja i ocena własnych krajobrazów na terenie całego kraju, zdefiniowanie celów jakości krajobrazu, wdrażanie polityk w zakresie krajobrazu. Z powyższych zapisów wynika, że realizacja Europejskiej Konwencji Krajobrazowej wymaga podjęcia szeregu kroków, a jednym z nich jest identyfikacja i ocena krajobrazów na terenie całego kraju. Podjęcie prac nad Czerwoną Księgą Krajobrazów Polski jest więc pierwszym z kroków mających na celu realizację Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, poprzez zidentyfikowanie i ocenę najbardziej wartościowych, w tym unikatowych i rzadkich krajobrazów Polski. 4

7 II. PREZENTACJA KONCEPCJI DZIEŁA 1. Klasyfikacja rodzajów i typów krajobrazu O tym, jaki dany krajobraz reprezentuje rodzaj i typ decyduje przede wszystkim jego postać (= obraz), czyli fizjonomia wygląd. Można przyjąć wręcz aksjomatyczne stwierdzenia Zygmunta Novaka i Janusza Bogdanowskiego, że z jednej strony krajobraz jest odzwierciedleniem wszystkich procesów zachodzących w środowisku tak przyrodniczym jak kulturowym (cywilizacyjnym) oraz, że z drugiej strony jest zarazem właśnie fizjonomią środowiska. Takie, jednoczesne ujęcie czynników dynamicznych (procesy) i statycznych (obraz, fizjonomia) pozwala na relatywnie obiektywną klasyfikację rodzajów krajobrazów Polski, które w najbardziej podstawowym ujęciu obrazowane są podanym niżej wyodrębnieniem regionów fizyczno-geograficznych, w klasycznym ujęciu Jerzego Kondrackiego. Kolejne niejako przybliżenie w klasyfikacji krajobrazów, stanowi identyfikacja ich typów według opisu odnoszącego się do dwóch zasadniczych składowych każdego obszaru i wyrażającego go krajobrazu, a mianowicie: rzeźby, czyli ukształtowania terenu oraz jego pokrycia, czyli form naturalnych-przyrodniczych i kulturowychcywilizacyjnych występujących na danym terenie. Trzecią składową jest sposób, w jaki człowiek (będący zawsze podmiotem we wszelkich rozważaniach i klasyfikacjach w odniesieniu do środowiska, zatem i do jego wyglądu krajobrazu) percypuje ów obraz /otaczającego go/ kraju. Dyskusja nad klasyfikacjami rodzajów i typów krajobrazu w różnych środowiskach naukowych wydaje się nie mieć satysfakcjonującego wszystkie dyscypliny końca. Inaczej postrzega je geograf fizyczny, inaczej botanik czy leśnik, hydrolog, geolog czy geomorfolog wreszcie ekolog czy architekt krajobrazu. Znamienne jest tu z jednej strony stwierdzenie Zygmunta Novaka w odniesieniu do regionów krajobrazowych, który wprowadza analogię do oglądu człowieka... /.../ widziany z boku z góry z przodu czy z tyłu jest zawsze inny /.../, z drugiej Władysława Tatarkiewicza, który stwierdza, iż: wieloznaczność uświadomiona przestaje być groźna. Zatem autorzy postanowili dla potrzeb prezentowanej propozycji opracowania Czerwonej Księgi Krajobrazów Polski przyjąć klasyfikację zarówno rodzajów jak 5

8 i typologię krajobrazu według niżej podanych form reprezentatywności oraz kryteriów ocen Rodzaje krajobrazu Reprezentatywność krajobrazów według podstawowych regionów fizycznogeograficznych: Krajobraz Pobrzeży Bałtyku, Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich, Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich, Krajobraz Nizin Środkowopolskich, Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich, Krajobraz Polesia, Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego, Krajobraz Wyżyn Polskich, Krajobraz Podkarpacia, Krajobraz Karpat Typy krajobrazu Reprezentatywność krajobrazów według dominacji czynników przyrodniczych i ludzkich: krajobraz naturalny, krajobraz naturalny przekształcony, krajobraz naturalno-kulturowy, krajobraz kulturowo-naturalny, krajobraz kulturowy. Reprezentatywność krajobrazów według dominacji elementów rzeźby: krajobraz górski, krajobraz wyżynny, krajobraz równinny, krajobraz wysoczyzn morenowych, krajobraz dolin rzecznych. 6

9 Reprezentatywność krajobrazów według dominacji czynników składnika pokrycia: krajobraz leśny, krajobraz leśno-polny, krajobraz rolniczy, krajobraz nadwodny, krajobraz osadniczy. 2. Kryteria opisu (oceny) typów krajobrazu w przedmiotowym opracowaniu W literaturze przedmiotu oraz w pracach planistyczno-projektowych dotyczących krajobrazu, stosowane są różne kryteria oceny krajobrazu i jego walorów oraz przeprowadzane są różne podziały krajobrazu. Zagadnienie identyfikacji krajobrazów w skali całego kraju najlepiej oddaje typologia fizyczno-geograficzna, przy czym w ujęciach bardziej szczegółowych przydatna jest również identyfikacja w aspektach: przeobrażeń spowodowanych gospodarką człowieka; architektonicznym i historycznym; planowania przestrzennego. Z kolei do oceny krajobrazu stosowane są metody waloryzacji ogólnoprzyrodniczej, ekologicznej, urbanistyczno-architektonicznej, linii prostych w krajobrazie i ocen ukierunkowanych na: estetykę; stopień odkształcenia krajobrazów; przydatność dla turystyki i wypoczynku. W ocenach tych stosowanych jest szereg mierników, przy czym nie zawsze są one w pełni obiektywne. Wartości niewymierne podawane są najczęściej w formie opisowej. W ogólnym zarysie stosowane kryteria oceny i wynikające z nich podziały przyjęte w niniejszym opracowaniu, przedstawiają się następująco: Kryterium oceny stanu zachowania krajobrazu krajobraz harmonijny, krajobraz przekształcony, krajobraz zdegradowany. Kryterium oceny zagrożenia krajobrazu krajobraz bardzo silnie zagrożony mogą nastąpić zniszczenia nieodwracalne, krajobraz silnie zagrożony nieodwracalne, mogą nastąpić zniszczenia częściowo krajobraz mało zagrożony mogą nastąpić zniszczenia odwracalne. 7

10 Kryterium oceny wartości estetycznych krajobrazu krajobraz wybitnie atrakcyjny, krajobraz atrakcyjny, krajobraz średnio atrakcyjny. Kryterium oceny według częstotliwości występowania krajobrazu krajobraz unikatowy, krajobraz rzadki, krajobraz powtarzalny. 3. Podział krajobrazu na naturalne, naturalne przekształcone, naturalno-kulturowe, kulturowo-naturalne, kulturowe oraz przedstawienie specyficznych cech powyższych typów w oparciu o przykłady Jak twierdzą badacze głównie wywodzący się ze środowiska nauk przyrodniczych nie ma już na terenie Polski naturalnego krajobrazu pierwotnego. Należy przyznać, iż w odniesieniu do niektórych fragmentów naszego kraju takich jak Tatry czy Białowieża, biorąc wyłącznie fizjonomiczny aspekt krajobrazu trudno jest pogodzić się z tym twierdzeniem. Bo też i właśnie owo zbliżenie do pierwotności jest pierwszorzędnym wyznacznikiem unikatowości krajobrazu niektórych, nielicznych zapewne ale istniejących obszarów na tle krajobrazu całej Polski. Niemniej dla potrzeb proponowanego tu opracowania Czerwonej Księgi Krajobrazów Polski, zgadzając się ze stanowiskiem większości znawców z różnych dziedzin nauki o krajobrazie przyjęto następujący podział: krajobraz naturalny to krajobraz zbliżony do pierwotnego, którego postać ukształtowana została i jest nadal utrzymywana w wyniku samodzielnych procesów przyrodniczych. Przykładem takich krajobrazów są w większości wszystkie obszary objęte konserwatorską ochroną przyrody (archetyp: Tatry, Puszcza Białowieska); krajobraz naturalny przekształcony to krajobraz o zdecydowanej wyłączności lub dominacji siedlisk i biocenoz przyrodniczych, jednakże jego postać jest bądź utrzymywana w wyniku wspomagania procesów przyrodniczych przez człowieka, bądź ulega po części działaniu czynników abiotycznych. Przykładem takich krajobrazów są w większości wszystkie obszary objęte czynną ochroną przyrody (np. parki narodowe w strefie ochrony czynnej) archetyp: Wolin, Dolina Narwi; 8

11 krajobraz naturalno-kulturowy to krajobraz o zrównoważonym, wzajemnym przenikaniu się siedlisk i biocenoz przyrodniczych oraz zespołów i obiektów cywilizacyjnych; osadniczych, sakralnych, militarnych, infrastrukturalnych utrzymywana w wyniku zarówno wspomagania procesów przyrodniczych przez człowieka, jak i działaniu historycznie nawarstwionych czynników kulturowych. Przykładem takich krajobrazów są w większości wszystkie obszary objęte ochroną w postaci parków krajobrazowych (archetyp: Mierzeja Wiślana) krajobraz kulturowy to przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze. Ta definicja przytoczona za wyżej wzmiankowaną ustawą o ochronie zabytków... wydaje się być jasna i syntetyczna. Archetypem tak rozumianego krajobrazu kulturowego mogą być zarówno historyczne centra Krakowa, Torunia czy Gdańska, jak zachowane historyczne układy wsi na przykład Chochołowa, czy Karwieńskich Błot; krajobraz kulturowo-naturalny to krajobraz czy przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, posiadająca postać komponowaną lub uporządkowaną według określonej zasady (kompozycyjnej, gospodarczej) utworzoną z tworów cywilizacji i przyrody. Archetypem tak rozumianego krajobrazu kulturowo-naturalnego mogą być zarówno założenia parkowo-ogrodowe (arboretum w Kórniku, Wilanów, Natolin, ogrody botaniczne) jak i kompleksy i systemy wtórnej zieleni na wcześniejszych zespołach kulturowych (zielone systemy dawnych twierdz: Kraków, Przemyśl, Zamość). 9

12 III. OPIS NAJCENNIEJSZYCH KRAJOBRAZÓW POLSKI 1. Podstawowe założenia dotyczące wyboru krajobrazów do Czerwonej Księgi Krajobrazów Polski Krajobraz stanowi dobro ogólnospołeczne, jest jednym z największych bogactw zasobów zarówno przyrodniczych, jak i dziedzictwa kulturowego. Jak każdy zatem zasób charakteryzuje się ogromnym zróżnicowaniem o czym świadczyć mogą, przyjęte na podstawie dotychczasowej wiedzy o krajobrazie (por. bibliografia na końcu niniejszego opracowania) zarówno typy krajobrazów, jak i kryteria ich oceny opisane powyżej i odniesione szczegółowo do tabelarycznie ujętych opisów blisko 200 krajobrazów miejsc i obszarów przedstawionych poniżej. Piękno polskiego krajobrazu jest i powinno na zawsze pozostać przedmiotem troski zarówno władz wszelkich szczebli, instytucji, organizacji społecznych, jak i każdego obywatela. Człowiek, który jest niepodważalnym podmiotem wszelkich dziedzin nauki, a także działań - zwłaszcza ochronnych i kształtujących jego byt i środowisko życia jest jako centrum życia minionych, obecnych i przyszłych cywilizacji podstawowym punktem odniesienia, a zarazem użytkownikiem zaspakajającym swoje potrzeby bycia w krajobrazie. Zatem zarówno jakość jak i skala występowania krajobrazów pięknych uznane zostały de facto za podstawowe założenie dla ich wyboru dla dokumentowania ich postaci i walorów w Czerwonej Księdze Krajobrazów Polski. Wobec tego zarówno ujęte odpowiednio w tabelach A i B poniżej: zasób i reprezentatywność oraz kryteria typowania obejmują od kilku do kilkudziesięciu obrazów kraju z jego części i regionów wyodrębnionych od dziesięcioleci doskonalonym podziałem fizyczno-geograficznym, z równoczesnym uwzględnieniem faktów i ocen związanych z: wartościami estetycznymi stopniem atrakcyjności krajobrazu danych miejsc czy obszarów, bo pomimo diametralnego zróżnicowania materii danego krajobrazu jest on wybitnie atrakcyjny w przypadku Rynku Krakowskiego, Długiego Targu w Gdańsku, jak i Puszczy Białowieskiej czy Morskiego Oka, a atrakcyjny w przypadku nabrzeża w Gdyni czy założeń parkowo-pałacowych w Dolinie Bobru, 10

13 częstotliwością występowania znowu inną dla unikatowych wydm w rejonie Łeby czy łańcuchów górskich Pienin czy Tatr, czy też rzadkich sylwet historycznych miasteczek dolnośląskich czy małopolskich lub kulturowoprzyrodniczych postaci uzdrowisk górskich czy nizinnych, stanem zachowania i nierozdzielnie niemal związanymi z nim zagrożeniami postaci krajobrazu wielu miejsc w naszym kraju, które mimo niejednokrotnie dysharmonijnej formy czy silnego nawet stopnia zagrożenia może nawet tym bardziej warte są odnotowania i zapisu w Księdze jak na przykład dynamicznie przekształcane, bezcenne krajobrazowo fragmenty polskiego wybrzeża czy niektóre centra lub przedpola widokowe historycznych miast i osad. Przyjęte skale ocen dla potrzeb prezentowanego poniżej wyboru i opisu krajobrazów wydają się umożliwiać i uzasadniać prezentowane zestawienie, poniekąd pionierskie i zapewne wskazane do dalszego rozbudowania, niemniej poczynione w myśl kartezjuszowskiej zasady mówiącej, iż: jeśli daną rzecz chcesz zbadać to ja zmierz, jeśli miary nie posiadasz to ją stwórz. Zapewne podobnie jak to ma miejsce w kolejnych edycjach czerwonych list i ksiąg zwierząt czy roślin przyjęty tu wybór i jego kryteria będą ulegały z biegiem lat stosownym przemianowaniom, udoskonaleniom czy wzbogaceniom. 2. Tabelaryczne zestawienie i opis najcenniejszych krajobrazów Polski wraz ze stopniem ich przekształcenia i typologią 11

14 Tab. 1. Krajobrazy typowane do Czerwonej Księgi Krajobrazów Polski zasób i reprezentatywność Numer I. O b s z a r / O b i e k t Rodzaj krajobrazu w oparciu o podział fizyczno-geograficzny Typy krajobrazu Reprezentatywność według dominacji czynników przyrodniczych i ludzkich naturalny naturalny przekształcony naturalno kulturowy kulturowo naturalny kulturowy Reprezentatywność według dominacji elementów rzeźby górski wyżynny równinny wysoczyzn morenowych dolin rzecznych Reprezentatywność według dominacji czynników składnika pokrycia leśny leśno polny rolniczy nadwodny osadniczy Dolina Dolnej Odry Krajobraz Pobrzeży Bałtyku 2. Frombork Wzgórze Katedralne Krajobraz Pobrzeży Bałtyku 3. Gdańsk Krajobraz Pobrzeży Bałtyku Droga Królewska Motława, Wyspa Spichrzów i nabrzeże z Żurawiem Plac przed Stocznią 4. Gdynia: Skwer Kościuszki i port w modernistycznym Krajobraz Pobrzeży Bałtyku mieście 5. Kamień Pomorski Krajobraz Pobrzeży Bałtyku 6. Karsiborskie paprocie Krajobraz Pobrzeży Bałtyku 7. Kluki i Smołdzino skansen Słowińców Krajobraz Pobrzeży Bałtyku 8. Malbork zamek krzyżacki i jego otoczenie Krajobraz Pobrzeży Bałtyku 9. Moryń krajobraz osiedleńczy Krajobraz Pobrzeży Bałtyku 10. Nadmorski Park Krajobrazowy: Krajobraz Pobrzeży Bałtyku Mierzeja Helska Hel z zabudową rybacką Przylądek Rozewie 11. Słowiński PN Krajobraz Pobrzeży Bałtyku Rowokół łuk morenowy Mierzeja Łebska ruchome wydmy Mierzeja Sarbska Jezioro Gardno 12. Sopot: molo, Grand-hotel strefa fin de sieclowego Krajobraz Pobrzeży Bałtyku uzdrowiska 13. Woliński PN: klif Krajobraz Pobrzeży Bałtyku 14. Zalew Wiślany Mierzeja Wiślana Krajobraz Pobrzeży Bałtyku 15. Żuławy okolice Raczek lub Nowego Dworu Krajobraz Pobrzeży Bałtyku 16. Biskupin krajobraz edukacyjno-archeologiczny Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 12

15 17. Bory Tucholskie PN Struga Siedmiu Jezior Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Chełmno średniowieczne rozplanowanie miasta Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 19. Ciechocinek tężnie Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 20. Dolina Dolnej Noteci i Warty Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 21. Dolina Dolnej Wisły Bydgoszcz Toruń Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 22. Dolina Górnej Noteci z Kanałem Bydgoskim Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 23. Dolina Górnej Wieprzy i Górnej Brdy Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 24. Dolina Wisły - odc. kwidzyński Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 25. Drawieński PN Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 26. Drawski PK Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 27. Gniew zamek krzyżacki Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 28. Gniezno katedra z zespołem towarzyszących budynków Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 29. Gostynińsko-Włocławski PK Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 30. Górznieńsko-Lidzbarski PK: źródliska w rezerwacie Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Szumny Zdrój 31. Grudziądz krajobraz doliny Wisły: zespół spichrzów Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 32. Iński PK Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 33. Kartuzy krajobraz historyczny: zespół poklasztorny Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich kartuzów 34. Kaszubski PK Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 35. Kórnik k. Poznania krajobraz komponowany Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 36. Lednicki PK: Ostrów Lednicki rezerwat archeologiczny Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 37. Lubniewice krajobraz komponowany Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 38. Lubostroń zespół ogrodowo-pałacowy Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 39. Łagowski PK Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 40. Łagowski PK: zamek joannitów w Łagowie Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 41. Nadgoplański Park Tysiąclecia PK: Kruszwica zespół Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich historyczny 42. Odry obszar archeologiczny i krajobraz osiedleńczy Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich rezerwat archeologiczny 43. Ozy Kiczanowskie Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 44. Pelplin zespół poklasztorny cystersów z katedrą Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 45. Płock krajobraz osiedleńczy doliny Wisły Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 46. Pojezierza Iławskiego PK Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 47. Poznań: jeziorka meteorytowe Morasko Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 48. Poznań: Ostrów Tumski Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 49. Promno PK Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 50. Przemęcki PK: Wyspa Konwaliowa na jez. Radomierskim Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 51. Pszczewski PK Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 13

16 Puszcza Zielonka PK: rynna polodowcowa koło Murowanej Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 52. Gośliny Rogalin krajobraz komponowany: pałac Muzeum Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 53. Narodowe, park 54. Toruń Stare Miasto sylweta od strony Wisły Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 55. Tucholski PK Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Turew krajobraz komponowany: zespół pałacowoparkowy (PK im. D. Chłapowskiego) Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Ujście Warty PN Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 58. Wdecki PK Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 59. Wdzydzki PK: Kaszubski Park Etnograficzny Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 60. Wielkopolski PN: krajobraz polodowcowy Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 61. Zdbice k. Wałcza fortyfikacje Wału Pomorskiego Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 62. Zielona Góra stare miasto Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 63. Czarna Hańcza dolina Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich 64. Dowspuda krajobraz osiedleńczy Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich 65. Giżycko krajobraz warowny twierdza Boyen Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich Kanał Elbląski: krajobraz historycznej, sztucznej drogi Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich 66. wodnej 67. Lidzbark Warmiński krajobraz osiedleńczy: zamek Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich 68. Mazurski PK: Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich Dobskie Łuknajno Nidzkie 69. Stańczyki wiadukty w Puszczy Rominckiej Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich 70. Suwalski PK: Głazowisko Bachanowo nad jeziorem Hańcza Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich 71. Święta Lipka zespół klasztorny jezuitów z kościołem Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich Wigierski PN: klasztor Kamedułów relikty Puszczy Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich 72. Augustowskiej 73. Źródła rzeki Łyny Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich 74. Bieniszew k. Konina klasztor Krajobraz Nizin Środkowopolskich 75. Bolimowski PK: Park Arkadia i zespół pałacowy Krajobraz Nizin Środkowopolskich 76. Czerwińsk krajobraz osiedleńczy doliny Wisły Krajobraz Nizin Środkowopolskich 77. Dolina Środkowej Warty odc. śremski Krajobraz Nizin Środkowopolskich 78. Drohiczyn zespół klasztorny z katedrą Św. Trójcy Krajobraz Nizin Środkowopolskich 79. Gołuchów krajobraz komponowany Krajobraz Nizin Środkowopolskich 80. Kalisz stare miasto Krajobraz Nizin Środkowopolskich 81. Kampinoski PN Krajobraz Nizin Środkowopolskich 82. Kozienicki PK Krajobraz Nizin Środkowopolskich 83. Kozłówka zespół pałacowo-parkowy Krajobraz Nizin Środkowopolskich 84. Legnickie Pole zespół klasztorny Benedyktynów Krajobraz Nizin Środkowopolskich 85. Łęknica/Mużaków krajobraz komponowany Krajobraz Nizin Środkowopolskich 14

17 Łódź: osiedle Księży Młyn Krajobraz Nizin Środkowopolskich 87. Mazowiecki PK: zespół ogrodowo-pałacowy w Otwocku Krajobraz Nizin Środkowopolskich Wielkim 88. Milicz stawy i zespół pałacowy Krajobraz Nizin Środkowopolskich 89. Modlin twierdza nad Wisłą Krajobraz Nizin Środkowopolskich 90. Nadbużański PK Krajobraz Nizin Środkowopolskich 91. Nowogród puszczański krajobraz osiedleńczy Krajobraz Nizin Środkowopolskich 92. Opinogóra krajobraz historyczny częściowo Krajobraz Nizin Środkowopolskich komponowany 93. Podlaski Przełom Bugu PK Krajobraz Nizin Środkowopolskich 94. Przemkowski PK: Stawy Przemkowskie Krajobraz Nizin Środkowopolskich 95. Rydzyna zespół parkowy i urbanistyczny Krajobraz Nizin Środkowopolskich 96. Sulejowski PK: opactwo cystersów Krajobraz Nizin Środkowopolskich 97. Tum k. Łęczycy krajobraz historyczny Krajobraz Nizin Środkowopolskich 98. Warszawa: Krajobraz Nizin Środkowopolskich Łazienki z parkiem Plac Konstytucji Stare Miasto z placem Zamkowym 99. Wrocław: Krajobraz Nizin Środkowopolskich Ostrów Tumski Rynek i Plac Solny tereny wystawy i ogród japoński 100. Żelazowa Wola muzeum i park Krajobraz Nizin Środkowopolskich 101. Białowieski PN Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich 102. Białowieski PN Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich Stara Białowieża 103. Biebrzański PN Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich Czerwone Bagno 104. Biebrzański PN Goniądz n. Biebrzą rynek Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich 105. Biebrzański PN Twierdza Osowiec Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich 106. Grabarka Góra Pokutników Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich 107. Kanał Augustowski Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich 108. Kruszyniany meczet i cmentarz mahometański Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich 109. Narwiański PN dolina Narwi Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich 110. Puszczy Knyszyńskiej PK rozlewiska Supraśli i Sokołdy Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich 111. Radzyń Podlaski krajobraz osiedleńczy Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich 112. Supraśl krajobraz osiedleńczy Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich 113. Pagóry Chełmskie Krajobraz Polesia 114. Poleski PN Krajobraz Polesia 115. Sobiborski PK Krajobraz Polesia 116. Włodawa zespół osiedleńczy Krajobraz Polesia 117. Bardo Śląskie sylweta miasta Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego 118. Bolków zamek Piastów świdnicko-jaworskich Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego 15

18 Doliny Bobru PK: zespół pałacowy w Płakowicach Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego 120. Duszniki Zdrój uzdrowisko Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego 121. Gór Sowich PK Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego 122. Gór Stołowych PN Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego Błędne Skały Urwisko Batorowskie 123. Grodziec k/ Złotoryi krajobraz komponowany Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego 124. Jelenia Góra stare miasto Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego 125. Karkonoski PN: Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego Kotły Dużego i Małego Stawu 126. Kłodzko twierdza i Stare Miasto Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego 127. Krzeszów k/ Kamiennej Góry zespół klasztorny Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego 128. Książ zespół zamkowo-parkowy Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego 129. Międzygórze krajobraz uzdrowiska Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego 130. Paczków ufortyfikowane miasteczko Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego 131. Rudawski PK: Karpniki zespół osiedleńczy Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego 132. Srebrna Góra twierdza Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego 133. Ślężański PK: Ślęża obszar archeologiczny Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego 134. Śnieżnicki PK Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego 135. Wambierzyce krajobraz komponowany Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego 136. Wojanów Łomnica Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego 137. Cisowsko-Orłowiński PK: rezerwat Cisów Krajobraz Wyżyn Polskich 138. Częstochowa Jasna Góra Krajobraz Wyżyn Polskich 139. Katowice osiedla robotnicze Giszowiec Krajobraz Wyżyn Polskich 140. Kazimierski PK Krajobraz Wyżyn Polskich wąwozy lessowe Góry Pieprzowe 141. Kazimierz Dolny zespół miejski Krajobraz Wyżyn Polskich 142. Kunów relikty przemysłu nad rzeką Kamienną Krajobraz Wyżyn Polskich 143. Lublin: stare miasto Krajobraz Wyżyn Polskich 144. Nałęczów uzdrowisko Krajobraz Wyżyn Polskich 145. Ojcowski PN Krajobraz Wyżyn Polskich Dolina Prądnika 146. Ojcowski PN Grodzisko Krajobraz Wyżyn Polskich 147. Roztoczański PN Krajobraz Wyżyn Polskich Bukowa Góra 148. Skierbieszowski PK Krajobraz Wyżyn Polskich 149. Szydłów średniowieczny zespół miejski Krajobraz Wyżyn Polskich 150. Świętokrzyski PN Krajobraz Wyżyn Polskich gołoborza 151. Świętokrzyski PN: Święty Krzyż zespół klasztorny Krajobraz Wyżyn Polskich 152. Ujazd ruiny zamku Krzyżtopór Krajobraz Wyżyn Polskich 153. Zamość Krajobraz Wyżyn Polskich 16

19 Zespół Jurajskich PK Bielany Tyniec zespół historyczny Krajobraz Wyżyn Polskich 155. Zespół Jurajskich PK Mirów Krajobraz Wyżyn Polskich 156. Zespół Jurajskich PK Podzamcze Ogrodzieniec Krajobraz Wyżyn Polskich 157. Baranów Sandomierski manierystyczny zamek i zespół Krajobraz Podkarpacia ogrodowy 158. Igołomia obszar rezerwatu archeologicznego i zespół Krajobraz Podkarpacia pałacowo-parkowy na skraju pradoliny Wisły 159. Kraków: Wzgórze Wawelskie z Okołem Rynek Błonia, Las Wolski i Kopiec Kościuszki ul. Szeroka socrealistyczne centrum Nowej Huty otwarte na pradolinę Wisły Krajobraz Podkarpacia 160. Lasy Janowskie PK: Krajobraz Podkarpacia Porytowe Wzgórze rezerwat Pod Flisami 161. Łańcut zespół pałacowy Krajobraz Podkarpacia 162. Pszczyna krajobraz komponowany Krajobraz Podkarpacia 163. Sandomierz sylweta miasta z doliny Wisły Krajobraz Podkarpacia 164. Babiogórski PN Krajobraz Karpat 165. Bartne górski krajobraz osiedleńczy Krajobraz Karpat 166. Beskidu Śląskiego PK: Krajobraz Karpat Barania Góra źródła Wisły 167. Biecz sylweta starego miasta z kolegiatą Krajobraz Karpat 168. Bieszczadzki PN Krajobraz Karpat Dolina Górnego Sanu Połonina Wetlińska Smerek 169. Blizne zespół plebański z kościołem z listy UNESCO Krajobraz Karpat 170. Chochołów Rów Podtatrzański: Krajobraz Karpat 171. Ciężkowicko-Rożnowski PK: Skamieniałe Miasto Krajobraz Karpat 172. Ciśniańsko-Wetliński PK: Sine Wiry Krajobraz Karpat 173. Czarnorzecko-Strzyżowski PK: ruiny zamku Kamieniec Krajobraz Karpat 174. Czarnorzecko-Strzyżowski PK: Prządki Krajobraz Karpat 175. Doliny Sanu PK: Otryt Krajobraz Karpat 176. Gorczański PN: Krajobraz Karpat Dolina Kamienicy polany reglowe 177. Gorlice cmentarz z 1915 r. Krajobraz Karpat 178. Kalwaria Pacławska zespół klasztorny Krajobraz Karpat 17

20 Kalwaria Zebrzydowska kompleks pielgrzymkowy Krajobraz Karpat 180. Kotlina Orawsko-Nowotarska: Bór na Czerwonym Krajobraz Karpat 181. Kotlina Orawsko-Nowotarska: Dębno kościół Krajobraz Karpat 182. Krasiczyn zamek z ogrodami Krajobraz Karpat 183. Krynica zabudowa uzdrowiskowa Krajobraz Karpat 184. Magurski PN Krajobraz Karpat Kornuty 185. Pieniński PN: Krajobraz Karpat Przełom Dunajca Sokolica Trzy Korony 186. Popradzki PK Krajobraz Karpat 187. Popradzki PK: Muszyna + Powroźnik Krajobraz Karpat 188. Przełom Białki pod Krempachami Krajobraz Karpat 189. Przemyśl Krajobraz Karpat Stare miasto Twierdza 190. Spisz Krajobraz osiedleńczy Krajobraz Karpat 191. Stary Sącz układ urbanistyczny Krajobraz Karpat 192. Tatrzański PN Krajobraz Karpat Dolina Kościeliska Dolina Pięciu Stawów Morskie Oko Rusinowa Polana 193. Wąwóz Homole Krajobraz Karpat 194. Wieliczka Krajobraz Karpat 195. Wiśnicko-Lipnicki PK: Lipnica Murowana Krajobraz Karpat 196. Wiśnicko-Lipnicki PK: Nowy Wiśnicz Krajobraz Karpat 197. Zakopane Rów Podtatrzański: widok z Gubałówki Krajobraz Karpat 198. Żywiecki PK: Romanka Krajobraz Karpat 18

21 Tab. 2. Krajobrazy typowane do Czerwonej Księgi Krajobrazów Polski opisy i kryteria oceny K r y t e r i a o c e n y Stan zachowania Zagrożenia Wartości estetyczne Częstotliwość występowania Numer II. O b i e k t / O b s z a r P o d s t a w o w e c e c h y k r a j o b r a z u harmonijny przekształcony zdegradowany bardzo silnie zagrożony silnie zagrożony mało zagrożony wybitnie atrakcyjny atrakcyjny średnio atrakcyjny unikatowy rzadki powtarzalny Dolina Dolnej Odry Krajobraz powstał w wyniku głębokiego rozcięcia wysoczyzny morenowej przez wody Odry. Dolina ma szerokość 5-9 km (w części południowej), km (w części północnej), jest głęboko wcięta w wysoczyznę morenową z wyraźnie zaznaczoną strefą krawędziową. W dnie doliny znajdują się dwa ramiona Odry: Odra Zachodnia i Odra Wschodnia (Regalica). Obszar Międzyodrza jest silnie zabagniony i poprzecinany gęstą siecią naturalnych i sztucznych cieków. Odra Wschodnia tworzy pod Szczecinem wielkie rozlewisko jezioro Dąbie, Odra Zachodnia łączy się z odpływem jeziora Dąbie i lejkowatym ujściem uchodzi do Zalewu Szczecińskiego. W szacie roślinnej dna doliny dominuje roślinność bagienna na torfowiskach oraz łęgi olszowe. Na zboczach doliny rośnie dąbrowa świetliska, rośliny stepowe, kserotermy. Szatę roślinna cechuje naturalność. 2. Frombork Wzgórze Katedralne Frombork był niegdyś siedzibą biskupów warmińskich. Górująca nad Zalewem Wiślanym katedra i rezydencja biskupia powstały na krawędzi Wysoczyzny Elbląskiej, ostro opadającej skarpą ku wodom Zalewu Wiślanego. Przeniesioną z Braniewa katedrę zaczęto budować ok. 1330, konsekrowano w Katedrę otacza zespół zabudowań oraz fortyfikacje. Czworoboczna wieża zwana jest wieżą Kopernika. 19

22 3. Gdańsk Droga Królewska Motława, Wyspa Spichrzów i nabrzeże z Żurawiem Plac przed Stocznią 4. Gdynia: Skwer Kościuszki i port w modernistycznym mieście Gdańsk był jednym z najważniejszych miast handlowych Europy. Zespół urbanistyczny Głównego Miasta (jego osią jest ulica Długą, przechodząca w Długi Targ) stanowi krajobraz zabytkowy zabytek najwyższej klasy. W jego obrębie znajdują się m. in.: kościół NMP z V w., kościół św. Jana z V w., kościół Dominikanów z IV w. i późnogotycki Dwór Bractwa św. Jerzego z V w. Uwagę zwracają fortyfikacje miejskie: zespół murów obronnych z IV w. z basztami, manierystyczna Brama Wyżynna z VI w. i Brama Złota z VII w., Wielki Arsenał z VII w. Zachował się wystrój ratusza Głównego Miasta, usytuowanego w narożniku Długiego Targu. Oprócz ratusza, trzeba zobaczyć Dwór Artusa z V w. i gotycki kościół Mariacki. Pod względem architektonicznym VI- i VII-wieczny Gdańsk śmiało konkurował z królewskim Krakowem. Z tego czasu pochodzą znajdujące się w centrum miasta piękne, renesansowe i manierystyczne kamieniczki, z rzeźbionymi framugami okien i portalami. Spacer wzdłuż Motławy prowadzi ku Wielkiemu Żurawiowi unikalnemu połączeniu bramy, wieży i portowego dźwigu. Zachowała się też twierdza Wisłoujście, która przez stulecia strzegła miasta przed napadem od strony morza. Tuż obok znajduje się Westerplatte miejsce uważane za symbol rozpoczęcia II wojny światowej. Tak jak Stocznia Gdańska uważana jest za początek drogi do wolności, którą Europa Środkowa poszła w roku W 1922 z inicjatywy E. Kwiatkowskiego rozpoczęła się budowa portu, jedna z największych inwestycji polskich w okresie międzywojennym. Po czterech latach Gdynia uzyskała prawa miejskie i prężnie się rozwijała. Architektura centrum pochodzi z okresu międzywojennego. Kamienice z lat 30. przy ulicy Świętojańskiej i gmach przy ul. 10 Lutego (1934) stanowią przykład jednych z najciekawszych budynków modernistycznych w Polsce. Również współcz. architektura G. nawiązuje do modernistycznych wzorów przykładem tego jest dom towarowy Batory (lata 90. w.), wyglądający jak przystań z cumującym statkiem. 5. Kamień Pomorski Na brzegu Zalewu Kamieńskiego, który odgradza Wolin od stałego lądu, leży Kamień Pomorski. W I II w. był grodem i osadą rybacką, a w II w. siedzibą księcia. Potem zyskał na znaczeniu jako siedziba biskupstwa. Budowę romańsko-gotyckiej katedry rozpoczęto pod koniec III w. początkowo z kamienia, potem z cegły. Wokół katedry znaleźć można domy budowane z tzw. pruskiego muru i relikty miejskich fortyfikacji. 6. Karsiborskie Paprocie Krajobraz powstał w wyniku akumulacji rzecznej (delta rzeki Świny). Specyficzny krajobraz obszar ten zawdzięcza szacie roślinnej stanowisku (ok. 40 ha) długosza królewskiego i wiciokrzewu pomorskiego. 7. Kluki i Smołdzino skansen Słowińców Muzeum Wsi Słowińskiej w Klukach na terenie Słowińskiego Parku Narodowego należy do najładniejszych muzeów plenerowych w Polsce. Od 1963 prezentuje się tu budownictwo i kulturę materialną Słowińców. Na obszarze ok. 10 ha zrekonstruowano część wsi słowińskiej. Znajduje się tutaj 7 zagród (w tym 3 oryginalne, które zawsze stały w obecnym miejscu), magazyn na łodzie i sprzęt rybacki, szałas rybacki i piece chlebowe

23 8. Malbork zamek krzyżacki i jego otoczenie Budowę zamku malborskiego rozpoczęto w 1274, z inicjatywy Hermanna von Schönenberga; zakończono 30 lat później. Bracia nazwali gmach Grodem Maryi (Marienburg); w 1309 stał się stolicą państwa krzyżackiego. Całość budowli powstawała etapami, tworząc wzdłuż Nogatu gotycki kompleks długości blisko 700 m. Składa się z Zamku Wysokiego (z lat oraz ), Zamku Średniego z Wielkim Refektarzem ( ) i pałacem Wielkiego Mistrza ( ) oraz z Zamku Niskiego (z IV w.). Pałac jest arcydziełem jedną z najbardziej eleganckich siedzib europejskich, w której funkcja obronna zatracała się już na rzecz reprezentacyjnej. Po I rozbiorze zamek, zamieniony przez władze pruskie na koszary, został zdewastowany. W 1817 rozpoczęły się trwające do dziś prace konserwatorskie; w 1997 obiekt wpisano na Listę UNESCO. 9. Moryń krajobraz osiedleńczy Moryń prawa miejskie uzyskał przed Znajdujący się tu kościół parafialny Świętego Ducha zbud. został w 3. ćw. III w. z kostki granitowej. Na północy miasta, na cyplu jeziora Morzycko, znajdują się relikty zamku (z poł. IV w.). Nad jeziorem wśród pól i lasów zamyka horyzont niska ściana murów miejskich, nad którą piętrzą się dachy kamienic z dominującą wieżą kościoła. Obok koliste grodzisko na wyspie 10. Nadmorski Park Krajobrazowy: Mierzeja Helska Hel z zabudową rybacką Przylądek Rozewie Krajobraz Parku powstał w wyniku procesów akumulacyjnych, abrazyjnych i eolicznych. Na jego terenie występuje krajobraz: klifowy, wydmowy, mierzejowy i zalewowy. Specyficzne dla tego obszaru krajobrazy to: Mierzeja Helska stanowiąca wąski, piaszczysty półwysep (kosę) o długości 34 km, szerokości od 150 m do 3 km, powstały w wyniku działalności fal i wiatrów. W rzeźbie Mierzei wyróżnia się: plażę przedwydmową nadbrzeżny wał wydmowy od strony morza z roślinnością inicjalną, pas wydmowy ciągnący się równolegle do linii brzegowej, o wysokości wydm dochodzących do 23 m, w większości unieruchomionych przez bór sosnowy, równiny od strony zatoki Puckiej z ubogą roślinnością łąkową lub wrzosowiskami. Na cyplu Mierzei znajduje się miejscowość Hel z zabudową rybacką. W I w. powstał tu port rybacki, a w 1922 doprowadzono linię kolejową. Po wojnie przez 40 lat był zamkniętym miastem garnizonowym. Obecnie jest to port rybacki i kąpielisko morskie. Zachowały się: gotycki kościół z IV w., dawna karczma z VIII w. o konstrukcji ryglowej oraz pozostałości fortyfikacji sprzed II wojny światowej. Przyladek Rozewie to najbardziej wysunięty na północ fragment terytorium Polski. Jest to wzniesienie morenowe (Kępa Swarzewska), opadające w stronę Bałtyku stromym klifem. Klif porośnięty jest starym lasem bukowym z bogatym runem. Na przylądku znajduje się latarnia morska

24 11. Słowiński PN Rowokół łuk morenowy Mierzeja Łebska ruchome wydmy Mierzeja Sarbska Jezioro Gardno 12. Sopot: molo, Grand-hotel strefa fin de sieclowego uzdrowiska Krajobraz ukształtowany został przez lądolód i późniejszą działalność morza i wiatru. Specyficzne dla tego obszaru krajobrazy to: Rowokół najwyższe wzniesienie (115 m n.p.m.), okalających Park od południa i zachodu, wzgórz morenowych. Rowokół porasta buczyna starszych klas wieku. Na Rowokole znajdują się resztki grodziska wczesnośredniowiecznego. Mierzeje Gardeńska i Łebska to obszar wydmowo-leśny z najbardziej rozległymi w Europie polami ruchomych wydm (500 ha) o wysokości ponad 40 m (Łącka Góra 42 m n.p.m.). Pomiędzy wydmami znajdują się zagłębienia wypełnione torfem i dobrze zachowane bory bażynowe. Unikatowym jest tu również strefowy ułożony równolegle do brzegu układ ekosystemów, od pionierskich i inicjalnych zbiorowisk piaskowych przez wszystkie typy torfowisk po nadmorskie bory bażynowe. Jezioro Gardno płytkie przymorskie jezioro, dawna zatoka morska, odcięta mierzeją. We wschodniej części jeziora obszar chroniący miejsca żerowania i lęgów ptaków wodno-błotnych. Uzdrowisko nad Zatoką Gdańską od VI w. stanowiło letnisko gdańskich mieszczan (zachowały się np. fragmenty Dworu Hiszp., który należał do burmistrza Gdańska). Charakterystyczną zabudowę stanowią pensjonaty z drewnianymi werandami w tzw. stylu szwajcarskim, z elementami secesyjnymi. Molo w Sopocie należy do największych tego typu obiektów drewnianych w Europie. Powstanie mola związane jest z rozwojem kąpieliska w latach 20. I w. W 1910 molo miało już 315 m i 10 m szerokości; z czasem konstrukcję rozbudowano do 516 m i powiększono o ostrogę boczną długości 132 m. 13. Woliński PN: klif Krajobraz ukształtowany został przez lądolód oraz późniejszą działalność czynników denudacyjnych w tym szczególnie abrazję morza. Najbardziej charakterystycznym elementem rzeźby Parku jest wybrzeże klifowe. W budowie geologicznej dominują utwory wysoczyzny morenowej o wysokości dochodzącej do 115 m n.p.m., która opada stromym 15 km długopści klifem do Bałtyku. Klif swoją najwyższą wysokość osiąga na górze Gosań (95 m n.p.m.). Aktywne procesy brzegowe powodują cofanie się brzegu o około 80 cm rocznie. Wysoczyzna pokryta jest lasami bukowo-sosnowo-dębowymi. Do najcenniejszych należą zbiorowiska buczyny pomorskiej o strukturze zbliżonej do zbiorowisk naturalnych. Rzadkością jest związana z klifem, buczyna storczykowa rosnąca na tzw. naspie przyklifowej. 14. Zalew Wiślany Mierzeja Wiślana Krajobraz Zalewu Wiślanego i Mierzej Wiślanej powstał w wyniku akumulacji rumoszu skalnego w strefie brzegowej Bałtyku. Utworzona mierzeja odcięła część dawnej zatoki morskiej. Zalew Wiślany ma długość 85 km, szerokość 8-10 km, maksymalna głębokość 5,1 m, jego wody są lekko słonawe na skutek wlewu wody morskiej. Mierzeja Wiślana to piaszczysty wał,w rzeźbie którego wyróżnia się strefa piaszczystej plaży nadmorskiej o szerokości około 70 m oraz równoległy do niej pasm wydm białych o szerokości m i wydm brązowych o szerokości m. Wysokość wałów wydmowych dochodzi do 48 m n.p.m. Prawie 80% terenu pokryte jest drzewostanami, w których dominuje bór mieszany. W kilku rezerwatach chronione są: starodrzew sosnowy; naturalne stanowiska buka. Na Mierzei znajduje się szereg miejscowości

25 15. Żuławy okolice Nowego Dworu 16. Biskupin krajobraz edukacyjno-archeologiczny 17. Bory Tucholskie PN Struga Siedmiu Jezior 18. Chełmno średniowieczne rozplanowanie miasta Naturalny krajobraz Żuraw powstał poprzez akumulację namułów rzecznych Wisły w okresie ostatnich 5 tysięcy lat. Powstała rozległa delta z szeregiem obszarów depresyjnych. Współczesny krajobraz jest wynikiem działalności gospodarczej, prowadzonej od IV w. Wyróżnić w nim można: sztuczne wały przeciwpowodziowe, silnie rozbudowaną sieć kanałów i rowów melioracyjnych, przepompownie wody z terenów położonych niżej do wyżej płynących rzek. W pokryciu terenu dominują agrocenozy. W rezerwacie archeologicznym nad Jeziorem Biskupińskim eksponowane są pozostałości i częściowa rekonstrukcja drewnianego osiedla obronnego kultury łużyckiej sprzed 2500 lat. Osiedle na wyspie składało się z ponad 100 chat, ustawionych równolegle w 13 rzędach rozdzielonych ulicami wyłożonymi drewnem, zamieszkanych przez ok osób. Otoczone było palisadąfalochronem z pali drewnianych, wbitych ukośnie w dno jeziora, i wałem drewniano-ziemnym, w którym znajdowała się brama z wieżą strażniczą połączona z lądem pomostem. Ściany domów budowano z układanych poziomo bierwion łączonych w narożach za pomocą słupów. W rezerwacie eksponowane są 2 rzędy domów po 9 w każdym rzędzie. Podstawowy typ rzeźby krajobrazu Parku ukształtowany został w okresie ostatniego zlodowacenia, a w tym akumulacyjnej działalności lądolodu. Powstała wtedy piaszczysto-żwirowa równina sandrowa, którą urozmaicają liczne ale niezbyt wysokie (do 10 m) wydmy, zagłębienia wytopiskowe oraz bogata sieć hydrograficzna decydująca o unikatowych walorach krajobrazu. Wody zajmują 11% powierzchni Parku, znajduje się tu 21 jezior, a w tym: Struga Siedmiu Jezior ciąg naturalnych zbiorników wodnych połączonych ciekami o klasycznej budowie postglacjalnej, jeziora lobeliowe z charakterystyczną roślinnością, grupa jezior dystroficznych zarastających płem torfowym. Pokrycie terenu w 79% stanowią lasy: bór suchy, świeży, wilgotny, bagienny, olsy i łęgi. 10% terenu zajmują ekosystemy bagien, torfowisk i łąk. Chełmno, wzmiankowane w 1065, od III w. było własnością Krzyżaków. Do czasów powrotu w granice Polski (1466) było jednym z głównych centrów Zakonu. Chełmno stanowi świetny przykład urbanistyki lokacyjnej: założone na planie elipsy, z centralnym rynkiem, którego głównym akcentem jest ratusz. Wystawiony w IV w. ceglany budynek gruntownie przekształcono w VI w., tworząc jeden z ciekawszych przykładów manieryzmu. Miasto zachowało pierścień średniowiecznych murów, 23 baszty, ale tylko jedną bramę Grudziądzką. 19. Ciechocinek tężnie Do budowy warzelni soli przystąpiono w 1. połowie I w. Równocześnie powstawały tężnie jedyne w Polsce i największe w Europie unikatowe konstrukcje do stężania solanki w trakcie naturalnego odparowywania wody w procesie warzenia soli. Pierwsze dwie powstały w latach , trzecia w Pomiędzy tężniami znajduje się park tężniowy z mikroklimatem bogatym w jod, co umożliwia naturalne inhalacje lecznicze. Szybki rozwój uzdrowiska, miał miejsce w 2. połowie I w., a zabudowa powstawała pod wpływem budownictwa drewnianego krajów alpejskich

26 20. Dolina Dolnej Noteci i Warty Krajobraz doliny dolnej Noteci i Warty pierwotnie ukształtowany został przez erozyjną działalność wód z topniejącego lądolodu, która wytworzyła rozległą równoleżnikową formę wklęsłą Pradolinę Toruńsko-Eberswaldzką. W strukturze pionowej międzyrzecza występuje kilka poziomów akumulacji rzecznej o zróżnicowanym krajobrazie: zatorfione części dna pradoliny, zajęte przez łąki, rozcięte korytami Noteci i Warty, kilka poziomów szerokich tarasów lodowcowo-rzecznych (najwyższy o wysokości od m n.p.m.), w obrębie których występują pola wydmowe, wzniesienia morenowe, wytopiskowe jeziora rynnowe, torfowiska. Unikatowy krajobraz morenowy chroniony jest w rezerwacie Jezioro Łubówko. Większość obszaru porastają bory sosnowe Puszczy Noteckiej, w pobliżu jezior i cieków wodnych występują olsy. 21. Dolina Dolnej Wisły Toruń Bydgoszcz 22. Dolina Górnej Noteci z Kanałem Bydgoskim 23. Dolina Górnej Wieprzy i Górnej Brdy Zajmuje fragment Kotliny Toruńskiej, której najniższą częścią jest równina zalewowa Wisły. Dno doliny o szerokości około 6 km ma bogaty system hydrograficzny (starorzecza, kanały melioracyjne, oczka wodne). Występuje tu również zróżnicowany, mozaikowaty układ siedlisk. Dolina Górnej Noteci z Kanałem Bydgoskim leżą w obrębie pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej, która ograniczona jest z obu stron wysokimi krawędziami erozyjnymi wciętymi w wysoczyzny morenowe. Dno doliny zajmują szerokie terasy holoceńskie zbudowane przeważnie z utworów torfowych. Wyższe terasy zbudowane z utworów piaszczystych są miejscami zwydmione i pokryte licznymi formami wytopiskowymi. W szacie roślinnej dna przeważają przeobrażone torfowiska zajęte przez łąki kośne, niewielkie enklawy torfowisk naturalnych. Sieć hydrograficzna jest bogata, ale silnie przekształcona (gęsta sieć kanałów i rowów melioracyjnych, Kanał Bydgoski). Kanał Bydgoski wybudowany w VIII w. na dziale wodnym między Notecią i Wisłą ma długość 24 km i pokonuje różnicę wysokości 31 m między poziomami obu rzek za pomocą 6 śluz. Obie doliny wraz z rozdzielającą je strefą wododziałową stanowią teren atrakcyjny przyrodniczo. Dolina Górnej Wieprzy to strefa wału spiętrzonych moren czołowych lądolodu porozcinanego licznymi rynnami subglacjalnymi, wykorzystywanymi przez młode doliny cieków w tym górnej Wieprzy. Z kolei dolina górnej Brdy wycięta została w sypkich utworach sandrowych. Dolina jest wąska i kręta. Zaznacza się mozaikowaty układ siedlisk, niżowych łęgów olszowych i jesionowo-olszowych, kwaśnej buczyny niżowej, lasu bukowo-dębowego, borów mieszanych, świeżych, suchych. Występuje tu rzadkie rozproszone osadnictwo wiejskie