1. Flora. Części tematyczne opracowania. Wstęp

Transkrypt

1 P. Reda, R. Wodzicki, M. Budny, P. Rymarowicz Części tematyczne opracowania Wstęp 1. Flora Podstawowe informacje W roślinności województwa lubuskiego dominują przestrzennie pola uprawne i lasy sosnowe. Jednak rzeczywiste zróżnicowanie siedlisk i zajmującej je roślinności jest znacznie większe. Obecność różnych form ukształtowania terenu oraz stosunkowo bogata sieć hydrograficzna daje stosunkowo duże bogactwo ekosystemów i krajobrazów. Znajduje to także swoje odzwierciedlenie we współczesnej florze tej części Polski. Obecnie dynamika przemian szaty roślinnej województwa lubuskiego zdeterminowana jest przez procesy sukcesji wtórnej wynikającej z działalności człowieka. Z jednej strony obserwuje się jej przemiany antropogeniczne związane z rozwojem osiedli ludzkich i zwiększanie się udziału roślinności ruderalnej. Z drugiej zaś strony obserwujemy naturalizację środowisk zmienionych przez człowieka, np. zarastanie niekoszonych czy niewypasanych łąk, rozwój w tych miejscach roślinności zaroślowej i leśnej oraz naturalne przekształcenia odłogowanych gruntów porolnych w kierunku łąk i zarośli. Ze wzajemnego przenikania się na obszarze województwa tych dwóch czynników determinujących rozwój szaty roślinnej wynikają dwa odmienne rodzaje zagrożeń. Dla roślinności naturalnej (lasów, zarośli, szuwarów, torfowisk, roślinności wodnej, muraw kserotermicznych) największym zagrożeniem jest antropopresja powodująca ich znaczne, często nieodwracalne przekształcenia lub wręcz zniszczenie. Natomiast dla roślinności ukształtowanej w wyniku kilkusetletniej ekstensywnej gospodarki rolnej, dotyczy to głównie łąk świeżych i wilgotnych oraz torfowisk niskich, największym zagrożeniem jest właśnie zanik tej gospodarki. W wyniku niekontrolowanego zarastania roślinnością zaroślową i leśną zbiorowiska otwartych łąk i torfowisk niskich, często z udziałem bardzo rzadkich gatunków roślin giną bezpowrotnie. Położenie województwa lubuskiego w strefie klimatu przejściowego o cechach subatlantyckich stwarza dogodne warunki do bytowania wielu gatunkom roślin, dla których zbyt surowe warunki centralnej, a zwłaszcza wschodniej Polski z klimatem o cechach subkontynentalnych utrudniają lub wręcz uniemożliwiają tam wegetację. Na obszarze województwa spotykają się gatunki różnych zasięgów geograficznych - tzw. elementy geograficzne. Rosną tu przedstawiciele elementu holarktycznego (euro-sybero-boreoamerykańskiego) z podelementami: cyrkumborealnym, euro-syberyjskim, środkowoeuropejskim, atlantyckim (europejsko-atlantyckim), amfiatlantyckim i pontyjskim, a także przedstawiciele elementu śródziemnomorskiego, irano-turańskiego i łącznikowego (łączącego pozostałe elementy). Przy rozpatrywaniu flory w zasięgach pionowych pięter roślinności należy także zwrócić uwagę na obecność we florze województwa gatunków górskich. Przyroda województwa w wielu miejscach nie ma już charakteru naturalnego. Przekształcenia szaty roślinnej i co za tym idzie zmiany we florze województwa lubuskiego w czasach historycznych są spowodowane przede wszystkim działalnością człowieka. Związane jest to z rozwojem jego osadnictwa i gospodarki, zarówno rolnej, jak i przemysłowej. Przekształcenia te trwają od najdawniejszych czasów, a zaczęły wraz z początkami osadnictwa w okresie paleolitu i trwają do dziś. Zmianom ulegał jednak na przestrzeni dziejów charakter tych przeobrażeń wraz ze zmieniającymi się potrzebami człowieka oraz stopień ich nasilenia. W przeciągu ostatnich stu lat wśród przyczyn przekształceń środowiska największe znaczenie miały: Eksploatacja surowców mineralnych w postaci iłów i glin. Powodowała ona już od neolitu zmiany w ukształtowaniu terenu, niszczenie pokrywy roślinnej i zajmowanych przez nią siedlisk. Powstawały w to miejsce nowe siedliska, na których uruchamiały się procesy sukcesji wtórnej. W ostatnim stuleciu związana była z rozwojem budownictwa i powstawaniem licznych cegielni. Najwięcej ich powstało w okolicach Gozdnicy, Lubska i Jasienia oraz Żar (Żaba 1976; Żaba 1978; Maciantowicz, Jermaczek 2005). Eksploatacja torfów. Rozwijała się od XVIII w. i trwała w znaczący sposób do 1945 r. Dzięki tej działalności zniszczeniu uległo wiele naturalnych torfo- O P R A C O W A N I E E K O F I Z J O G R A F I C Z N E W O J E W Ó D Z T W A L U B U S K I E G O 9

2 wisk. Siedliska te należą dziś do jednych z najbardziej zagrożonych w województwie. Proces ten tracił na sile z powodu wyeksploatowania większości torfowisk do poziomu granic rentowności. Prowadzony był na istotną dla środowiska województwa skalę do roku 1963 (Maciantowicz, Jermaczek 2005). Eksploatacja węgla brunatnego. Rozpoczęła się w 1840 r. i miała charakter zarówno kopalni podziemnych, jak i odkrywkowych. W wyniku ich działalności przekształceniom uległa rzeźba terenu, nastąpiły zmiany stosunków wodnych oraz zniszczeniu ulegała pokrywa roślinna. Szczególnie wyraźnie zaznaczyło się to na terenie kopalń odkrywkowych, gdzie zmiany były nieodwracalne. Z powodu zapadania się nieczynnych sztolni i korytarzy powstawały różnego rodzaju zapadliska: leje, doły, rowy, progi i tzw. siodła węglowe. W ich obrębie zmianom ulegały warunki siedliskowe i co za tym idzie szata roślinna. Na przestrzeni ostatnich stu lat bardzo nasilona była eksploatacja w południowo-zachodniej części województwa pomiędzy Tuplicami a Łęknicą. W wyniku zapadlisk po eksploatacji węgla brunatnego i kruszyw zalanych z czasem wodą powstały tam liczne zbiorniki wodne. Wytworzył się tzw. Łuk Mużakowa, będący charakterystycznym antropogenicznym pojezierzem, liczącym 101 zbiorników w różnym wieku. Jest to niespotykana struktura krajobrazu, zwana Pojezierzem Burowęglowym. Wody w wielu zbiornikach są silnie zakwaszone (ph nawet do wartości 2,2). Przyczyną tego jest reakcja wód opadowych z zawartym w przyległych hałdach pirytem i powstawanie kwasu siarkowego. Wody te spływając z hałd do zbiorników powodują ich silne zakwaszanie. W najbardziej zakwaszonych zbiornikach praktycznie nie ma życia biologicznego (Kozacki 1980; Maciantowicz, Jermaczek 2005). Po 1945 roku prowadzono jeszcze eksploatację węgla brunatnego w województwie lubuskim w okolicach Smogór, Długoszyna i Lubrzy, a do dziś czynne są kopalnie w okolicach Sieniawy, gdzie wciąż powstają nowe zapadliska. Ponadto w ostatnich latach pojawiły się nowe, nieznane wcześniej zagrożenia dla środowiska przyrodniczego, w tym dla szaty roślinnej i flory: Zanieczyszczenie powietrza. Największe nasilenie zanieczyszczenia powietrza gazami i pyłami przemysłowymi miało miejsce w okresie rozwoju przemysłu ciężkiego po 1945 roku do momentu zjednoczenia Niemiec w 1990 r. Związane to było z wybudowaniem po stronie niemieckiej (ówczesnego NRD) licznych kopalń, elektrowni węglowych i hut na wysokości Łuku Mużakowa, z których zanieczyszczenia wraz z przeważającymi zachodnimi wiatrami transportowane były do Polski. Po roku 1990 część elektrowni zlikwidowano, a pozostałe zmodernizowano pod kątem wymagań ochrony środowiska, przede wszystkim zakładając flirty na kominach. Rozwój sieci dróg. Wraz z rozwojem nowoczesnej gospodarki człowieka pojawił się i stale rozwija transport samochodowy. Konsekwencją tego jest silny rozwój sieci dróg. Obecnie ze wzrostem gospodarczym modernizuje się stare drogi i buduje nowe. W planach jest powstanie autostrad i tras ekspresowych. Drogi te stanowią ważne bariery ekologiczne w środowisku i powodują fragmentację biotopów. Nierzadko podczas poszerzania dróg istniejących i budowie nowych zajmowane są nowe tereny, niszcząc tym samym cenne ekosystemy i szatę roślinną. Uprawy wielkopowierzchniowe. W ostatnich latach po chwilowym zastoju w rolnictwie obserwuje się zainteresowanie gruntami rolnymi i ich dalszą uprawą. Aby jednak działalność ta była opłacalna dąży się do tworzenia dużych gospodarstw wielkopowierzchniowych. Powoduje to niekorzystne zmiany w krajobrazie rolniczym i towarzyszącej mu szacie roślinnej. Usuwane są zadrzewienia i zarośla śródpolne, likwidowane małe stawy śródpolne. Ekosystemy te i zawarte w nich biocenozy są ważną ostoją wielu gatunków roślin i pomagają utrzymać równowagę biologiczną terenów rolniczo zagospodarowanych. Ponadto wzrasta użycie chemicznych środków ochrony roślin i ich niekorzystny wpływ na zbiorowiska roślinne. Naukowe poznawanie i opisywanie roślinności terenów obecnego województwa lubuskiego rozpoczęło się w drugiej połowie XIX wieku. W 1864 roku ukazał się opis flory Brandenburgii (Flora der Provinz Brandenburg) przygotowany przez Paula Aschersona, wybitnego botanika niemieckiego. Opracowanie to obejmowało także część obecnego województwa lubuskiego. Na początku XX w. tereny ówczesnego Śląska, do których należały wtedy ziemie południowej części obecnego województwa lubuskiego, aż po przełom Odry, przemierzał i opisywał jej roślinność inny wybitny botanik niemiecki - Theodor Schube (1903, 1904, 1906, 1912, 1918, 1925, 1927). Szczególną uwagę poświęcił on poszczególnym gatunkom flory badanych ziem oraz starym okazom drzew i cennym obszarom leśnym. W latach 20-tych i 30-tych XX w. do poznania flory i także starych okazów drzew Ziemi Lubuskiej przyczynił się miłośnik przyrody tych ziem, a szczególnie Zielonej Góry i okolic - Kurt Gruhl (1923, 1925, 1929, 1932, 1932, 1936, 1938, 1931). W latach 30-tych XX w. florę i przyrodę Wielkopol- 10

3 P. Reda, R. Wodzicki, M. Budny, P. Rymarowicz ski, w tym także północną część obecnego województwa lubuskiego opisywał Richard Frase (1930, 1933, 1935, 1937). Porosty między innymi tych ziem opisywał Hillmann (1925, 1926). W okresie po II Wojnie Światowej badania flory roślin naczyniowych i zarodnikowych, glonów, porostów i grzybów oraz szaty roślinnej w różnych aspektach, w tym także jej ochronę terenów obecnego województwa lubuskiego obejmuje około 100 pozycji literatury. Nikt z botaników polskich nie wyobraża sobie dziś badań flory bez znajomości Atlasu rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce pod redakcją Adama i Marii Zająców (najnowsze wydanie: 2001 r.). Florę roślin naczyniowych opisywali także inni botanicy, skupiając się głównie na gatunkach rzadkich i ginących. Podstawowym dziełem do poznania tej części flory województwa lubuskiego i całej Polski jest Polska czerwona księga roślin (Każmierczak, Zarzycki 2001). Swój udział w tych badaniach mają także: Żukowski, Jackowiak (1995), Kujawa-Pawlaczyk, Pawlaczyk (2001), Ratyńska (2003), Pełechaty, Pukacz (2005). Do poznania flory glonów województwa znacznie przyczynili się: Dąmbska (1962), Pełechaty i in. (2002), Pełechaty, Guździoł (2002), Pełechaty i in. (2003, 2004), Pełechaty, Pukacz (2004, 2005). Poszczególne drzewa wybranych rejonów województwa opisywali: Pacyniak (1992), Piworun (1997), Jerzak i in. (1998), Reda, Panek (1999), a stare sady Jermaczkowie (2003). Do poznania grzybów występujących w województwie przyczynili się: Jurek (1981), Gumińska, Wojewoda (1988), Domański (1991) oraz Piątek, Cabała (2005). Stosunkowo dobrze zostały przebadane porosty województwa lubuskiego. Przyczynili się do tego: Tobolewski (1962), Glanc (1964), Czyżewska (1976), Izydorek (1978), Lipnicki (1982, 1983, 1991a, b, 1992, 1993, 1998, 2003), Fałtynowicz (1991, 1992), Cieśliński, Czyżewska (1992), Grochowski (2001). Rośliny zarodnikowe opisywali Hillmann i Grummann (1957). Osobną grupę stanowią botanicy zajmujący się szatą roślinną i poszczególnymi typami biotopów. Zajmowali się tymi zagadnieniami: Wojterski i in. (1973), Brzeg, Wojterska (2001), Matuszkiewicz W. (2001), Matuszkiewicz J. M. (2002), Pełechaty, Kaluska (2002). Lasy opisywali miedzy innymi: Tobolewski (1963) i Zaręba (1986). Murawy kserotermiczne opisali: Filipek (1974), Jermaczek, Pawlaczyk (1999), Jermaczek i in. (2005). Torfowiska i mokradła badali: Janowska, Jasnowski (1991), Kujawa-Pawlaczyk, Pawlaczyk (2001), Ilnicki (2002), Pawlaczyk i in. (2002, 2004). Ogólnie zaś przyrodą w różnych jej aspektach, w tym także roślinnością zajmowali się: Czubiński, Urbański (1950), Król (1994), Najbar, Jerzak (1996), Wołłejko, Stańko (1998), Jermaczek, Stańko (1999), Piworun (2003), Jermaczek i in. (2004), Wąsicki (2004). Bardzo ważny aspekt w badaniach stanowią problemy ochrony przyrody, w tym także roślinności w postaci obszarów chronionych. Rezerwaty regionu opisali między innymi: Wodziczko, Czubiński (1946), Wierzbowski (1972), Ruta, Owsiany (2004). Badania i popularyzację wiedzy o lubuskich parkach krajobrazowych stanowią liczne publikacje: Agapow (1994), Krajniak (1998), Korzeniowski (2000), Korzeniowski, Stanisławczyk (2000), Stanisławczyk (2000), Janowscy (2001, 2002, 2003, 2005), Jermaczek, Maciantowicz (2002), Rąkowski (2002, 2004). Parki Narodowe opisywali: Jarosz (1951), Pawlaczyk (1992, 1997), Kucharczyk, Pawlaczyk (1997), Pawlaczyk, Łukaszewski (1997), Agapow (1998), Kujawa-Pawlaczyk, Pawlaczyk (2002) Charakterystyka flory roślin naczyniowych województwa lubuskiego Flora województwa lubuskiego jest stosunkowo bogata. Podstawowa lista florystyczna żyjących obecnie roślin naczyniowych województwa obejmuje blisko pozycji. Obejmuje ona bardzo różnorodne roślin pod względem ich przywiązania do siedlisk: od gatunków wodnych, poprzez szuwarowe, łąkowe i murawowe, torfowiskowe, zaroślowe, leśne, polne, po ruderalne, a nawet naskalne oraz pod względem częstości ich występowania: od gatunków bardzo pospolitych, poprzez rzadkie i bardzo rzadkie, aż po gatunki wymarłe w skali regionu, czy Polski. 1.1.a. Gatunki specyficzne i wyróżniające flory A. Gatunki endemiczne i ich zagrożenia Na terenie województwa lubuskiego nie występują obecnie żadne gatunki endemiczne, ani w skali województwa, ani w skali Polski. Różnorodność siedlisk województwa i liczne powiązania przestrzenne z terenami sąsiednimi nie służą tworzeniu się zjawiska endemizmu flory. Zaznacza się wręcz wyraźne przejmowanie i wkraczanie elementów geograficznych z sąsiednich krain. O P R A C O W A N I E E K O F I Z J O G R A F I C Z N E W O J E W Ó D Z T W A L U B U S K I E G O 11

4 B. Elementy geograficzne lub gatunki występujące na kresie zasięgu i ich zagrożenia Elementy geograficzne flory reprezentują poszczególne grupy roślin pod kątem ich naturalnych geograficznych zasięgów występowania (grupy geograficzne). Są one ważne dla ustalenia przynależności geobotanicznej danego regionu oraz jego wewnętrznego zróżnicowania pod tym względem. We florze województwa lubuskiego reprezentowane są 4 podstawowe elementy geograficzne: element holarktyczny (z podelementami: cyrkumborealnym, euro-syberyjskim, środkowoeuropejskim, atlantyckim, amfiatlantyckim i pontyjskim), element śródziemnomorski, element irano-turański oraz grupa elementów łącznikowych (holarktyczno-śródziemnomorski, holarktyczno-śródziemnomorsko-irano-turański i kosmopolityczny) (Szafer, Zarzycki 1977). Poniżej zestawiono przedstawicieli reprezentujących poszczególne elementy geograficzne flory województwa lubuskiego: 1) Element holarktyczny (euro-sybero-boreoamerykański) kopytnik pospolity Asarum europaeum (występuje w rozproszeniu głównie w południowej części województwa oraz nieliczne w jego części północno- -wschodniej), pełnik europejski Trollius europaeus (występuje w rozproszeniu głównie w centralnej części województwa, np. w dolinie Leniwej Obry, w okolicach Szprotawy i Krosna Odrzańskiego), żywiec cebulkowy Dentaria bulbifera (nieliczne stanowiska: rezerwat Buczyna Szprotawska, okolice Łagowa, Witnicy, w Puszczy Barlineckiej i Puszczy Drawskiej), żywiec dziewięciolistny Dentaria enneaphyllos (bardzo rzadki, dawniej podawany z kilku stanowisk, ostatnio potwierdzony tylko na jednym: w rezerwacie Buczyna Szprotawska), żurawina błotna Oxycoccus palustris (liczne stanowiska rozproszone w województwie), szelężnik mniejszy Rhinanthus minor (dość liczne stanowiska w całym województwie), szelężnik większy Rhinanthus serotinus (bardzo liczny w całym województwie), pszeniec gajowy Melampyrum nemorosum (nieliczne rozproszone stanowiska w całym województwie), pszeniec zwyczajny Melampyrum pratense (występuje licznie w całym województwie), pszeniec leśny Melampyrum sylvaticum (występuje nielicznie w południowej części województwa), arnika górska Arnica montana (występuje w nieliczne południowo-zachodniej części województwa), lepiężnik różowy Petasites hybridus (występuje w rozproszeniu w całym województwie), lepiężnik biały Petasites albus (bardzo nieliczne stanowiska wzdłuż granicy z Niemcami), lepiężnik kutnerowaty Petasites spurius (stanowiska rozprzestrzenione wzdłuż rzek Odry, Warty i Noteci w północnej części województwa). a) Podelement cyrkumborealny bagnica torfowa Scheuchzeria palustris (nieliczne stanowiska głównie w centralnej i zachodniej części województwa), borówka brusznica Vaccinium vitis-idaea (bardzo liczne stanowiska w całym województwie), mącznica lekarska Arctostaphylos uva-ursi (nieliczne stanowiska rozproszone w całym województwie), modrzewnica zwyczajna Andromeda polifolia (nieliczne stanowiska głównie w centralnej i południowej części województwa), niecierpek pospolity Impatiens noli- -tangere (liczne stanowiska w całym województwie), podrzeń żebrowiec Blechnum spicant (nieliczne stanowiska w południowej części województwa, np. Nadleśnictwo Lubsko), rdestnica nitkowata Potamogeton filiformis (dawniej podawana z jednego stanowiska we wschodniej części województwa (Jezioro Paklicko Wielkie, gm. Świebodzin), lecz od czterdziestu lat nie zostało ono potwierdzone. Prawdopodobnie całkowicie wymarła w skali województwa), rzeżucha łąkowa Cardamine pratensis (gatunek bardzo liczny w całym województwie), siedmiopalecznik błotny Comarum palustre (liczne stanowiska w całym województwie), skrzyp błotny Equisetum palustre (stanowiska bardzo liczne w całym województwie), skrzyp leśny Equisetum sylvaticum (bardzo liczne występowanie na terenie całego województwa), skrzyp łąkowy Equisetum pratense (nieliczne stanowiska rozproszone w całym województwie), tojeść bukietowa Lysimachia thyrsiflora (nieliczne stanowiska rozproszone w całym województwie), turzyca bagienna Carex limosa (dawniej podawana z licznych stanowisk rozproszonych na terenie całego województwa, obecnie występuje głównie w Puszczy Drawskiej), wełnianka delikatna Eriophorum gracile (dawniej podawana z kilku stanowisk we wschodniej i północnej części województwa, dziś uznanych za historyczne), widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum (Nieliczne stanowiska rozproszone w całym województwie), zachyłka oszczepowata Phegopteris connectilis (stanowiska rozproszone w całym województwie głównie wzdłuż dolin rzecznych). b) Podelement euro-syberyjski bodziszek łąkowy Geranium pratense (dość liczne stanowiska głównie w południowo-wschodniej części województwa), czworolist pospolity Paris quadrifolia 12

5 P. Reda, R. Wodzicki, M. Budny, P. Rymarowicz Ols porzeczkowy Ribeso nigri-alnetum (fot. P. Reda) Nadrzeczny łęg wierzbowy Salicetum albo-fragilis (fot. P. Reda) OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE WOJEWÓDZTWA LUBUSKIEGO 13

6 (liczne stanowiska rozproszone w całym województwie), fiołek przedziwny Viola mirabilis (gatunek nieliczny, rozmieszczony głównie w północnej części województwa), goździk pyszny Dianthus superbus (gatunek nieliczny, obecnie rozmieszczony głównie we wschodniej części województwa, ostatnio potwierdzono jego występowanie tylko w dolinie Leniwej Obry), groszek wiosenny Lathyrus vernus (gatunek liczny w całym województwie), jaskier rozłogowy Ranunculus repens (gatunek bardzo liczny w całym województwie), konwalijka dwulistna Maianthemum bifolium (występuje licznie w całym województwie), kosaciec syberyjski Iris sibirica (Stosunkowo nieliczne stanowiska w południowej części województwa, liczniejszy w dolinie Odry na terenie Nadleśnictwa Nowa Sól i okolic Żagania, Ujście Warty), lepnica zielonawa Silene chlorantha (gatunek dość rzadki, rozmieszczony głównie wzdłuż doliny Odry), lepnica zwisła Silene nutans (liczne stanowiska w całym województwie), malina kamionka Rubus saxatilis (gatunek nieliczny, rozmieszczony głównie w centralnej części województwa), malina właściwa Rubus idaeus (bardzo liczne stanowiska w całym województwie), osoka aloesowata Stratiotes aloides (stanowiska dość licznie w całym województwie), perłówka zwisła Melica nutans (gatunek liczny, głównie w północnej części województwa), rzeżucha niecierpkowa Cardamine impatiens (nieliczne stanowiska w centralnej i południowej części województwa), szczaw rozpierzchły Rumex thyrsiflorus (liczny w całym województwie), szczaw wodny Rumex aquaticus (nieliczne stanowiska w północnej i południowej części województwa), śledziennica skrętolistna Chrysosplenium alternifolium (gatunek liczny, rozproszony w całym województwie), świerzbnica polna Knautia arvensis (gatunek pospolity w całym województwie), turzyca zaostrzona Carex gracilis (gatunek liczny, głównie w północnej części województwa), ukwap dwupienny Antennaria dioica (nieliczne, rozproszone stanowiska w południowej części województwa), wiązówka błotna Filipendula ulmaria (bardzo liczne stanowiska w całym województwie), żabiściek pływający Hydrocharis morsus-ranae (gatunek liczny, głównie w centralnej i północnej części województwa). c) Podelement środkowoeuropejski gwiazdnica wielkokwiatowa Stellaria holostea (gatunek liczny w całym województwie), kosmatka gajowa Luzula luzuloides (nieliczne stanowiska w północnej części województwa), naparstnica zwyczajna Digitalis grandiflora (stosunkowo nieliczne stanowiska rozproszone w całym województwie), pięciornik biały Potentilla alba (gatunek stosunkowo nieliczny, rozproszony w całym województwie), rozchodnik sześciorzędowy Sedum sexangulare (liczne stanowiska w całym województwie), sasanka wiosenna Pulsatilla vernalis (dawniej podawana z kilku stanowisk województwa, lecz obecnie uznawanych za historyczne - gatunek całkowicie wymarły w skali województwa), szczyr trwały Mercurialis perennis (gatunek dość liczny w całym województwie), śnieżyca wiosenna Leucoium vernum (gatunek stosunkowo rzadki, kilka stanowisk w południowej części województwa), turzyca drżączkowata Carex brizoides (stosunkowo nieliczne grupy stanowisk w południowej części województwa), turzyca palczasta Carex digitata (dość liczne stanowiska w całym województwie), złoć łąkowa Gagea pratensis (nieliczny gatunek rozproszony po całym województwie). d) Podelement atlantycki (europejsko-atlantycki) chroszcz nagołodygowy Teesdalea nudicaulis (gatunek dość liczny, rozproszony w całym województwie), gałuszka kulecznica Pilularia globulifera (gatunek bardzo rzadki, nieliczne stanowiska w południowo- -zachodniej części województwa), gnidosz rozesłany Pedicularis sylvatica (nieliczne stanowiska w południowo-zachodniej części województwa), janowiec ciernisty Genista germanica (stosunkowo liczny w całym województwie, szczególnie na południu), janowiec włosisty Genista pilosa (gatunek rzadki, stanowiska w południowej części województwa), nadwodnik sześciopręcikowy Elatine hexandra (notowany na kilku stanowiskach rozproszonych w województwie, obecnie aktualne są tylko stanowiska na południowo- -zachodnim skraju województwa, w okolicy wsi Łuków i Janików (pow. żarski), ponikło wielołodygowe Eleocharis multicaulis (podawane z kilku stanowisk w południowej części województwa, obecnie aktualne są stanowiska: nad Jeziorem Janiszowice koło Lubska oraz w okolicach Nowogrodu Bobrzańskiego, przez województwo lubuskie przebiega wschodnia granica jego zasięgu), prosienicznik gładki Hypochoeris glabra (rozproszone stanowiska w południowej części województwa), przygiełka brunatna Rhynchospora fusca (dawniej podawana z licznych stanowisk na terenie województwa, obecnie znanych jest kilkanaście stanowisk w różnych miejscach województwa), seradela drobna Ornithopus perpusillus (gatunek nieliczny, głównie w południowej części województwa), sit ostrokwiatowy Juncus acutiflorus (rozproszone stanowiska w centralnej i zachodniej części województwa), sit sztywny Juncus squarrosus (nieliczne stanowiska rozproszone w południowej części województwa), sporek wiosenny Spergula morisonii (gatunek dość liczny, rozproszony w całym województwie), 14

7 P. Reda, R. Wodzicki, M. Budny, P. Rymarowicz śledziennica naprzeciwlistna Chrysosplenium oppositifolium (gatunek rzadki, stanowiska w południowej części województwa), śmiałka wczesna Aira praecox (gatunek stosunkowo nieliczny, rozmieszczony w południowej części województwa), turzyca loarska Carex ligerica (gatunek nieliczny, rozproszony w całym województwie), turzyca piaskowa Carex arenaria (gatunek nieliczny, rozproszony w całym województwie), wąkrota zwyczajna Hydrocotyle vulgaris (bardzo liczna w całym województwie), wiciokrzew pomorski Lonicera periclymenum (kilkanaście stanowisk w południowo-zachodniej części województwa), wrzosiec bagienny Erica tetralix (gatunek stosunkowo rzadki, w południowej części województwa), żarnowiec miotlasty Sarothamnus scoparius (bardzo liczne stanowiska w całym województwie). e) Podelement amfiatlantycki pływacz krótkoostrogowy Utricularia ochroleuca (gatunek rzadki, kilka stanowisk w zachodniej części województwa), rosiczka pośrednia Drosera intermedia (głównie w południowo-zachodniej części województwa), sit tępokwiatowy Juncus subnodulosus (kilkanaście stanowisk w północnej części województwa). f) Podelement pontyjski miłek wiosenny Adonis vernalis (dawniej podawany z kilku stanowisk na zachodzie województwa, obecnie prawdopodobnie wymarły w województwie), ostrołódka kosmata Oxytropis pilosa (nieliczne stanowiska w północnej części województwa). 2) Element śródziemnomorski koniczyna kreskowana Trifolium striatum (gatunek stosunkowo rzadki, kilka stanowisk w centralnej części województwa), szafirek miękkolistny Muscari comosum (gatunek rzadki, kilka stanowisk, w tym w okolicach Sulechowa). 4) Gatunki górskie Ciekawą grupą roślin są gatunki o mniej lub bardziej górskim charakterze rozmieszczenia. Wśród obecnie występujących na terenie województwa lubuskiego należą do nich: arnika górska Arnica montana (występuje w nieliczne południowo-zachodniej części województwa), bniec czerwony Melandrium rubrum (rozproszone stanowiska w całym województwie), dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis (nieliczne stanowiska, w tym w okolicach Świebodzina), jodła pospolita Abies alba (liczne stanowiska w południowej części województwa), kukułka (stroczyk) Fuchsa Dactylorhiza fuchsii (nieliczne stanowiska w północnej części województwa), pióropusznik strusi Matteucia struthiopteris (nieliczne stanowiska głównie w południowej części województwa, np. Nadleśnictwo Lubsko), podrzeń żebrowiec Blechnum spicant (nieliczne stanowiska w południowej części województwa, np. Nadleśnictwo Lubsko), pokrzyk wilcza jagoda Atropa belladonna (pojedyncze stanowiska w południowej części województwa), przetacznik górski Veronica montana (nieliczne stanowiska rozproszone w całym województwie), starzec Fuchsa Senecio fuchsii (nieliczne stanowiska w centralnej i zachodniej części województwa), śnieżyca wiosenna Leucoium vernum (gatunek stosunkowo rzadki, kilka stanowisk w południowej części województwa), trzcinnik owłosiony Calamagrostis villosa (nieliczne stanowiska w południowo-zachodniej części województwa), żywiec dziewięciolistny Dentaria enneaphyllos (gatunek rzadki, kilka stanowisk w całym województwie). Rośliny o górskim charakterze występowania spotykane są głównie w południowej części województwa. Stosunkowo dużo spotyka się ich w lasach rezerwatu Buczyna Szprotawska i okolic oraz w kompleksie Żarskiego Lasu. 3) Element irano-turański dziewanna fioletowa Verbascum phoeniceum (gatunek bardzo rzadki, stanowisko w południowo-zachodniej części województwa), łoboda błyszcząca Atriplex nitens (gatunek rozproszony po całym województwie), ostnica włosowata Stipa capillata (gatunek stosunkowo rzadko spotykany w skali województwa, miejscami liczny w północno-zachodniej części województwa), stulicha psia Descurainia sophia (gatunek bardzo liczny w całym województwie), stulisz Loesela Sisymbrium loeselii (gatunek liczny, głównie w centralnej i północnej części województwa). Boniec czerwony Melandrium rubrum (fot. P. Reda) O P R A C O W A N I E E K O F I Z J O G R A F I C Z N E W O J E W Ó D Z T W A L U B U S K I E G O 15

8 5) Gatunki występujące na kresach swojego zasięgu W związku z przenikaniem się na terenie województwa lubuskiego różnych florystycznych elementów geograficznych, część z nich znajduje się tutaj na kresach swojego naturalnego zwartego zasięgu. Narażone są one na życie w warunkach środowiskowych i klimatycznych na granicy tolerancji ekologicznej. Stwarza to bardzo duże zagrożenie wymarciem w przypadku dalszych niekorzystnych przemian środowiska. Z tych powodów właśnie należą one do grupy najsilniej zagrożonych wyginięciem na obszarze województwa, a niektóre nawet na terenie Polski. a) Rośliny zielne Wśród roślin zielnych, dla których przez województwo lubuskie przebiega granica ich naturalnego zasięgu występowania należy wymienić: osiągające północną granicę zasięgu: aldrowanda pęcherzykowata Aldrovanda vesiculosa (gatunek krytycznie zagrożony w skali województwa lubuskiego), czechrzyca (trybulka) grzebieniowa Scandix pecten-veneris (gatunek wymarły w skali województwa lubuskiego), goździk siny Dianthus gratianopolitanus (gatunek prawdopodobnie wymarły w skali województwa lubuskiego), kotewka orzech wodny Trapa natans (gatunek zagrożony w skali województwa lubuskiego), pięciornik śląski Potentilla silesiaca (gatunek prawdopodobnie wymarły w skali województwa lubuskiego), pszonacznik wschodni Conringia orientalis (gatunek wymarły w skali województwa lubuskiego), róża francuska Rosa gallica (gatunek prawdopodobnie wymarły w skali województwa lubuskiego), storczyk drobnokwiatowy Orchis ustulata (gatunek wymarły w skali województwa lubuskiego), storczyk trójzębny Orchis tridentata (gatunek wymarły w skali województwa lubuskiego), osiągające północno-wschodnią granicę zasięgu: karmnik bezpłatkowy Sagina ciliata (gatunek prawdopodobnie wymarły w skali województwa lubuskiego), kręczynka jesienna Spiranthes spiralis (gatunek prawdopodobnie wymarły w skali województwa lubuskiego), krwawnica wąskolistna Lythrum hyssopifolia (gatunek prawdopodobnie wymarły w skali województwa lubuskiego), lindernia mułowa Lindernia procumbens (gatunek prawdopodobnie wymarły w skali województwa lubuskiego), nadbrzeżyca nadrzeczna Corrigiola litoralis (gatunek krytycznie zagrożony w skali województwa lubuskiego), przewiercień cienki Bupleurum tenuissimum (gatunek wymarły w skali województwa lubuskiego), przytulia szorstkoowockowa Galium pumilum (gatunek prawdopodobnie wymarły w skali województwa lubuskiego), selery błotne Apium repens (gatunek krytycznie zagrożony w skali województwa lubuskiego), selery węzłobaldachowe Apium nodiflorum (gatunek krytycznie zagrożony w skali województwa lubuskiego), turzyca pchla Carex pulicaris (gatunek prawdopodobnie wymarły w skali województwa lubuskiego), osiągające wschodnią granicę zasięgu: brzeżyca jednokwiatowa Littorella uniflora (gatunek wymarły w skali województwa lubuskiego), elisma wodna Luronium natans (gatunek krytycznie zagrożony w skali województwa lubuskiego), gałuszka kulecznica Pilularia globulifera (gatunek krytycznie zagrożony w skali województwa lubuskiego), ludwigia błotna (płytek błotny) Ludwigia palustris (gatunek wymarły w skali województwa lubuskiego), nadwodnik trójpręcikowy Elatine triandra (gatunek krytycznie zagrożony w skali województwa lubuskiego), pajęcznica liliowata Anthericum liliago (gatunek zagrożony w skali województwa lubuskiego), podejźrzon pojedynczy Botrychium simplex (gatunek wymarły w skali województwa lubuskiego), ponikło wielołodogowe Eleocharis multicaulis (gatunek zagrożony w skali województwa lubuskiego), rdestnica podługowata Potamogeton polygonifolius (gatunek prawdopodobnie wymarły w skali województwa lubuskiego), zdrojek błyszczący (z. źródlany) Montia fontana (gatunek prawdopodobnie wymarły w skali województwa lubuskiego), osiągające południową granicę zasięgu: rdestnica nitkowata Potamogeton filiformis (gatunek prawdopodobnie wymarły w skali województwa lubuskiego), osiągające południowo-zachodnią granicę zasięgu: kukułka krwista żółtawa (storczyk krwisty żółtawy) Dactylorhiza incarnata subsp. ochroleuca (gatunek wymarły w skali województwa lubuskiego), osiągające zachodnią granicę zasięgu sasanka otwarta Pulsatilla patens (gatunek wymarły w skali województwa lubuskiego) b) Rośliny drzewiaste Wśród roślin drzewiastych (drzew, krzewów, krzewinek i zdrewniałych pnączy), dla których przez województwo lubuskie przebiega granica ich naturalnego zasięgu występowania należy wymienić: osiągające północną granicę zasięgu: jodła pospolita Abies alba, świerk pospolity Picea abies, 16

9 P. Reda, R. Wodzicki, M. Budny, P. Rymarowicz Ryc. 1. O P R A C O W A N I E E K O F I Z J O G R A F I C Z N E W O J E W Ó D Z T W A L U B U S K I E G O 17

10 Ryc

11 P. Reda, R. Wodzicki, M. Budny, P. Rymarowicz Ryc. 3. O P R A C O W A N I E E K O F I Z J O G R A F I C Z N E W O J E W Ó D Z T W A L U B U S K I E G O 19

12 Ryc

13 P. Reda, R. Wodzicki, M. Budny, P. Rymarowicz Ryc. 5. O P R A C O W A N I E E K O F I Z J O G R A F I C Z N E W O J E W Ó D Z T W A L U B U S K I E G O 21

14 osiągające północno-wschodnią granicę zasięgu: wiciokrzew pomorski Lonicera periclymenum, wrzosiec bagienny Erica tetralix, osiągające południową granicę zasięgu: brzoza niska Betula humilis (gatunek prawdopodobnie wymarły w skali województwa lubuskiego). C. Gatunki reliktowe i ich zagrożenia Wśród tzw. gatunków reliktowych, czyli elementów historycznych flory województwa lubuskiego istotne znaczenie ma udział gatunków reprezentujących element plejstoceński, grupę glacjalną. Są to tzw. relikty glacjalne. Pojawiały się one we florze terenu dzisiejszej Polski w okresach zlodowaceń plejstoceńskich. Niektóre z nich pomimo trwającego obecnie interglacjału pozostały w składzie florystycznym. Są to zwykle gatunki o północnym typie zasięgu geograficznego, wędrujące wraz ze zlodowaceniami na południe (Szafer, Zarzycki 1977). Największym dla nich zagrożeniem jest zatem ocieplanie się klimatu. Często rosną w warunkach klimatycznych na granicy ich wymagań ekologicznych i każde dodatkowe niekorzystne zmiany warunków życia mogą spowodować ich zamieranie. Do reliktów glacjalnych we florze województwa lubuskiego należą między innymi: bagno zwyczajne Ledum palustre, bażyna czarna Empetrum nigrum, brzoza niska Betula humilis (prawdopodobnie wymarła w skali województwa lubuskiego), fiołek torfowy Viola epipsila, gwiazdnica grubolistna Stellaria crassifolia, skalnica torfowiskowa Saxifraga hirculus (prawdopodobnie wymarła w skali województwa lubuskiego), turzyca strunowa Carex hordorrhiza (prawdopodobnie wymarła w skali województwa lubuskiego), turzyca torfowa Carex heleonastes, wełnianeczka alpejska Baeothryon alpinum (prawdopodobnie wymarła w skali województwa lubuskiego), zimoziół północny Linnaea borealis. D. Gatunki ważne dla wspólnoty europejskiej Gatunki roślin ważne w zachowaniu bioróżnorodności Europy, a w szczególności Unii Europejskiej wyznacza Dyrektywa Rady Europy Nr 92/43/EEC z 1992 r. w sprawie ochrony naturalnych siedlisk oraz dzikiej fauny i flory, zwana dyrektywą habitatową lub siedliskową (Żarska 2005). W prawie polskim zapisy tej dyrektywy i załączników do niej znalazły swoje odzwierciedlenie w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 maja 2005 r. w sprawie typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, wymagających ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000 (Dz. U. z 2005 r. Nr 94, poz. 795). We florze województwa lubuskiego należą do nich: aldrowanda pęcherzykowata Aldrovanda vesiculosa (gatunek krytycznie zagrożony w skali województwa lubuskiego), elisma wodna Luronium natans (gatunek krytycznie zagrożony w skali województwa lubuskiego), kaldezja dziewięciornikowata Caldesia parnassifolia (gatunek krytycznie zagrożony w skali województwa lubuskiego), leniec bezpodkwiatowy Thesium ebracteatum, lipiennik Loesela Liparis loeselii (gatunek krytycznie zagrożony w skali województwa lubuskiego), obuwik pospolity Cypripedium calceolus (gatunek wymarły w skali województwa lubuskiego), podejźrzon pojedynczy Botrychium simplex (gatunek wymarły w skali województwa lubuskiego), sasanka otwarta Pulsatilla patens (gatunek wymarły w skali województwa lubuskiego), selery błotne Apium repens (gatunek krytycznie zagrożony w skali województwa lubuskiego), skalnica torfowiskowa Saxifraga hirculus (gatunek prawdopodobnie wymarły w skali województwa lubuskiego). E. Znaczenie flory województwa lubuskiego w zachowaniu bioróżnorodności polski i europy Flora województwa lubuskiego odgrywa znaczącą rolę w zachowaniu bioróżnorodności Środkowej Europy. Występują tu gatunki bardzo rzadkie w skali kraju i Europy, w różnym stopniu zagrożone wyginięciem. Niektóre z nich mają tu swoje jedyne stanowiska w Polsce. Część z nich na terenie województwa występuje na kresach swojego naturalnego zasięgu geograficznego lub na oderwanych stanowiskach już poza zwartym zasięgiem. Gatunki w różnym stopniu zagrożone wyginięciem w skali Polski zebrane są w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin (Kaźmierczakowi, Zarzycki 2001). Wśród należy wymienić: 1) Gatunki całkowicie wymarłe w skali Polski (status EX - extinct) Lnicznik właściwy Camelina alyssum z kilku stanowisk na wschodnim i południowym 22

15 P. Reda, R. Wodzicki, M. Budny, P. Rymarowicz skraju województwa, lecz obecnie uznawanych za historyczne. Gatunek całkowicie wymarły (EX) zarówno w skali Polski, jak i województwa. Ludwigia błotna (płytek błotny) Ludwigia palustris z kilku stanowisk w południowo-zachodniej części województwa (w dorzeczu Nysy Łużyckiej), lecz obecnie uznawanych za historyczne. Gatunek całkowicie wymarły (EX) zarówno w skali Polski, jak i województwa. Stanowiska w województwie lubuskim były jedynymi znanymi w Polsce, miały charakter stanowisk wyspowych oderwanych na wschód od zwartego zasięgu gatunku. Storczyk cuchnący Orchis coriophora z licznych stanowisk rozproszonych na terenie województwa. Obecnie jednak wszystkie te stanowiska uznane są za historyczne. Gatunek całkowicie wymarły (EX) w skali Polski, jak i województwa. Storczyk trójzębny Orchis tridentata z dwóch stanowisk w północnej części województwa - w okolicach Międzyrzecza. Obecnie jednak oba te stanowiska uznane są za historyczne. Gatunek całkowicie wymarły (EX) w skali Polski, jak i województwa. Stanowiska w Polsce były daleko wysunięte na północ poza zwarty zasięg tego gatunku. Śmiałek szczeciniasty Deschampsia setacea z tylko dwóch stanowisk w Polsce, w tym jedno w województwie lubuskim - w okolicach Gozdnicy. Obecnie jednak oba te stanowiska uznane są za historyczne. Gatunek całkowicie wymarły (EX) w skali Polski, jak i województwa. 2) Gatunki krytycznie zagrożone w skali Polski (status CR - critically endangered) Podejźrzon pojedynczy Botrychium simplex z kilku stanowisk, obecnie całkowicie wymarły (EX), przez województwo lubuskie przebiegała wschodnia granica jego zasięgu. Podejźrzon marunowy Botrychium matricariifolium z licznych stanowisk, szczególnie w południowej części województwa, lecz od dawna żadne z nich nie zostało potwierdzone. Prawdopodobnie całkowicie wymarły (EX) w skali województwa. Gałuszka kulecznica Pilularia globulifera z kilku stanowisk w południowej części województwa. Obecnie tylko kilka z nich (np. brzegi Jeziora Janiszowice koło Lubska oraz stawy rybne koło Niwicy) uważa się za aktualne. Stanowiska gałuszki w województwie lubuskim są jedynymi znanymi dziś stanowiskami tej paproci w Polsce. Gatunek krytycznie zagrożony (CR) zarówno w skali Polski, jak i województwa lubuskiego. Przez województwo przebiega wschodnia granica zasięgu tego gatunku. Nabrzeżyca nadrzeczna Corrigiola litoralis z licznych stanowisk w dolinach Odry, Nysy Łużyckiej i Bobru. Obecnie tylko jedno z nich (w Krośnie Odrzańskim) jest aktualne. Gatunek krytycznie zagrożony (CR) zarówno w skali Polski, jak i województwa lubuskiego. Przez województwo (wzdłuż doliny Odry) przebiega północno-wschodnia granica zwartego zasięgu tego gatunku. Aldrowanda pęcherzykowata Aldrovanda vesiculosa Status w województwie lubuskim: gatunek nie występujący na stanowiskach naturalnych na terenie województwa. Znane są jedynie dwa stanowiska zastępcze, na które aldrowanda została introdukowana. Obecnie tylko jedno z nich (w rezerwacie Torfowisko Sułowskie koło Rzepina) jest aktualne. Gatunek krytycznie zagrożony (CR) w skali województwa. Północną granicę województwa lubuskiego można uznać jednocześnie także za północną granicę zasięgu tego gatunku. Rozchodnik owłosiony Sedum villosum z licznych stanowisk, lecz obecnie wszystkie z nich uznawane są za historyczne. Gatunek całkowicie wymarły (EX) w skali województwa. Kotewka orzech wodny Trapa natans Status w województwie lubuskim: dawniej podawana z licznych stanowisk naturalnych zlokalizowanych w kompleksie przestrzennym doliny Odry (głównie w starorzeczach i stawach hodowlanych), lecz obecnie większość z nich uznawana jest za historyczne. Tylko kilka z nich jest aktualnych. W ostatnich latach obserwuje się ponowne zasiedlanie opuszczonych przez kotewkę stanowisk dzięki kilku czynnikom: naturalnego rozprzestrzenienia w dół Odry w wyniku powodzi O P R A C O W A N I E E K O F I Z J O G R A F I C Z N E W O J E W Ó D Z T W A L U B U S K I E G O 23

16 w 1997 roku, a także w wyniku prowadzonej ochronie czynnej, reintrodukcji na naturalne stanowiska oraz introdukcji na stanowiska zastępcze. Sytuacja ta pomimo tego, że służy ochronie gatunku, zaciemnia jednak obraz jej naturalnego występowania. Należy przypisać jej status zagrożonego (EN) w skali województwa. Przez województwo lubuskie przebiega północna granica zasięgu tego gatunku. Dziurawiec nadobny Hypericum pulchrum Status w województwie lubuskim: do niedawna uważany za wymarły w Polsce, ostatnio jednak odnaleziono jedyne stanowisko w rezerwacie Annabrzeskie Wąwozy na południe od Bytomia Odrzańskiego. Gatunek krytycznie zagrożony (CR) w skali województwa. Czechrzyca (Trybulka) grzebieniowa Scandix pecten-veneris z kilku stanowisk na południowo-wschodnim skraju województwa, lecz obecnie wszystkie z nich uznawane są za historyczne. Gatunek całkowicie wymarły (EX) w skali województwa. Przez województwo lubuskie przebiega północna granica zasięgu tego gatunku. Przewiercień cienki Bupleurum tenuissimum z jednego stanowiska w południowej części województwa (w okolicy Nowogrodu Bobrzańskiego), lecz obecnie uznawanego za historyczne. Gatunek całkowicie wymarły (EX) w skali województwa. Przez województwo lubuskie przebiega północno-wschodnia granica zasięgu tego gatunku. Selery węzłobaldachowe Apium nodiflorum Status w województwie lubuskim: znane jest jedno stanowisko w południowo-zachodniej części województwa w okolicy wsi Królów (gm. Trzebiel). Ostatnio odnajdowane są blisko położone sąsiednie stanowiska. Gatunek krytyczne zagrożony (CR) zarówno w skali Polski, jak i województwa. Okolice Królowa są jednym miejscem występowania tego gatunku w Polsce. Jest to stanowisko wyspowe położone na północny wschód od jego zwartego zasięgu. Lindernia mułowa Lindernia procumbens Status w województwie lubuskim: dawniej podawane z jednego stanowiska w centralnej części województwa (w okolicy wsi Będów koło Krosna Odrzańskiego), lecz od dawna nie zostało ono potwierdzone. Prawdopodobnie całkowicie wymarła (EX) w skali województwa. Przez województwo lubuskie przebiega północno-wschodnia granica zasięgu tego gatunku. Przetacznik wczesny Veronica praecox z jednego stanowiska w północnej części województwa, lecz obecnie uznawanego za historyczne. Gatunek całkowicie wymarły (EX) w skali województwa. Kaldezja dziewięciornikowata Caldesia parnassifolia Status w województwie lubuskim: znana tylko z jednego stanowiska w północnej części województwa (Jezioro Nietopersko koło Międzyrzecza). Jest to obecnie jedyne stanowisko kaldezji w Polsce, przy czym od pewnego czasu niepotwierdzone. Gatunek uznawany za krytycznie zagrożony (CR) zarówno w skali Polski, jak i województwa. Rdestnica podługowata Potamogeton polygonifolius Status w województwie lubuskim: dawniej podawana tylko z jednego stanowiska w środkowej części województwa (okolice wsi Ochla koło Zielonej Góry), lecz od blisko stu lat nie zostało ono potwierdzone. Prawdopodobnie całkowicie wymarła (EX) w skali województwa. Stanowisko w województwie lubuskim było oderwane na wschód od zwartego zasięgu tego gatunku. Rdestnica nitkowata Potamogeton filiformis Status w województwie lubuskim: dawniej podawana z jednego stanowiska we wschodniej części województwa (Jezioro Paklicko Wielkie, gm. Świebodzin), lecz od czterdziestu lat nie zostało ono potwierdzone. Prawdopodobnie całkowicie wymarła (EX) w skali województwa. Przez województwo lubuskie przebiega południowa granica zasięgu tego gatunku. Szachownica kostkowata Fritillaria meleagris Status w województwie lubuskim: dawniej nieznana w stanie dzikim w województwie lubuskim, odnaleziona ostatnio na skraju Mokradeł Gubińskich. Nie jest pewne, czy nie jest to stanowisko antropogeniczne i w związku z tym należy gatunkowi temu przyznać kategorię zagrożenia trudnego do określenia (DD) w skali województwa. Wełnianka delikatna Eriophorum gracile Status w województwie lubuskim: dawniej podawana z kilku stanowisk we wschodniej i północnej części województwa, dziś uznanych za historyczne. Gatunek całkowicie wymarły (EX) w skali województwa. Storzan bezlistny Epipogium aphyllum z kilku oddalonych od siebie stanowisk rozproszonych na terenie województwa, lecz od dawna niepo- 24

17 P. Reda, R. Wodzicki, M. Budny, P. Rymarowicz twierdzonych. Prawdopodobnie całkowicie wymarły (EX) w skali województwa. Kręczynka jesienna Spiranthes spiralis Status w województwie lubuskim: dawniej podawana z kilku stanowisk w południowej części województwa, lecz dziś uznanych za historyczne. Gatunek całkowicie wymarły (EX) w skali województwa. Przez województwo lubuskie przebiega północno-wschodnia granica zasięgu tego gatunku. Miodokwiat krzyżowy Herminium monorchis z dwóch stanowisk w północnej części województwa, między innymi koło Międzyrzecza. Jednak stanowiska te obecnie uznane są za historyczne. Gatunek całkowicie wymarły (EX) w skali województwa. Storczyk błotny Orchis palustris z jednego stanowiska w okolicach Słubic, obecnie jednak od dawna niepotwierdzonego. Prawdopodobnie całkowicie wymarły (EX) w skali województwa. 3) Gatunki zagrożone w skali Polski (status EN - endangered) Widlicz (Widłak) cyprysowy Diphasiastrum tristachyum z licznych stanowisk, obecnie kilka z nich uznawanych jest za aktualne: w okolicach Żagania i Trzciela. Krytycznie zagrożony (CR) w skali województwa. Brzoza niska Betula humilis Status w województwie lubuskim: dawniej podawana z dwóch stanowisk we wschodniej części województwa, lecz od dawna żadne z nich nie zostało potwierdzone. Prawdopodobnie całkowicie wymarła (EX) w skali województwa. Stanowiska w województwie lubuskim były oderwane niedaleko poza południowo-zachodnią granicę zasięgu tego gatunku. Pszonacznik wschodni Conringia orientalis Status w województwie lubuskim: dawniej podawana z kilku stanowisk w różnych częściach województwa, lecz od dawna żadne z nich nie zostało potwierdzone. Prawdopodobnie całkowicie wymarły (EX) w skali województwa. Przez województwo lubuskie przebiega północna granica zasięgu tego gatunku. Skalnica torfowiskowa Saxifraga hirculus Status w województwie lubuskim: dawniej podawana z kilkunastu stanowisk rozproszonych na terenie województwa. Obecnie większość z nich uznawana jest za historyczne, a na kilku w północnej części województwa brak potwierdzenia obecności tej skalnicy od dawna. Gatunek prawdopodobnie całkowicie wymarły (EX) w skali województwa. Selery błotne (pęczyna błotna) Apium repens Status w województwie lubuskim: znane tylko z jednego stanowiska na południowo-wschodnim skraju województwa (koło Szreniawy, gm. Sława). Gatunek krytycznie zagrożony (CR) w skali województwa. Stanowiska w Polsce są oderwane poza północno- -wschodnią granicę zwartego zasięgu tego gatunku. Brzeżyca jednokwiatowa Littorella uniflora Status w województwie lubuskim: dawniej podawana z kilku stanowisk w południowej części województwa (okolice Gubina, Trzebiela i Przewozu). Obecnie stanowiska te uznawane są za historyczne. Gatunek całkowicie wymarły (EX) w skali województwa. Zachodnią granicę województwa można uznać za wschodnią granicę zwartego zasięgu tego gatunku. Elisma wodna Luronium natans Status w województwie lubuskim: dawniej podawana z kilku stanowisk rozproszonych na terenie województwa, lecz od dawna żadne z nich nie zostało potwierdzone. Została uznana za wymarłą w skali województwa, lecz w 2001 r. odnaleziono ją w starorzeczu Nysy Łużyckiej we wsi Potok koło Przewozu. Należy uznać ten gatunek za krytycznie zagrożony (CR) w skali województwa. Przez województwo lubuskie przebiega wschodnia granica zwartego zasięgu tego gatunku. Wełnianeczka alpejska Baeothryon alpinum Status w województwie lubuskim: dawniej podawana z dwóch stanowisk w północnej części województwa (koło Pszczewa i Jordanowa), lecz od dawna żadne z nich nie zostało potwierdzone. Prawdopodobnie całkowicie wymarła (EX) w skali województwa. Ponikło wielołodygowe Eleocharis multicaulis Status w województwie lubuskim: podawane z kilku stanowisk w południowej części województwa. Obecnie aktualne są stanowiska: nad Jeziorem Janiszowice koło Lubska oraz w okolicach Nowogrodu Bobrzańskiego. Gatunek zagrożony (EN) zarówno w skali Polskim jak i województwa. Przez województwo lubuskie przebiega wschodnia granica jego zasięgu. O P R A C O W A N I E E K O F I Z J O G R A F I C Z N E W O J E W Ó D Z T W A L U B U S K I E G O 25

18 Przygiełka brunatna Rhynchospora fusca Status w województwie lubuskim: dawniej podawana z licznych stanowisk na terenie województwa. Obecnie znanych jest kilkanaście stanowisk w różnych miejscach województwa. Gatunek krytycznie zagrożony (CR) w skali województwa. Buławnik czerwony Cephalanthera rubra z licznych stanowisk, głównie w północnej części województwa. Obecnie aktualnych jest tylko kilka z nich: okolice Sławy, Jordanowa i Bogdańca. Gatunek krytycznie zagrożony (CR) w skali województwa. Kukułka krwista żółtawa (Storczyk krwisty żółtawy) Dactylorhiza incarnata subsp. ochroleuca z dwóch stanowisk w północnej części województwa - w okolicy Międzyrzecza. Obecnie jednak stanowiska te uznane są za historyczne. Gatunek całkowicie wymarły (EX) w skali województwa. Przez województwo lubuskie przebiega południowo-zachodnia granica jego zasięgu. Storczyk samiczy Orchis morio z licznych stanowisk rozproszonych na terenie województwa. Obecnie jednak wszystkie te stanowiska uznane są za historyczne. Gatunek całkowicie wymarły (EX) w skali województwa. Storczyk drobnokwiatowy Orchis ustulata z kilku stanowisk, głównie w południowej części województwa. Obecnie jednak wszystkie te stanowiska uznane są za historyczne. Gatunek całkowicie wymarły (EX) w skali województwa. Przez województwo lubuskie przebiega północna granica zasięgu tego gatunku. Wątlik błotny Hammarbya paludosa z kilkunastu stanowisk rozproszonych na terenie województwa. Obecnie jednak za aktualne uznawane są tylko dwa: jedno z okolic Ośna Lubuskiego i Rzepina oraz drugie prawdopodobnie w rezerwacie Jeziora Gołyńskie (niepotwierdzone ostatnio). Gatunek krytycznie zagrożony (CR) w skali województwa. 4) Gatunki narażone na wyginięcie w skali Polski (status VU - vulnerable) Zdrojek źródlany Montia fontana z licznych stanowisk w południowej części województwa, lecz od dawna żadne z nich nie zostało potwierdzone. Prawdopodobnie całkowicie wymarły (EX) w skali województwa. Przez województwo lubuskie przebiega wschodnia granica zasięgu tego gatunku. Karmnik bezpłatkowy Sagina ciliata z kilku stanowisk, głównie w południowej części województwa, między innymi z doliny Odry i okolic Lipinek Łużyckich. Obecnie gatunek prawdopodobnie całkowicie wymarły (EX) w skali województwa. Przez województwo lubuskie przebiega północno-wschodnia granica naturalnego zasięgu tego gatunku. Goździk siny Dianthus gratianopolitanus z jednego stanowiska (okolice Krosna Odrzańskiego), lecz od dawna nie zostało ono potwierdzone. Prawdopodobnie całkowicie wymarły (EX) w skali województwa. Przez województwo lubuskie przebiega północna granica zasięgu tego gatunku. Sasanka wiosenna Pulsatilla vernalis Status w województwie lubuskim: dawniej podawana z kilkunastu stanowisk na terenie całego województwa, lecz obecnie uznawanych za historyczne. Gatunek całkowicie wymarły (EX) w skali województwa. Kokorycz drobna Corydalis pumila Status w województwie lubuskim: dawniej podawana z dwóch stanowisk (w dolinie Odry na północ od Słubic i w okolicach Wschowy), lecz obecnie uznawanych za historyczne. Gatunek całkowicie wymarły (EX) w skali województwa. Róża francuska Rosa gallica Status w województwie lubuskim: dawniej podawana na stanowiskach w dolinie Odry na południowo- -wschodnim skraju województwa (w okolicy Bytomia Odrzańskiego), lecz od dawna żadne z nich nie zostało potwierdzone. Prawdopodobnie całkowicie wymarła (EX) w skali województwa. Południową granicę województwa lubuskiego można uznać jednocześnie za północną granicę zasięgu tego gatunku. 26

19 P. Reda, R. Wodzicki, M. Budny, P. Rymarowicz Pięciornik śląski Potentilla silesiaca z dwóch stanowisk (w okolicy Zielonej Góry i Świebodzina), lecz od dawna żadne z nich nie zostało potwierdzone. Prawdopodobnie całkowicie wymarły (EX) w skali województwa. Gatunek prawdopodobnie endemiczny dla Polski. Przez województwo lubuskie przebiega jego północna granica zasięgu. Nadwodnik okółkowy Elatine alsinastrum z kilku stanowisk rozproszonych w województwie, do niedawna jako aktualne uznawano jeszcze jedno stanowisko w okolicy wsi Kowalów (gm. Rzepin). Obecnie gatunek prawdopodobnie całkowicie wymarły (EX) w skali województwa. Nadwodnik trójpręcikowy Elatine triandra Status w województwie lubuskim: w skali województwa występuje tylko na jego południowo-zachodnim skraju w okolicy Łęknicy i Gozdnicy. Gatunek krytycznie zagrożony (CR) w skali województwa. Przez województwo lubuskie przebiega jego wschodnia granica zasięgu. Nadwodnik sześciopręcikowy Elatine hexandra Status w województwie lubuskim: notowany na kilku stanowiskach rozproszonych w województwie. Obecnie aktualne są tylko stanowiska na południowo- -zachodnim skraju województwa, w okolicy wsi Łuków i Janików (pow. żarski). Gatunek zagrożony (EN) w skali województwa. Grzybieńczyk wodny Nymphoides peltata Status w województwie lubuskim: na stanowiskach naturalnych notowany dawniej na kilku stanowiskach na południowym skraju województwa (w zlewni Szprotawki), lecz od dawna nie zostały one potwierdzone. Po powodzi w dolinie Odry w 1997 roku pojawiają się doniesienia o występowaniu tego gatunku w starorzeczach Odry pomiędzy Krosnem Odrzańskim, a ujściem Warty. Gatunek krytycznie zagrożony (CR) w skali województwa. Pajęcznica liliowata Anthericum liliago Status w województwie lubuskim: podawana z kilku stanowisk, głównie w północnej części województwa. Obecnie aktualne są tylko niektóre z nich, między innymi: rezerwat Boratyń (gm. Kargowa), okolice wsi Pamięcin (gm. Górzyca), Gorzów Wielkopolski (włączone do miasta wsie Wieprzyce i Chróścik). Gatunek zagrożony (EN) w skali województwa. Wschodnią granicę województwa lubuskiego można jednocześnie uznać także za wschodnią granicę zasięgu tego gatunku. Kostrzewa ametystowa Festuca amethystina Status w województwie lubuskim: podawana z jednego stanowiska w północnej części województwa (okolice Międzyrzecza), lecz od dawna niepotwierdzonego. Prawdopodobnie całkowicie wymarła (EX) w skali województwa. Ostnica Jana Stipa joannis Status w województwie lubuskim: znana aktualnie z kilku stanowisk w północnej części województwa: nad Jeziorem Chycina (gm. Bledzew), w dolinie Warty koło Gorzowa Wielkopolskiego oraz nad dolną Odrą koło Kostrzyna. Gatunek narażony (VU) zarówno w skali Polski, jak i województwa. Cibora żółta Cyperus flavescens Status w województwie lubuskim: dawniej podawana z licznych stanowisk na terenie całego województwa, lecz od dawna niepotwierdzonych. Prawdopodobnie całkowicie wymarła (EX) w skali województwa. Turzyca strunowa Carex hordorrhiza Status w województwie lubuskim: dawniej podawana z kilku oddalonych stanowisk w południowej i skrajnie północnej części województwa, lecz od dawna niepotwierdzonych. Prawdopodobnie całkowicie wymarła (EX) w skali województwa. Turzyca delikatna Carex supina Status w województwie lubuskim: dawniej podawana z dwóch stanowisk w północno-zachodniej części województwa - u ujścia Warty, lecz od dawna niepotwierdzonych. Ostatnio odnaleziona w okolicach Drezdenka (Boiński, Lipnicki 2006). Gatunek krytycznie zagrożony (CR) w skali województwa. Turzyca pchla Carex pulicaris Status w województwie lubuskim: dawniej podawana z licznych stanowisk w południowej części województwa, lecz od dawna niepotwierdzonych. Prawdopodobnie całkowicie wymarła (EX) w skali województwa. Przez województwo lubuskie przebiega północno-wschodnia granica zasięgu tego gatunku. Obuwik pospolity Cypripedium calceolus z kilku stanowisk w północnej części województwa, lecz obecnie uznawanych za historyczne. Gatunek całkowicie wymarły (EX) w skali województwa. Lipiennik Loesela Liparis loeselii z licznych stanowisk, głównie w północnej części województwa. Obecnie tylko niektóre z nich uznawane są za aktualne: rezerwat Bagno Chłopiny (najwięk- O P R A C O W A N I E E K O F I Z J O G R A F I C Z N E W O J E W Ó D Z T W A L U B U S K I E G O 27

20 sza populacja lipiennika w województwie), w okolicy Witnicy, nad Jeziorem Ostrowieckim (w południowej części Puszczy Drawskiej), w dolinie Pliszki i okolicach Jeziora Sławskiego. Gatunek krytycznie zagrożony (CR) w skali województwa. 5) Gatunki niższego ryzyka wyginięcia w skali Polski (status LR - lower risk) Sasanka otwarta Pulsatilla patens Status w województwie lubuskim: dawniej podawana z jednego stanowiska na północno-wschodnim skraju województwa, lecz obecnie uznawanego za historyczne. Gatunek całkowicie wymarły (EX) w skali województwa. Wschodnią granicę województwa lubuskiego można uznać za zachodnią granicę zasięgu tego gatunku. Krwawnica wąskolistna Lythrum hyssopifolia Status w województwie lubuskim: dawniej podawana z kilku stanowisk w południowej części województwa, lecz od dawna żadne z nich nie zostało potwierdzone. Prawdopodobnie całkowicie wymarła (EX) w skali województwa. Przez województwo lubuskie przebiega północno-wschodnia granica zasięgu tego gatunku. Turzyca bagienna Carex limosa Status w województwie lubuskim: dawniej podawana z bardzo licznych stanowisk rozproszonych na terenie całego województwa. Obecnie występuje głównie w Puszczy Drawskiej. Gatunek krytycznie zagrożony (CR) w skali województwa. 6) Ponadto z rzadkich na terenie województwa lubuskiego, a nieopisanych w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin gatunków roślin należy wymienić: Salwinia pływająca Salvinia natans Status w województwie lubuskim: znana ze stanowisk w starorzeczach Odry. Gatunek krytycznie zagrożony (CR) w skali województwa. Wrzosiec bagienny Erica tetralix Status w województwie lubuskim: stosunkowo rzadki, występujący głównie w południowej części województwa. Gatunek krytycznie zagrożony (CR) w skali województwa. Widłaczek torfowy Lycopodiella inundata Status w województwie lubuskim: rzadki, występu- Przytulia szorstkoowocowa Galium pumilum Status w województwie lubuskim: dawniej podawana z kilku stanowisk rozproszonych na terenie województwa, lecz od dawna żadne z nich nie zostało potwierdzone. Prawdopodobnie całkowicie wymarła (EX) w skali województwa. Przez województwo lubuskie przebiega północno-wschodnia granica zasięgu tego gatunku. Salwinia pływająca Salvinia natans (fot. P. Reda) 28 Łuskiewnik różowy Lathraea squamaria (fot. P. Reda)

21 P. Reda, R. Wodzicki, M. Budny, P. Rymarowicz jący na kilku stanowiskach, na przykład: torfowisko koło Rzepina, pożarzysko koło Brodów, glinianka koło Gozdnicy, jezioro na Poligonie Wędrzyńskim na północny-zachód od Łagowa. Gatunek zagrożony (EN) w skali województwa. Wroniec widlasty (widłak wroniec) Huperzia selago Status w województwie lubuskim: rzadki, występujący na kilku stanowiskach rozproszonych w całym województwie. Gatunek zagrożony (EN) w skali województwa. Żłobik koralowy Corallorhiza trifida Status w województwie lubuskim: bardzo rzadki, występujący na kilku stanowiskach, między innymi w rezerwacie Bagno Chłopiny. Gatunek krytycznie zagrożony (CR) w skali województwa. Buławnik mieczolistny Cephalanthera longifolia Status w województwie lubuskim: bardzo rzadki, występujący obecnie tylko na dwóch stanowiskach: w rezerwatach Bogdaniec i w okolicach Kunic Żarskich na południe od Żarskiego Lasu. Gatunek krytycznie zagrożony (CR) w skali województwa. Żywiec dziewięciolistny Dentaria enneaphyllos Status w województwie lubuskim: bardzo rzadki, dawniej podawany z kilku stanowisk, ostatnio po- twierdzony tylko na jednym: w rezerwacie Buczyna Szprotawska. Gatunek krytycznie zagrożony (CR) w skali województwa. Goździk pyszny Dianthus superbus Status w województwie lubuskim: rzadki, obecnie rozmieszczony głównie we wschodniej części województwa, ostatnio potwierdzono jego występowanie tylko w dolinie Leniwej Obry. Gatunek zagrożony (EN) w skali województwa. Mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus Status w województwie lubuskim: w ostatnich latach bardzo rzadki, ostatnio potwierdzono jego występowanie tylko w dolinie Leniwej Obry (koło Koźminka). Gatunek krytycznie zagrożony (CR) w skali województwa. Woskownica europejska Myrica gale Status w województwie lubuskim: dawniej podawana z okolic Gubina. Obecnie gatunek prawdopodobnie całkowicie wymarły (EX) w skali województwa. Miłek wiosenny Adonis vernalis z kilku stanowisk na zachodzie województwa: okolic Gubina, Krosna Odrzańskiego i Żar. Obecnie prawdopodobnie całkowicie wymarły (EX) w skali województwa. Kukułka (stroczyk) bzowa Dactylorhiza sambucina głównie z południowej części województwa. Obecnie prawdopodobnie całkowicie wymarły (EX) w skali województwa. Kocanki piaskowe Helichrysum arnarium (fot. P. Reda) Grzybienie białe Nymphaea alba (fot. P. Reda) OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE WOJEWÓDZTWA LUBUSKIEGO 29

22 7) Rośliny objęte w Polsce ochroną gatunkową Znaczenie flory w zachowaniu bioróżnorodności Polski ma swój wyraz także w objęciu poszczególnych roślin ochroną gatunkową. Wykaz gatunków chronionych określa Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dz. U. z 2004 r. Nr 168, poz. 1764). Do roślin chronionych we florze województwa lubuskiego należą (alfabetycznie): arnika górska Arnica montana, bagno zwyczajne Ledum palustre, barwinek pospolity Vinca minor, bluszcz pospolity Hedera helix, brzoza niska Betula humilis (gatunek prawdopodobnie wymarły w skali województwa lubuskiego), buławnik czerwony Cephalanthera rubra (gatunek krytycznie zagrożony w skali województwa lubuskiego), buławnik mieczolistny Cephalanthera longifolia (gatunek krytycznie zagrożony w skali województwa lubuskiego), buławnik wielkokwiatowy Cephalanthera damasonium, centuria pospolita Centaurium erythraea, ciemiężyca zielona Veratrum lobelianum, cis pospolity Taxus baccata, długosz królewski Osmunda regalis, dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis, gnidosz rozesłany Pedicularis sylvatica, gnieźnik leśny Neottia nidus-avis, goryczka wąskolistna Gentiana pneumonanthe, goździk kosmaty Dianthus armeria, goździk piaskowy Dianthus arenarius, goździk pyszny Dianthus superbus (gatunek zagrożony w skali województwa lubuskiego), goździk siny Dianthus gratianopolitanus (gatunek prawdopodobnie wymarły w skali województwa lubuskiego), gółka długoostrogowa typowa Gymnadenia conopsea subsp. conopsea, grążel żółty Nuphar lutea, grzybienczyk wodny Nymphoides peltata (gatunek krytycznie zagrożony w skali województwa lubuskiego), jarząb brekinia Sorbus torminalis, kalina koralowa Viburnum opulus, kocanki piaskowe Helichrysum arenarium, konwalia majowa Convallaria majalis, kopytnik pospolity Asarum europaeum, kosaciec syberyjski Iris sibirica, kosatka kielichowa Tofieldia calyculata, koślaczek stożkowaty Anacamptis pyramidalis (gatunek wymarły w skali województwa lubuskiego), kotewka orzech wodny Trapa natans (gatunek zagrożony w skali województwa lubuskiego), kręczynka jesienna Spiranthes spiralis (gatunek prawdopodobnie wymarły w skali województwa lubuskiego), kruszczyk błotny Epipactis palustris, kruszczyk rdzawoczerwony Epipactis atrorubens, kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine, kruszyna pospolita Frangula alnus, kukułka (stroczyk) bzowa Dactylorhiza sambucina (gatunek prawdopodobnie wymarły w skali województwa lubuskiego), kukułka (stroczyk) plamista Dactylorhiza maculata, kukułka (stroczyk) szerokolistna Dactylorhiza majalis, kukułka krwista typowa (stroczyk krwisty typowy) Dactylorhiza incarnata subsp. incarnata, lilia złotogłów Lilium martagon, lipiennik Loesela Liparis loeselii (gatunek krytycznie zagrożony w skali województwa lubuskiego), listera jajowata Listera ovata, łyszczec wiechowaty (= gipsówka wiechowata) Gypsophila paniculata, mącznica lekarska Arctostaphylos uva-ursi, mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus (gatunek krytycznie zagrożony w skali województwa lubuskiego), miodokwiat krzyżowy Herminium monorchis (gatunek wymarły w skali województwa lubuskiego), mlecznik nadmorski Glaux maritima (gatunek wymarły w skali województwa lubuskiego), naparstnica purpurowa Digitalis purpurea, naparstnica zwyczajna Digitalis grandiflora, obuwik pospolity Cypripedium calceolus (gatunek wymarły w skali województwa lubuskiego), orlik pospolity Aquilegia vulgaris, ostnica Jana Stipa joannis (gatunek narażony na wymarcie w skali województwa lubuskiego), ostnica włosowata Stipa capillata, ostrołódka kosmata Oxytropis pilosa, ozorka zielona Coeloglossum viride, ożota zwyczajna Linosyris vulgaris, pajęcznica liliowata Anthericum liliago (gatunek zagrożony w skali województwa lubuskiego), paprotka zwyczajna Polypodium vulgare, pełnik europejski Trollius europaeus, pierwiosnek lekarski Primula veris, pierwiosnek wyniosły Primula elatior, pióropusznik strusi Matteucia struthiopteris, podkolan biały Platanthera bifolia, podkolan zielonawy Platanthera chlorantha, podrzeń żebrowiec Blechnum spicant, pomocnik baldaszkowy Chimaphila umbellata, porzeczka czarna Ribes nigrum, przytulia wonna Galium odoratum, rojownik pospolity Jovibarba sobolifera, rosiczka długolistna Drosera anglica, rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia, rosiczka pośrednia Drosera intermedia, salwinia pływająca Salvinia natans (gatunek krytycznie zagrożony w skali województwa lubuskiego), sasanka łąkowa Pulsatilla pratensis, sasanka otwarta Pulsatilla patens (gatunek wymarły w skali województwa lubuskiego), sasanka wiosenna Pulsatilla vernalis (gatunek wymarły w skali województwa lubuskiego), skrzyp olbrzymi Equisetum telmateia, storczyca kulista Traunsteinera globosa, storczyk cuchnący Orchis coriophora (gatunek wymarły w skali województwa lubuskiego), storczyk drobnokwiatowy Orchis ustulata (gatunek wymarły w skali województwa lubuskiego), storczyk kukawka Orchis militaris, storczyk samczy Orchis morio (gatunek wymarły w skali województwa lubu- 30

23 P. Reda, R. Wodzicki, M. Budny, P. Rymarowicz skiego), storczyk trójzębny Orchis tridentata (gatunek wymarły w skali województwa lubuskiego), storzan bezlistny Epipogium aphyllum (gatunek prawdopodobnie wymarły w skali województwa lubuskiego), szafirek miękkolistny Muscari comosum, śniedek baldaszkowaty Ornithogalum umbellatum, śniedek cienkolistny Ornithogalum collinum, śnieżyca wiosenna Leucoium vernum, śnieżyczka przebiśnieg Galanthus nivalis, tajęża jednostronna Goodyera repens, turówka leśna Hierochloë australis, turówka wonna Hierochloë odorata, turzyca piaskowa Carex arenaria, wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum, wątlik błotny Hammarbya paludosa (gatunek krytycznie zagrożony w skali województwa lubuskiego), wężymord stepowy Scorzonera purpurea, wiciokrzew pomorski Lonicera periclymenum, widlicz (widłak) cyprysowy Diphasiastrum tristachyum (gatunek krytycznie zagrożony w skali województwa lubuskiego), widlicz (widłak) spłaszczony Diphasiastrum complanatum, widłaczek torfowy Lycopodiella inundata (gatunek zagrożony w skali województwa lubuskiego), widłak goździsty Lycopodium clavatum, widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum, wiliżyna ciernista Ononis spinosa, woskownica europejska Myrica gale (gatunek prawdopodobnie wymarły w skali województwa lubuskiego), wroniec widlasty (widłak wroniec) Huperzia selago, wrzosiec bagienny Erica tetralix (gatunek krytycznie zagrożony w skali województwa lubuskiego), wyblin jednolistny Malaxis monophyllos (gatunek wymarły w skali województwa lubuskiego), zawilec wielkokwiatowy Anemone sylvestris, zimowit jesienny Colchicum autumnale, zimoziół północny Linnaea borealis, żłobik koralowy Corallorhiza trifida (gatunek krytycznie zagrożony w skali województwa lubuskiego). Czosnek niedźwiedzi Allium ursinum (fot. P. Reda) Czermień błotna Calla palustris (fot. P. Reda) Bodziszek żałobny Geranium phaeum (fot. P. Reda) OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE WOJEWÓDZTWA LUBUSKIEGO 31

24 F. Gatunki inwazyjne i problem trywializacji flory Problem trywializacji flory i niekontrolowanego wzbogacania jej w wyniku rozprzestrzeniania się obcych gatunków (antropofitów) o charakterze inwazyjnym nasila się w ostatnich latach na terenie całej Polski (Kornaś 1968, Anioł-Kwiatkowska 2005). Nie jest wolna od tego zagrożenia także flora województwa lubuskiego. Najgroźniejszą pod tym względem grupę roślin stanowią tzw. kenofity, czyli obce gatunki roślin zadomowione w ostatnim czasie w skali historycznej, to jest mniej więcej od odkrycia Ameryki i początkowo celowego przywożenia, a potem także przypadkowego przywlekania obcych gatunków. Obecnie na terenie Europy są to głównie gatunki pochodzenia północnoamerykańskiego i azjatyckiego. W Polsce jako antropofity traktowane są także gatunki roślin pochodzące z innych poza Polską rejonów Europy. W województwie lubuskim jako antropofity należy także traktować, gatunki krajowe, lecz rozprzestrzeniające się w wyniku antropogenicznych przemian środowiska poza swym naturalnym zasięgiem geograficznym. Zagrożenie ze strony antropofitów polega z nie tylko na obecności w naszej florze elementów obcych geograficznie, ale przede wszystkim na ich inwazyjności w środowisku, gdzie często znajdują wolną niszę ekologiczną i masowo się rozmnażając wypierają nasze rodzime gatunki roślin. Do gatunków inwazyjnych (kenofitów) w obecnej florze województwa lubuskiego należą (alfabetycznie): aster nowobelgijski (= a. wirginijski) Aster novi-belgii, czeremcha amerykańska Padus serotina, dąb czerwony Quercus rubra, dzięgiel (arcydzięgiel) litwor nadbrzeżny Angelica archangelica ssp. litoralis, gorysz miarz Peucedanum ostruthium, goździcznik skalnicowaty Petrorhagia saxifraga, klon jesionolistny Acer negundo, kroplik żółty Mimulus guttatus, lucerna pośrednia (piaskowa) Medicago varia, lucerna siewna Medicago sativa (s.str.), łubin trwały Lupinus polyphyllus, marchewnik anyżowy Myrrhis odorata, moczarka kanadyjska Elodea canadensis, naparstnica purpurowa Digitalis purpurea, nawłoć kanadyjska Solidago canadensis (s.l.), nawłoć olbrzymia Solidago gigantea, niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora, niecierpek gruczułowaty Impatiens glandulifera, przegorzan kulisty Echinops sphaerocephalus, przymiotno białe Erigeron annuus, przymiotno gałęziste Erigeron ramosus, przymiotno kanadyjskie Conyza canadensis, rdestowiec ostrokończysty Reynoutria japonica, rdestowiec sachaliński Reynoutria sachalinensis, rdestowiec czeski Reynoutria bohemica, robinia akacjowa Robinia pseudacacia, róża pomarszczona Rosa rugosa, rudbekia naga Rudbeckia laciniata, rutkiewnik wschodni Bunias orientalis, rzepień pospolity Xanthium strumarium, rzepień włoski Xanthium albinum, ślaz zygmarek Malva alcea (s. str.), tatarak zwyczajny Acorus calamus, tawlina jarzębolistna Sorbaria sorbifolia, tojeść kropkowana Lysimachia punctata, uczep amerykański Bidens frondosa, uczep zwisły Bidens cernua, wieczornik damski Hesperis matronalis subsp. matronalis, wierzbownica gruczołowata Epilobium ciliatum. G. Przyczyny wymierania gatunków Podstawowymi zagrożeniami i przyczynami wymierania gatunków w województwie lubuskim są: Antropogeniczne przemiany środowiska, nazywane ogólnie antropopresją Przemiany środowiska w wyniku działalności człowieka związane są z rozwojem osadnictwa, rozwojem gospodarki (w tym rolnej i przemysłowej oraz komunikacji). Przekształcenia te zaczęły się od najdawniejszych czasów wraz z początkami osadnictwa w okresie paleolitu i trwają do dziś. Wśród współczesnych przyczyn przekształceń środowiska naturalnego i szaty roślinnej należy wskazać przede wszystkim: Zanieczyszczenie środowiska: powietrza, gleb, wód. - Intensywny rozwój sieci dróg kołowych. Stanowią one ważne bariery ekologiczne w środowisku i powodują fragmentację biotopów. Nierzadko podczas poszerzania dróg istniejących i budowie nowych zajmowane są nowe tereny, niszcząc tym samym cenne ekosystemy i szatę roślinną. - Tendencje w rolnictwie polegające na wzroście udziału upraw wielkopowierzchniowych w krajobrazie województwa. Powoduje to niekorzystne zmiany w krajobrazie rolniczym i towarzyszącej mu szacie roślinnej. Usuwane są zadrzewienia i zarośla śródpolne, likwidowane małe stawy śródpolne. Biocenozy te są ważną ostoją wielu gatunków roślin i pomagają utrzymać równowagę biologiczną terenów rolniczo zagospodarowanych. Ponadto wzrasta użycie chemicznych środków ochrony roślin i ich niekorzystny wpływ na zbiorowiska roślinne. Występowanie niektórych roślin na kresach ich naturalnych zasięgów Gatunki takie narażone są one na życie w warun- 32

25 P. Reda, R. Wodzicki, M. Budny, P. Rymarowicz kach środowiskowych i klimatycznych na granicy tolerancji ekologicznej. Stwarza to dla nich bardzo duże zagrożenie wymarciem w przypadku dalszych niekorzystnych przemian środowiska. Z tych powodów właśnie te gatunki należą do grupy najsilniej zagrożonych wyginięciem na obszarze województwa, a niektóre nawet na terenie Polski. Zmiany klimatyczne Problem ten dotyczy przede wszystkim tzw. reliktów glacjalnych. Pojawiały się one we florze terenu dzisiejszej Polski w okresach zlodowaceń plejstoceńskich. Są to zwykle gatunki o północnym typie zasięgu geograficznego, wędrujące wraz ze zlodowaceniami na południe (Szafer, Zarzycki 1977). Największym dla nich zagrożeniem jest zatem ocieplanie się klimatu. Często rosną w warunkach klimatycznych na granicy ich wymagań ekologicznych i każde dodatkowe niekorzystne zmiany warunków życia mogą spowodować ich zamieranie. Wymieranie gatunków nie ominęło także województwa lubuskiego. Niestety, spora grupa roślin, obejmująca 24 gatunki występujących tu dawniej nie przetrwała do dnia dzisiejszego. Niektóre z nich od dawna nie są obserwowane na obszarze województwa i zostały z całą pewnością uznane za wymarłe. Jednak proces wymierania trwa nadal. W ostatnich latach nie udaje się florystom odnaleźć kolejnych 26 gatunków, jeszcze do niedawna podawanych z terenu województwa. Należy je niestety uznać za prawdopodobnie wymarłe. H. Konieczność ochrony najcenniejszych elementów flory Potrzeba ochrony flory województwa lubuskiego dotyczy przede wszystkim gatunków zagrożonych z różnych przyczyn wyginięciem. Ochrona ta musi mieć charakter ochrony kompleksowej, nie tylko poszczególnych osobników, lecz także całych ekosystemów, w których one występują. Ochrona taka powinna być realizowana poprzez tworzenie w tym celu dostępnych w prawie polskim (ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, Dz. U. z 2004 r., Nr 92, poz. 880, z późn. zmianami) form ochrony przyrody: rezerwaty przyrody, użytki ekologiczne, ochrona gatunkowa roślin. Celem ochrony gatunków ważnych dla bioróżnorodności Europy należy wyznaczać obszary Natura 2000 w miejscach ich występowania. Bardzo często niezbędna jest ochrona czynna. Dotyczy to zagrożonych wyginięciem gatunków z siedlisk półnaturalnych, lub wręcz antropogenicznych, takich łąki świeże i wilgotne, czy pola uprawne. W przypadku zbiorowisk łąkowych będzie to ochrona przed zarastaniem krzewami i drzewami poprzez kontrolowany wypas lub wykaszanie. W przypadku pól proponowanym sposobem ochrony czynnej mogą być specjalne dopłaty dla rolników za prowadzenie na nich tradycyjnej gospodarki rolnej bez nowoczesnych wysokowydajnych metod oczyszczania ziarna oraz stosowania chemicznych środków ochrony roślin. Innym sposobem ochrony czynnej zagrożonych gatunków roślin jest ich reintrodukcja na stanowiska, z których wyginęły z zachowaniem zasad czystości lokalnych genotypów i ekotypów. Dużą rolę w ochronie gatunków ex situ (czyli poza miejscem ich naturalnego występowania) i uprawie w celach reintrodukcyjnych odgrywają ogrody botaniczne. Szczególną ochroną należy objąć gatunki roślin, które na terenie województwa mają swoje jedyne stanowiska w Polsce. Ochrona tych roślin ma charakter priorytetowy w zachowaniu bioróżnorodności całego Kraju. Wszystkie one są krytycznie zagrożone wymarciem. Do takich roślin w województwie lubuskim należą: - Selery węzłobaldachowe Apium nodiflorum - Kaldezja dziewięciornikowata Caldesia parnassifolia - Dziurawiec nadobny Hypericum pulchrum - Gałuszka kulecznica Pilularia globulifera. Z kolei najcenniejszymi, wymagającymi ochrony typami roślinności województwa są rozproszone po całym obszarze biotopy torfowisk niskich, przejściowych i wysokich. Najcenniejsze pod względem botanicznym (florystyczno-siedliskowym) obszary województwa lubuskiego przedstawia załącznik graficzny. Wśród nich należy wymienić: parki narodowe (Drawieński PN i PN Ujście Warty), obszary Natura 2000 (Uroczyska Borów Dolnośląskich, Nowosolska Dolina Odry, Krośnieńska Dolina Odry, Dolina Pliszki, Dolina Leniwej Obry, Buczyny Łagowsko- -Sulęcińskie, Dolina Ilanki, Ujście Warty i Uroczyska Puszczy Drawskiej), 46 rezerwatów przyrody (leśne, torfowiskowe, florystyczne, stepowe i wodne) oraz inne cenne obszary nie objęte powyższymi formami ochrony przyrody. Wśród tych pozostałych na uwagę zasługują: mszarniki z obfitym występowaniem wrzośca bagiennego (Erica tetralix) na siedliskach borów bagiennych w okolicy Lipnej i Gozdnicy (południowa część województwa), kompleks leśny Żarski Las na O P R A C O W A N I E E K O F I Z J O G R A F I C Z N E W O J E W Ó D Z T W A L U B U S K I E G O 33

26 południe od Żar, Leśny Kompleks Promocyjny Bory Lubuskie w Nadleśnictwie Lubsko, okolice Sławy, buczyny łagowskie, poligon Wędrzyn, okolice Owczar Różnorodność zbiorowisk roślinnych województwa lubuskiego Aktualny krajobraz roślinny województwa lubuskiego charakteryzuje się stosunkowo dużym zróżnicowaniem siedlisk i pokrywającej je szaty roślinnej. Obecność różnorodnych form ukształtowania terenu oraz stosunkowo bogata sieć hydrograficzna daje duże bogactwo krajobrazów, ekosystemów, siedlisk i zbiorowisk roślinnych. Wśród nich bardzo duży udział mają zbiorowiska leśne. Ogólna lesistość województwa jest najwyższa w Polsce i wynosi ok. 50%. W Nadleśnictwach Krosno i Bytnica na północny zachód od Zielonej Góry sięga ona nawet ponad 70%. W przeważającej większości lasy województwa lubuskiego są bory sosnowe ze związku Dicrano-Pinion (klasa Vaccinio-Piceetea). Są to w przeważającej większości lasy gospodarcze, bardzo często o zmienionej strukturze florystycznej, fitosocjologicznej drzewostanu i runa oraz strukturze wiekowej samego drzewostanu. Pod względem fitosocjologicznym często są to postacie tzw. kadłubowe, niepozwalające się zaklasyfikować do konkretnego zespołu roślinnego. Jednak z uwagi na bogactwo siedlisk województwa, nie brakuje także innych rodzajów zbiorowisk leśnych, choć zajmują one zdecydowanie mniejsze powierzchnie. Wśród nich można wyróżnić: - łęgi nadrzeczne z klasy Salicetea purpureae (łęgi wierzbowe i topolowe) - olsy z klasy Alnetea glutinosae (z dominacją olszy czarnej w drzewostanie) - dąbrowy z klasy Quercetea robori-petraeae oraz jeszcze stosunkowo liczne - żyzne wielogatunkowe lasy liściaste i mieszane z klasy Querco-Fagetea (obejmujące świetliste dąbrowy, łęgi jesionowo-wiązowe i jesionowo-olszowe, grądy, buczyny) Z siedliskami wodnymi związane są bardzo różnorodne zbiorowiska roślin trwale przywiązanych do wody lub mokrej gleby. Obfitość jezior i stosunkowo gęsta sieć hydrograficzna województwa sprawia, że jest to bardzo licznie reprezentowana grupa w jego szacie roślinnej. Należy tu wymienić: - zbiorowiska toni wodnych o niskim poziomie or ganizacji z klasy Lemnetea minoris - naturalne i półnaturalne zbiorowiska terofitów na mulistych brzegach wód i okresowo zalewanych zagłębień - z klasy Bidentetea tripartiti oraz klasy Isoëto-Nanojuncetea zbiorowiska roślin wodnych, przeważnie zakorzenionych z klasy Charetea, klasy Potametea, klasy Utricularietea intermedio-minoris - zbiorowiska źródlisk i wyleżysk z klasy Montio- -Cardaminetea - zbiorowiska szuwarowe z klasy Phragmitetea Innym typem siedlisk o dużej wilgotności podłoża, lecz specyficznych warunkach troficznych są torfowiska niskie, przejściowe i wysokie. Województwo lubuskie pomimo silnej eksploatacji torfu w poprzednich latach jest wciąż ważną ostoją tego typu biotopów. Wśród zbiorowisk torfowiskowych województwa należy wymienić zbiorowiska torfowisk mszysto-turzycowych i mszarów: - torfowiska niskie i przejściowe z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae - torfowiska wysokie z klasy Oxycocco-Sphagnetea Doliny rzeczne i okolice mis jeziornych obfitują w naturalne, lecz częściej półnaturalne zbiorowiska łąkowe i łąkowo-murawowe. Często powstały one w wyniku odlesienia dolin rzecznych i przekształcenia w użytki zielone. Wśród nich znajduje się wiele zbiorowisk bardzo cennych pod względem bioróżnorodności i zachowania często zagrożonych wyginięciem gatunków roślin. Różnorodność tych siedlisk w zależności od położenia względem cieku, czy zbiornika wodnego i rodzaju zasilania gruntu przez wodę owocuje mnogością wykształcających się tu zbiorowisk roślinnych. Na terenie województwa należy wśród nich wymienić pierwotne i wtórne trawiaste zbiorowiska łąk na podłożu mineralnym z klasy Molinio-Arrhenatheretea: - murawy żyznych miejsc poddanych intensywnemu wydeptywaniu (rząd Plantaginetalia majoris) - niskie pionierskie murawy na miejscach okresowo zalewanych lub podtapianych (rząd Trifolio fragiferae-agrostietalia stoloniferae) - łąki wilgotne i zmiennowilgotne (rząd Molinietalia caeruleae) - łąki świeże (rząd Arrhenatheretalia). Innym typem łąk są zwykle naturalne łąki położone na wododziałach, często stromych skarpach lub stokach o wystawie zachodniej, południowo-zachodniej lub południowej. Wykształcają się suche ciepłolubne łąki lub murawy kserotermiczne. W województwie lubuskim zgrupowane są głównie w północnej jego czę- 34

27 P. Reda, R. Wodzicki, M. Budny, P. Rymarowicz ści. Stanowią ważną ostoję dla kserotermicznej flory ciepłolubnej. Podobny charakter ekologiczny mają także światło- i ciepłolubne wrzosowiska i murawy bliźniczkowe. Wśród ciepłolubnych zbiorowisk tego typu na terenie województwa należy wymienić: - pierwotne i wtórne trawiaste zbiorowiska ciepłolubnych muraw na podłożu mineralnym z klasy Koelerio glaucae-corynephoretea canescentis oraz z klasy Festuco-Brometea - zbiorowiska wrzosowisk i ubogich muraw bliźniczkowych z klasy Nardo-Callunetea Na granicy różnych środowisk, w strefie ekotonowej wykształcają się tzw. zbiorowiska okrajkowe w postaci zarośli bylinowych oraz zarośla krzewiaste. Te ostatnie towarzyszą brzegom lasów, polan śródleśnych, zadrzewień oraz miedzą śródpolnym. Są to: - ciepłolubne zbiorowiska okrajkowe z klasy Trifolio-Geranietea sanguinei - zbiorowiska zaroślowe z klasy Rhamno-Prunetea Odrębną grupę stanowią siedliska związane z działalnością człowieka: pola uprawne, ogrody, siedliska ruderalne, tereny zrębów, itp. Porasta je specyficzna szata roślinna o charakterze antropogenicznym. Tworzą ją gatunki rodzime, pochodzące z siedlisk naturalnych po zbliżonych warunkach ekologicznych oraz licznie tu się osiedlający przybysze, których częstym źródłem są ogrody przydomowe. Zbiorowiska te także są silnie zróżnicowane z uwagi na wielką różnorodność antropogenicznych siedlisk, które zajmują. Należą do nich: - antropogeniczne nitrofilne zbiorowiska pól uprawnych i jednorocznych roślin terenów ruderalnych z klasy Stellarietea mediae - nitrofilne zbiorowiska zrębów, terenów wydeptywanych i ruderalnych z - klasy Epilobietea angustifolii, z klasy Artemisietea vulgaris oraz z klasy Agropyretea intermedio-repentis 1.2.a. Roślinność potencjalna Potencjalna roślinność naturalna jest pojęciem obejmującym domniemany stan roślinności, jaki mógłby się wykształcić w drodze naturalnej sukcesji, gdyby oddziaływania człowieka na przyrodę zostały całkowicie wyeliminowane, a roślinność właściwa dla danego regionu była w stanie w pełni wykorzystać możliwości stwarzane jej przez siedlisko, na którym występuje. Potencjalna roślinność naturalna różni się od pojęcia roślinności pierwotnej tym, że ta pierwsza uwzględnia obecny stan roślinności wraz z jej istotnymi i trwałymi przekształceniami w wyniku działalności człowieka (Matuszkiewicz i in. 1995). Na obszarze województwa lubuskiego wśród potencjalnej roślinności naturalnej zdecydowanie dominują suboceaniczne i śródlądowe bory sosnowe ze związku Dicrano-Pinion (rząd Cladonio-Vaccinietalia, klasa Vaccinio-Piceetea), w kompleksie: boru świeżego (Leucobryo-Pinetum), boru suchego (Cladonio-Pinetum) i boru wilgotnego (Molinio-Pinetum). Duży udział mają także rozproszone na terenie całego województwa obszary roślinności potencjalnej kontynentalnego boru mieszanego (Querco roboris- -Pinetum) należącego również do związku Dicrano- -Pinion. Duże powierzchnie zajmują obszary roślinności potencjalnej grądu środkowoeuropejskiego (Galio sylvatici-carpinetum betuli) należącego do związku Carpinion betuli (rząd Fagetalia sylvaticae, klasa Querco-Fagetea). Zgrupowane są one w dwóch głównych ośrodkach: północnym - Puszcza Barlinecko-Gorzowska i Puszcza Drawska oraz pomiędzy Odrą, a Wartą (okolice Sulechowa, Świebodzina, Międzyrzecza, Skwierzyny, Sulęcina oraz pomiędzy Słubicami i Kostrzynem) i południowym - okolice Szprotawy, Żagania, Żar, Lubska, Nowej Soli, Wschowy i na południe od Gubina). W obszarze pomiędzy Sulęcinem, Międzyrzeczem i Świebodzinem zaznacza się duży udział roślinności potencjalnej subatlantyckiej mezotroficznej kwaśnej dąbrowy typu pomorskiego (Fago-Quercetum petraeae) należącej do związku Quercion robori-petraeae (rząd Quercetalia roboris, klasa Quercetea robori-petraeae) oraz kwaśnej buczyny niżowej (Luzulo pilosae-fagetum) należącej do związku Fagion sylvaticae (rząd Fagetalia sylvaticae, klasa Querco-Fagetea). Obszary roślinności potencjalnej buczyny niżowej znajdują się także w Puszczy Barlinecko-Gorzowskiej i Puszczy Drawskiej na północy województwa. Z kolei w obszarze pomiędzy Słubicami, Kostrzynem i Sulęcinem znajdujemy duże powierzchnie roślinności potencjalnej świetlistej dąbrowy (Potentillo albae-quercetum) należącej do związku Quercion pubescenti-petraeae (rząd Quercetalia pubescenti-petraeae, klasa Querco- -Fagetea). Bardzo charakterystyczny jest w rozkładzie przestrzennym roślinności potencjalnej udział zbiorowisk łęgowych związanych z dolinami rzek, mniejszych cieków i obszarów źródliskowych. Na mapie roślinności potencjalnej województwa skupiają się one w charakterystyczne korytarze towarzyszące prawie wszystkim mniejszym i większym rzekom, ich dopływom oraz misom jeziornym. Są to zbiorowiska z klasy Salicetea purpureae (rząd Salicetalia purpu- O P R A C O W A N I E E K O F I Z J O G R A F I C Z N E W O J E W Ó D Z T W A L U B U S K I E G O 35

28 reae, związek Salicion albae): wikliny nadrzeczne (Salicetum triandro-viminalis), nadrzeczny łęg wierzbowy (Salicetum albo-fragilis), nadrzeczny łęg topolowy (Populetum albae) oraz z klasy Querco-Fagetea (rząd Fagetalia sylvaticae, związek Alno-Ulmion): łęg wiązowo-jesionowy (Ficario-Ulmetum minoris) i łęg jesionowo-olszowy (Fraxino-Alnetum, dawniej Circaeo-Alnetum). Największą powierzchnię wśród roślinności potencjalnej łęgów zajmują w województwie: łęg wiązowo-jesionowy związany głównie z dolinami największych rzek Odry i Warty oraz łęg jesionowo- -olszowy rozprzestrzeniony zarówno w dolinie Odry i Warty, jak i powszechnie towarzyszący mniejszym rzekom i ich dopływom oraz jeziorom. 1.2.b. Roślinność rzeczywista (aktualna) Roślinność rzeczywistą województwa lubuskiego przedstawiono poniżej w syntetycznym ujęciu fitosocjologicznym przyjętym w Przewodniku do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski Matuszkiewicza (2005) do poziomu związków: A. Roślinność wodna i bagienna Zbiorowiska siedlisk skrajnych o niskim poziomie organizacji Klasa: LEMNETEA MINORIS (skąpogatunkowe zbiorowiska rzęs i roślin im towarzyszących biernie unoszących się na powierzchni wody) Rząd: Lemnetalia minoris (j. w.) Związek: Lemnion gibbae (jednowarstwowe niestabilne zbiorowiska na powierzchni eutroficznych wód stojących) Związek: Riccio fluitantis-lemnion trisulcae (bardziej stabilne od ww. zbiorowiska dwuwarstwowe na powierzchni mezotroficznych wód stojących) Związek: Lemno minoris-salvinion natantis (zbiorowiska wód stojących z udziałem salwinii pływającej Salvinia natans) Naturalne i półnaturalne zbiorowiska terofitów na mulistych brzegach wód i okresowo zalewanych zagłębień Klasa: BIDENTETEA TRIPARTITI (zbiorowiska terofitów letnich na okresowo wysychających brzegach śródlądowych zbiorników wodnych) Rząd: Bidentetalia tripartiti (j. w.) Związek: Bidention tripartiti (zbiorowiska z dominacją uczepów (Bidens) i rdestów (Polygonum) Związek: Chenopodion fluviatile (zbiorowiska z udziałem komos (Chenopodium) i łobod (Atriplex) Klasa: ISOËTO-NANOJUNCETEA (zbiorowiska drobnych terofitów letnich i jesiennych pojawiających się efemerycznie na krótki czas na wilgotnym lub mokrym podłożu mineralnym) Rząd: Cyperetalia fusci (j. w.) Związek: Elatini-Eleocharition ovatae (zbiorowiska powstające na okresowo odsłoniętym dnie zbiorników wodnych: stawów rybnych, zbiorników zaporowych, brzegach rzek) Związek: Radiolion linoidis (zbiorowiska powstające w innych niż ww. okresowo wilgotnych drobnych zagłebieniach terenu) Zbiorowiska roślin wodnych, przeważnie zakorzenionych Klasa: CHARETEA (podwodne łąki ramienicowe na dnie oligo- i mezotroficznych zbiorników wodnych z dominacją glonów ramienic (Charophyceae) Rząd: Charetalia (j. w.) Związek: Nitellion flexilis (zbiorowiska tworzone przez kryniczniki (Nitella) Związek: Charion fragilis (zbiorowiska tworzone przez ramienice (Chara) Klasa: POTAMETEA (zbiorowiska słodkowodnych makrohydrofitów w mezo- i eutroficznych zbiornikach wodnych) Rząd: Potametalia (j. w.) Związek: Potamion (zbiorowiska roślin zwykle zanurzonych w wodzie, zwykle zakorzenionych na dnie, często w najgłębszych partiach jezior) Związek: Nymphaeion (zbiorowiska roślin zanurzonych w wodzie, zwykle zakorzenionych na dnie, z przewagą form o liściach pływających na powierzchni wody, bliżej brzegów zbiornika wodnego, często w łączności z szuwarami brzegowymi) Związek: Hottonion (zbiorowiska roślin zanurzonych w wodzie, często zakorzenionych na dnie, w płytkich zbiornikach wodnych z dominacją okrężnicy bagiennej Hottonia palustris lub rzęśli Callitriche) Klasa: UTRICULARIETEA INTERMEDIO-MI- NORIS (zbiorowiska w płytkich dystroficznych zbior- 36

29 P. Reda, R. Wodzicki, M. Budny, P. Rymarowicz nikach wodnych na podłożu torfowym w dolinkach i zagłębieniach w kompleksie torfowisk) Rząd: Utricularietalia intermedio-minoris (j. w.) Związek: Sphagno-Utricularion (j. w.) Zbiorowiska źródlisk i wyleżysk Klasa: MONTIO-CARDAMINETEA (zbiorowiska źródliskowe z dużym udziałem mszaków) Rząd: Montio-Cardaminetalia (j. w.) Związek: Cardamino-Montion (zbiorowiska źródlisk bezwapiennych z czystą, dobrze natlenioną wodą o odczynie lekko kwaśnym lub obojętnym) Zbiorowiska szuwarowe Klasa: PHRAGMITETEA (zbiorowiska szuwarów trawiastych, wielkoturzycowych i innych z udziałem okazałych bylin dwuliściennych w strefie przybrzeżnej i nadbrzeżnej wód śródlądowych) Rząd: Phragmitetalia (j. w.) Związek: Phragmition (szuwary właściwe, ubogie florystycznie zbiorowiska szuwarów trawiastych z udziałem okazałych bylin dwuliściennych, zwykle w strefie przybrzeżnej) Związek: Magnocaricion (szuwary wielkoturzycowe, zwykle w strefie nadbrzeżnej - dalej od zbiornika, czy cieku) B. Roślinność torfowiskowa Zbiorowiska torfowisk mszysto-turzycowych i mszarów Klasa: SCHEUCHZERIO-CARICETEA NIGRAE (niskoturzycowe, bogate w mszaki zbiorowiska łąk bagiennych oraz torfowisk przejściowych) Rząd: Scheuchzerietalia palustris (j. w.) Związek: Rhynchosporion albae (dystroficzne zbiorowiska mokrych siedlisk na podłożu kwaśnych torfów) Związek: Caricion lasiocarpae (dystroficzno- -mezotroficzne zbiorowiska wąskolistnych turzyc, tworzące bardzo kwaśne torfowiska przejściowe) Rząd: Caricetalia nigrae (zbiorowiska o fizjonomii niskich łąk w charakterze torfowisk niskich lub przejściowych) Związek: Caricion nigrae (j. w., tzw. kwaśne młaki niskoturzycowe) Rząd: Caricetalia davallianae (zbiorowiska o fizjonomii niskich łąk w charakterze eutroficznych torfowisk niskich lub źródliskowych) Związek: Caricion davallianae (j. w., tzw. eutroficzne młaki niskoturzycowe) Klasa: OXYCOCCO-SPHAGNETEA (zbiorowiska mokrych wrzosowisk i torfowisk wysokich) Rząd: Sphagno-Ericetalia (zbiorowiska mokrych wrzosowisk o charakterze atlantyckim) Związek: Ericion tetralicis (j. w.) Rząd: Sphagnetalia magellanici (torfowiska wysokie z dominacją torfowców Sphagnum) Związek: Sphagnion magellanici (tzw. mszary środkowoeuropejskie) C. Roślinność łąkowa i jej zagrożenia Pierwotne i wtórne trawiaste zbiorowiska łąk na podłożu mineralnym Klasa: MOLINIO-ARRHENATHERETEA (półnaturalne i antropogeniczne darniowe zbiorowiska łąkowe i pastwiskowe, zwykle na mezo- i eutroficznych niezabagnionych glebach mineralnych) Rząd: Plantaginetalia majoris (tzw. zbiorowiska dywanowe (spodzichy), antropogeniczne, umiarkowanie nitrofilne zbiorowiska miejsc silnie wydeptywanych) Związek: Polygonion avicularis (j. w.) Rząd: Trifolio fragiferae-agrostietalia stoloniferae (półnaturalne, często pionierskie zbiorowiska traw rozłogowych i płożących się roślin dwuliściennych, w postaci niskich muraw na miejscach okresowo zalewanych lub podtapianych) Związek: Agropyro-Rumicion crispi (j. w.) Rząd: Molinietalia caeruleae (zbiorowiska użytków zielonych, zwykle mezo- i eutroficznych łąk kośnych oraz ziołorośli nadrzecznych, trwale lub okresowo wilgotnych) Związek: Filipendulion ulmariae (częściowo naturalne zbiorowiska ziołoroślowe wzdłuż cieków wodnych) Związek: Molinion caeruleae (antropogeniczne zbiorowiska jednokośnych i nienawożonych łąk zmiennowilgotnych na glebach mineralnych) Związek: Calthion palustris (antropogeniczne zbiorowiska meliorowanych i nawożonych dwu- O P R A C O W A N I E E K O F I Z J O G R A F I C Z N E W O J E W Ó D Z T W A L U B U S K I E G O 37

30 lub wielokośnych łąk wilgotnych i mokrych) Związek: Cnidion dubii (zbiorowiska wilgotnych łąk, użytkowanych ekstensywnie na żyznych aluwiach dużych rzek) Związek: Alopecurion pratensis (zbiorowiska łąk użytkowanych intensywnie, o spontanicznym (naturalnym) składzie gatunkowym) Rząd: Arrhenatheretalia (antropogeniczne zbiorowiska użytków zielonych na żyznych, świeżych glebach mineralnych) Związek: Arrhenatherion elatioris (tzw. łąki grądowe, bogate florystycznie zbiorowiska świeżych łąk wielokośnych) Związek: Cynosurion (ubogie florystycznie zbiorowiska żyznych pastwisk) Największymi zagrożeniami dla roślinności łąkowej są: zajmowanie tych terenów pod rozbudowę osiedli oraz zakładów usługowo-przemysłowych, przekształcanie łąk w wielkopowierzchniowe pola orne, niewłaściwa gospodarka melioracyjna (nadmierne osuszanie lub rzadziej podtapianie) oraz całkowity zanik gospodarki rolnej (w wyniku czego poprzez niekontrolowane zarastanie krzewami i drzewami roślinność łąkowa ginie bezpowrotnie). D. Roślinność murawowa i ciepłolubna Pierwotne i wtórne trawiaste zbiorowiska ciepłolubnych muraw na podłożu mineralnym Klasa: KOELERIO GLAUCAE-CORYNEPHORE- TEA CANESCENTIS (napiaskowe murawy suchych i zwykle ubogich piaszczystych lub żwirowatych siedlisk bezwapiennych) Rząd: Corynephoretalia canescentis (j. w.) Związek: Corynephorion canescentis (luźne tzw. murawy szczotlichowe, złożone zwykle z niskich kępkowych traw) Związek: Vicio lathyroidis-potentillion argenteae (średnio zwarte murawy napiaskowe, bogatsze florystycznie od ww.) Związek: Koelerion glaucae (śródlądowe murawy napiaskowe o charakterze kontynentalnym) Klasa: FESTUCO-BROMETEA (zbiorowiska ciepłolubnych muraw o charakterze stepowym) Rząd: Festucetalia valesiacae (murawy o charakterze kontynentalno-przyśródziemnomorskim) Związek: Festuco-Stipion (dość luźne murawy o charakterze stepowym) Zbiorowiska wrzosowisk i ubogich muraw bliźniczkowych Klasa: NARDO-CALLUNETEA (półnaturalne i antropogeniczne zbiorowiska wrzosowisk i ubogich muraw bliźniczkowych) Rząd: Nardetalia (tzw. murawy bliźniczkowe, z udziałem trawy bliźniczki psiej trawki Nardus stricta, tzw. psiary) Związek: Violion caninae (zbiorowiska psiar niżowych) Rząd: Calluno-Ulicetalia (wrzosowiska) Związek: Pohlio-Callunion (śródlądowe subatlantyckie wrzosowiska suche) E. Roślinność zaroślowa Klasa: RHAMNO-PRUNETEA (zbiorowiska krzewiaste związane funkcjonalnie z lasem, tworzą strefę ekotonową lub są przejawem formy degeneracji lasu albo stadium sukcesji, często w postaci zakrzewień śródpolnych) Rząd: Prunetalia spinosae (zbiorowiska krzewiaste związane funkcjonalnie z lasem. Tworzą strefę ekotonową lub są przejawem formy degeneracji lasu albo stadium sukcesji, często w postaci zakrzewień śródpolnych) Związek: Pruno-Rubion fruticosi (zbiorowiska otulinowe subatlantycko-środkowoeuropejskie) Klasa: SALICETEA PURPUREAE (zaroślowe zbiorowiska wierzb wąskolistnych w dolinach rzek na piaszczystych, żwirowatych lub kamienistych aluwiach) Rząd: Salicetalia purpureae (j. w.) Związek: Salicion albae (zbiorowiska zaroślowe zwykle dolin rzek niżowych z udziałem form krzewiastych wierzby białej) Klasa: ALNETEA GLUTINOSAE (zarośla szerokolistnych wierzb z udziałem olszy czarnej, zwykle na niżu w miejscach podmokłych z wodą gruntową lub powierzchniową mniej więcej stojącą) Rząd: Alnetalia glutinosae (j. w.) Związek: Alnion glutinosae (j. w.) 38

31 P. Reda, R. Wodzicki, M. Budny, P. Rymarowicz F. Roślinność leśna Klasa: SALICETEA PURPUREAE (leśne zbiorowiska wierzb drzewiastych lub topól w dolinach rzek na piaszczystych, żwirowatych lub kamienistych aluwiach) Rząd: Salicetalia purpureae (j. w.) Związek: Salicion albae (zbiorowiska drzewiaste zwykle dolin rzek niżowych z udziałem form drzewiastych wierzby białej) Klasa: ALNETEA GLUTINOSAE (lasy z panującą olszą czarną, zwykle na niżu w miejscach podmokłych z wodą gruntową lub powierzchniową mniej więcej stojącą) Rząd: Alnetalia glutinosae (j. w.) Związek: Alnion glutinosae (j. w.) Klasa: VACCINIO-PICEETEA (holarktyczno-borealne acidofilne, oligo- i mezotroficzne zbiorowiska leśne i zaroślowe z przewagą drzewiastych gatunków iglastych i mezofilnych mszaków) Rząd: Cladonio-Vaccinietalia (zbiorowiska borowe z przewagą sosny pospolitej i (lub) brzóz w drzewostanie oraz runem (trawiasto-) krzewinkowo-mszystym, często z dużym udziałem porostów) Związek: Dicrano-Pinion (acidofilne oligo- i mezotroficzne zbiorowiska borowe, zwykle z przewagą sosny pospolitej w drzewostanie i runem najczęściej krzewinkowo-mszystym lub trawiasto- -mszystym, powszechne na niżu) Rząd: Vaccinio-Piceetalia (zbiorowiska borowe o charakterze kontynentalno-borealnym z centrum w strefie lasów iglastych Europy Środkowej i Wschodniej) Związek: Piceion abietis (j. w.) Klasa: QUERCO-FAGETEA (europejskie mezoi eutroficzne lasy liściaste zrzucające liście na zimę na glebach mineralnych o różnym stopniu uwilgotnienia) Rząd: Quercetalia pubescentis-petraeae (kserotermiczne lasy dębowe obszarów przyśródziemnomorskich i subkontynentalne dąbrowy typu leśno - stepowego, bogate florystycznie świetliste i suche lasy z drzewostanem dębowym (w Polsce Quercus petraea, Q. pubescens, Q. robur), dobrze wykształconą warstwą krzewów i trawiasto - zielnym runem, w którym dużą rolę odgrywają gatunki umiarkowanie kserotermiczne) Związek: Quercion pubescenti-petraeae (świetliste dąbrowy zachodnio - przyśródziemnomorskie z dużym udziałem dębu omszonego Quercus pubescens) Związek: Potentillo albae-quercion petraeae (wschodnio - środkowoeuropejskie kserotermiczne lasy dębowe, w Polsce z jednym zespołem świetlistej dąbrowy Potentillo albae-quercetum) Rząd: Fagetalia sylvaticae (mezo- i eutroficzne lasy liściaste zrzucające liście na zimę na glebach mineralnych od wilgotnych do świeżych (nie suchych)) Związek: Alno-Ulmion (lasy łęgowe zalewane nieregularnie) Związek: Carpinion betuli (mezo- i eutroficzne lasy liściaste zrzucające liście na zimę na glebach zwykle świeżych (niezalewanych), tzw. lasy grądowe) Związek: Fagion sylvaticae (mezo- i eutroficzne lasy liściaste zrzucające liście na zimę bukowe, jodłowo-bukowe, jodłowe i jaworowe) Związek: Tilio platyphyllis-acerion pseudoplatani (górsko-podgórskie zboczowe lasy lipowo-jaworowe). G. Roślinność synantropijna Antropogeniczne nitrofilne zbiorowiska pól uprawnych i jednorocznych roślin terenów ruderalnych Klasa: STELLARIETEA MEDIAE (antropogeniczne nitrofilne zbiorowiska pól uprawnych i jednorocznych roślin terenów ruderalnych) Rząd: Centauretalia cyani (zbiorowiska pól uprawnych towarzyszące uprawom zbóż i lnu) Związek: Aperion spicae-venti (zbiorowiska chwastów pól uprawnych na glebach bezwapiennych o niższym stopniu żyzności i wilgotności) Związek: Lolio-Linion (zbiorowiska pól uprawnych towarzyszące uprawom lnu) Rząd: Polygono-Chenopodietalia (zbiorowiska chwastów upraw okopowych i ogrodowych) Związek: Panico-Setarion (zbiorowiska chwastów upraw okopowych na glebach uboższych) Związek: Polygono-Chenopodion Setarion (zbiorowiska chwastów upraw okopowych na glebach żyznych) Rząd: Eragrostietalia (ciepłolubne zbiorowiska chwastów jednorocznych w otwartych uprawach winorośli, kukurydzy, szparagów, słonecznika i tytoniu) Związek: Eragrostion (j. w.) O P R A C O W A N I E E K O F I Z J O G R A F I C Z N E W O J E W Ó D Z T W A L U B U S K I E G O 39

32 Rząd: Sisymbrietalia (zbiorowiska roślin jednorocznych i dwuletnich, stanowiące pierwszą fazę zasiedlania terenów ruderalnych) Związek: Sisymbrion officinalis (j. w.) Nitrofilne zbiorowiska zrębów, terenów wydeptywanych i ruderalnych Klasa: EPILOBIETEA ANGUSTIFOLII (nitrofilne zbiorowiska zrębów i polan śródleśnych i pożarzysk i upraw leśnych) Rząd: Atropetalia (j. w.) Związek: Epilobion angustifolii (zbiorowiska ziołorośli i traworośli na glebach uboższych i kwaśnych) Związek: Sambuco-Salicion (nitrofilne zbiorowiska krzewiasto-zaroślowe z przewagą jeżyn, często z dużym udziałem bzu czarnego Sambucus nigra, czy wierzby iwy Salix caprea, maliny właściwej Rubus idaeus) Klasa: ARTEMISIETEA VULGARIS (nitrofilne zbiorowiska okazałych wieloletnich bylin, stanowiące kolejną fazę zasiedlania zbiorowisk ruderalnych po zbiorowiskach z klasy Stellarietea mediae) Rząd: Onopordetalia acanthii (zbiorowiska ciepłolubne i światłolubne) Związek: Onopordion acanthii (j. w.) Rząd: Artemisietalia vulgaris (nitrofilne zbiorowiska ruderalne na glebach świeżych i zasobnych) Związek: Arction lappae (j. w.) Rząd: Glechometalia hederaceae (nitrofilne zbiorowiska bylin na okrajkach i w prześwietleniach świeżych i wilgotnych lasów z rzędu Fagetalia sylvaticae) Związek: Aegopodion podagrariae (nitrofilne zbiorowiska okrajkowe na miejscach oświetlonych lub półcienistych) Związek: Alliarion (nitrofilne zbiorowiska okrajkowe na miejscach ocienionych) Rząd: Convolvuletalia sepium (nitrofilne zbiorowiska ziół i pnączy w ekotonowych układach przestrzennych nad brzegami wód i miejsc mokrych) Związek: Senecion fluviatlis (nitrofilne tzw. zbiorowiska welonowe nad brzegami dużych rzek) Związek: Convolvulion sepium (nitrofilne tzw. zbiorowiska welonowe nad brzegami mniejszych rzek, cieków i miejsc mokrych) Klasa: AGROPYRETEA INTERMEDIO-REPEN- TIS (półruderalne kserotermiczne zbiorowiska pionierskie tworzone przez rośliny kłączowe i rozłogowe, zdominowane przez perze Agropyron) Rząd: Agropyretalia intermedio-repentis (j. w.) Związek: Convolvulo-Agropyrion repentis (j. w.) 1.3. Podział geobotaniczny województwa Podział geobotaniczny obszaru oparty jest o indywidualną charakterystykę flory (w tym elementów geograficznych i historycznych) oraz roślinności poszczególnych wyróżnianych jednostek i podjednostek przestrzennych. Te kryteria florystyczne i fitosocjologiczne korespondują jednocześnie z charakterystyką geograficzną regionu, jego geomorfologią, geologią, hydrografią, typami gleb i siedlisk przyrodniczych oraz jednostek klimatycznych. Podział taki pozwala wyodrębnić w układzie hierarchicznym poszczególne jednostki terytorialne wyróżniające się sobie tylko specyficznym zespołem uwarunkowań przyrodniczych. Szczegółowa charakterystyka każdego z wydzielonych w ten sposób obszarów stanowi jednocześnie jego opis fizjograficzny. Województwo lubuskie leży na obszarze geobotanicznej Prowincji Środkowoeuropejskiej. Zdecydowana większość województwa od południowych jego granic aż po linię Warty i Noteci na północy znajduje się w Dziale Brandenbursko-Wielkopolskim, należącym do Podprowincji Środkowoeuropejskiej Właściwej. Dział ten obejmuje zachodnią część tak zwanego Pasa Wielkich Dolin od Brandenburgii po Wielkopolskę. Z kolei skrajnie północna część województwa - na północ od linii Warty i Noteci znajduje się w Dziale Pomorskim. Obejmuje on obszar równin i wysoczyzn pomorskich. Hierarchiczny układ jednostek podziału geobotanicznego województwa lubuskiego przedstawia się następująco (za Matuszkiewicz i in. 1995): 40

33 P. Reda, R. Wodzicki, M. Budny, P. Rymarowicz PROWINCJA ŚRODKOWOEUROPEJSKA Podprowincja Południowobałtycka A. Dział Pomorski A.3. Kraina Szczecińska A.3.2. Okręg Myśliborski A.4. Kraina Pojezierzy Środkowopomorskich A.4.1. Okręg Nowogardzko-Choszczeński A.5. Kraina Sandrowych Przedpoli Pojezierzy Środkowopomorskich A5a. Podkraina Gorzowska A.5a.1. Okręg Gorzowski A5b. Podkraina Wałecka A.5b.2. Okręg Doliny Drawy Podprowincja Środkowoeuropejska Właściwa B. Dział Brandenbursko-Wielkopolski B.1. Kraina Notecko-Lubuska B.1.1. Okręg Kotliny Freiwaldzkiej B.1.2. Okręg Borów Noteckich B.1.3. Okręg Chodzieski B.1.7. Okręg Międzyrzecko-Zbąszyński B.4. Kraina Południowowielkopolsko-Łużycka B.4a. Podkraina zachodnia B.4a.1. Okręg Puszczy Rzepińskiej B.4a.2. Okręg Doliny Środkowej Odry B.4a.3. Okręg Zielonogórski B.4a.4. Okręg Wzgórz Żarsko-Trzebielskich B.4a.5. Okręg Borów Dolnośląskich B.4b. Podkraina wschodnia B.4b.7. Okręg Leszczyński B.4b.9. Okręg Szprotawski B.4b.10. Okręg Wzgórz Dalkowskich B.4b.11. Okręg Lubiąski O P R A C O W A N I E E K O F I Z J O G R A F I C Z N E W O J E W Ó D Z T W A L U B U S K I E G O 41

34 42

35 P. Reda, R. Wodzicki, M. Budny, P. Rymarowicz O P R A C O W A N I E E K O F I Z J O G R A F I C Z N E W O J E W Ó D Z T W A L U B U S K I E G O 43

36 44

37 P. Reda, R. Wodzicki, M. Budny, P. Rymarowicz O P R A C O W A N I E E K O F I Z J O G R A F I C Z N E W O J E W Ó D Z T W A L U B U S K I E G O 45

38 46

39 P. Reda, R. Wodzicki, M. Budny, P. Rymarowicz OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE WOJEWÓDZTWA LUBUSKIEGO 47