Przyjęty przez Zarząd Województwa Warmińsko-Mazurskiego w dniu 21 października 2014 r.

Transkrypt

1 Przyjęty przez Zarząd Województwa Warmińsko-Mazurskiego w dniu 21 października 2014 r. RAPORT Z MONITORINGU WDRAŻANIA W LATACH WOJEWÓDZKIEGO PROGRAMU NA RZECZ OSÓB STARSZYCH NA LATA POGODNA I BEZPIECZNA JESIEŃ ŻYCIA NA WARMII I MAZURACH Olsztyn, 2014 r.

2 Wykaz skrótów MPiPS ROPS W-M OW NFZ Federacja FOSa PCPR MOPS M-GOPS GOPS OPS DPS ŚDS PIS PPWOW EFS PO FIO SPO OPH SPZOZ ZUS Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie Warmińsko-Mazurski Oddział Wojewódzki Narodowego Funduszu Zdrowia w Olsztynie Federacja Organizacji Socjalnych Województwa Warmińsko-Mazurskiego FOSa w Olsztynie Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej Miejsko-Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej Ośrodek Pomocy Społecznej Dom Pomocy Społecznej Środowiskowy Dom Samopomocy Program Integracji Społecznej Poakcesyjnego Programu Wsparcia Obszarów Wiejskich Europejski Fundusz Społeczny Program Operacyjny Fundusz Inicjatyw Obywatelskich Świadczenia pielęgnacyjno-opiekuńcze Opieka paliatywno-hospicyjna Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej Zakład Ubezpieczeń Społecznych Program Wojewódzki program na rzecz osób starszych na lata Pogodna i bezpieczna jesień życia na Warmii i Mazurach 2

3 Spis treści: Wykaz skrótów... 2 Wstęp... 4 Obszar I: Zdrowie, profilaktyka, służba zdrowia Cel szczegółowy 1: Ułatwienie osobom starszym dostępu do opieki medycznej Cel szczegółowy 2: Poprawa jakości opieki i usług medycznych Cel szczegółowy 3: Zwiększenie świadomości i wiedzy na temat starzenia i schorzeń wieku starczego Obszar II: System wsparcia infrastruktura i usługi socjalne Cel szczegółowy 1: Wsparcie osób starszych funkcjonujących samodzielnie w swoim środowisku Cel szczegółowy 2: Rozwój systemu opieki nad osobami starszymi nie mogącymi samodzielnie funkcjonować w swoim środowisku Cel szczegółowy 3: Zapewnienie odpowiedniego poziomu usług socjalnych Cel szczegółowy 4: Stworzenie systemu diagnozowania i monitorowania potrzeb osób starszych Cel szczegółowy 5: Rozwój systemu informacji, poradnictwa i doradztwa Cel szczegółowy 6: Zwiększenie roli organizacji pozarządowych w realizacji usług z zakresu pomocy społecznej Obszar III: Aktywność, zainteresowania i potrzeby duchowe osób starszych Cel szczegółowy 1: Podniesienie aktywności osób starszych i działających na ich rzecz organizacji Cel szczegółowy 2: Zwiększenie aktywności zawodowej osób Cel szczegółowy 3: Wzmocnienie integracji międzypokoleniowej Cel szczegółowy 4: Rozwój wolontariatu Cel szczegółowy 5: Zaspokajanie potrzeb duchowych i religijnych osób starszych Obszar IV: Wizerunek osoby starszej w społeczeństwie Cel szczegółowy 1: Podniesienie poziomu wiedzy na temat osób starszych Cel szczegółowy 2: Ograniczenie przejawów dyskryminacji osób starszych Cel szczegółowy 3: Promocja aktywności osób starszych Cel szczegółowy 4: Zwiększenie zainteresowania mediów tematyką osób starszych Cel szczegółowy 5: Rzecznictwo interesów osób starszych Wnioski i rekomendacje Spis tabel Spis wykresów Spis map Załącznik nr 1: Wykaz dobrych praktyk zaprezentowanych w latach podczas wojewódzkich obchodów Międzynarodowego Dnia Osób Starszych Załącznik nr 2: Wykaz badań sytuacji zrealizowanych w gminach województwa warmińsko-mazurskiego w latach

4 Wstęp Wojewódzki program na rzecz osób starszych na lata Pogodna i bezpieczna jesień życia na Warmii i Mazurach został przyjęty Uchwałą Nr 1/2/09/III Zarządu Województwa Warmińsko-Mazurskiego z dnia 6 stycznia 2009 roku. Powstał on w oparciu o metodę ekspercko-społeczną, dzięki zaangażowaniu wielu podmiotów, instytucji i organizacji działających na rzecz osób starszych oraz w wyniku kilkumiesięcznych konsultacji społecznych. Z inicjatywą jego opracowania wystąpił Urząd Marszałkowski Województwa Warmińsko-Mazurskiego oraz Federacja Organizacji Socjalnych Województwa Warmińsko- Mazurskiego FOSa. Działania na rzecz osób starszych podejmowane przez Samorząd Województwa Warmińsko-Mazurskiego oraz Federację FOSa w latach oparte były w głównej mierze o zapisy powyższego Programu. Program miał charakter interdyscyplinarny, jego realizacja wymagała współpracy administracji rządowej i samorządowej: gminnej, powiatowej i wojewódzkiej oraz wielu partnerów: jednostek organizacyjnych pomocy i integracji społecznej, placówek działających w obszarze oświaty, kultury i edukacji, placówek ochrony zdrowia, instytucji kościelnych, a także podmiotów zajmujących się aktywizacją zawodową i społeczną oraz organizacji pozarządowych. Jako cele główne powyższego Programu określono: 1. Poprawę stanu zdrowia osób starszych. 2. Zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego, wyrównywanie szans i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu osób starszych. 3. Pełnoprawny, aktywny udział osób starszych w życiu społecznym, gospodarczym i politycznym. 4. Poprawę wizerunku osób starszych w społecznościach lokalnych. Wyżej wymienione cele realizowane były poprzez działania ujęte w czterech obszarach Programu, tj.: Obszar I: Zdrowie, profilaktyka, służba zdrowia. Obszar II: System wsparcia infrastruktura i usługi socjalne. Obszar III: Aktywność, zainteresowania i potrzeby duchowe osób starszych. Obszar IV: Wizerunek osoby starszej w społeczeństwie. Uchwałą Nr 8/139/10/III Zarządu Województwa Warmińsko-Mazurskiego z dnia 15 lutego 2010 powołano Zespół ds. diagnozowania potrzeb osób starszych i monitorowania ww. Programu. Zadaniem Zespołu było m.in. monitorowanie przebiegu oraz ocena efektywności działań wdrażanych w ramach realizacji Programu, przedstawianie wniosków, propozycji, opinii i zagrożeń w zakresie jego realizacji, inicjowanie i wspieranie współpracy pomiędzy jednostkami sektora publicznego, prywatnego, organizacjami pozarządowymi i in. Monitorowanie Programu odbywało się według określonego w nim harmonogramu. W 2011 roku opracowano Raport z monitoringu wdrażania ww. Programu w latach 4

5 , który został przyjęty przez Zarząd Województwa Warmińsko-Mazurskiego na posiedzeniu w dniu 19 października 2011 roku 1. Raport za lata oraz raport końcowy za lata zostały opracowane przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie w oparciu o raporty cząstkowe przedłożone przez n/w podmioty odpowiedzialne za monitorowanie poszczególnych obszarów. Za monitorowanie wdrażania niżej wymienionych obszarów odpowiedzialni byli: 1. Obszar I Departament Zdrowia Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. 2. Obszar II Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. 3. Obszar III Federacja Organizacji Socjalnych Województwa Warmińsko- Mazurskiego FOSa w Olsztynie, w tym: Cel 2: Zwiększenie aktywności zawodowej seniorów Wojewódzki Urząd Pracy w Olsztynie. Cel 4: Rozwój wolontariatu 50+- Biuro ds. Organizacji Pozarządowych i Kombatantów Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. 4. Obszar IV Federacja Organizacji Socjalnych Województwa Warmińsko- Mazurskiego FOSa w Olsztynie. Szczegółowe źródła danych wykorzystane do monitorowania Programu zostały wskazane przy poszczególnych Obszarach. Raport końcowy z monitoringu wdrażania Programu w latach , na posiedzeniu w dniu 17 września 2014 r. został przedłożony Zespołowi ds. diagnozowania potrzeb osób starszych i monitorowania Programu. Na powyższym spotkaniu raport otrzymał pozytywną opinię Zespołu, co pozwoliło na jego przedłożenie Zarządowi Województwa Warmińsko-Mazurskiego, w celu zatwierdzenia. Przy opracowaniu raportu wykorzystano również materiały i dokumenty własne Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. 1 Dokument do pobrania: _z_monitoringu.pdf 5

6 Obszar I: Zdrowie, profilaktyka, służba zdrowia. Materiał opracowano na podstawie raportu cząstkowego otrzymanego z Departamentu Zdrowia Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, sporządzonego w oparciu o informacje uzyskane ze starostw powiatowych, urzędów miast województwa warmińsko-mazurskiego, Warmińsko-Mazurskiego Oddziału Wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia w Olsztynie, Warmińsko-Mazurskiej Izby Lekarskiej w Olsztynie oraz Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Celem strategicznym Obszaru I jest: Poprawa stanu zdrowia osób starszych. Realizacji celu strategicznego służą niżej wymienione cele szczegółowe i określone w nich działania. Cel szczegółowy 1: Cel szczegółowy 2: Cel szczegółowy 3: Ułatwienie osobom starszym dostępu do opieki medycznej. Poprawa jakości opieki i usług medycznych. Zwiększenie świadomości i wiedzy na temat starzenia i schorzeń wieku starczego. Cel szczegółowy 1: Ułatwienie osobom starszym dostępu do opieki medycznej. Działanie 1.1. Zwiększenie liczby poradni specjalistycznych zajmujących się opieką nad ludźmi starszymi. Geriatria jest dziedziną medycyny zajmującą się problemami związanymi ze starzeniem się organizmu. Dolegliwości osób starszych mogą wiązać się zarówno z toczącymi się chorobami przewlekłymi, jak również być konsekwencją procesów starzenia się organizmu. Działania geriatrii są ukierunkowane na profilaktykę przedwczesnego starzenia się i niedołęstwa, stąd leczenie geriatryczne nie jest leczeniem określonej choroby, lecz oddziaływaniem na cały starzejący się organizm. Musi ono być wielokierunkowe, łączyć farmakoterapię, postępowanie dietetyczne, psychoterapię oraz fizykoterapię. Profilaktyką i leczeniem chorób występujących u osób starszych powinny zajmować się specjalistyczne poradnie geriatryczne, jednakże z uwagi na brak specjalistów w tej dziadzienie, leczeniem osób starszych zajmują się lekarze rodzinni i lekarze specjaliści w poradniach specjalistycznych. Poradnia geriatryczna może działać jako samodzielna jednostka organizacyjna lub w zespole poradni specjalistycznych. Podstawowym warunkiem dostępności świadczeń jest ich osiągalność, czyli występowanie na rynku. Odzwierciedleniem zasobów w obszarze opieki geriatrycznej jest liczba aktywnych zawodowo lekarzy geriatrów, liczba łóżek na szpitalnych oddziałach geriatrycznych oraz liczba poradni geriatrycznych, jak również liczba udzielanych w nich porad geriatrycznych oraz hospitalizacji na oddziałach geriatrycznych. 6

7 Dane ankietowe: Z danych uzyskanych z powiatów województwa warmińsko-mazurskiego oraz Warmińsko-Mazurskiego Oddziału Narodowego Funduszu Zdrowia w Olsztynie wynika, że: w 2009 roku świadczenia na usługi geriatryczne zakontraktowane były tylko w jednej poradni geriatrycznej w Olsztynie, w 2010 roku zakontraktowano usługi w dwóch poradniach geriatrycznych, tj. w Olsztynie oraz w Nidzicy, w 2011 r. funkcjonowała jedna poradnia geriatryczna w Nidzicy, w latach w województwie warmińsko-mazurskim nie funkcjonowała żadna poradnia geriatryczna. Tak niewielka liczba poradni wynika nie tylko z małej liczby specjalistów w dziedzinie geriatrii w województwie warmińsko-mazurskim, ale przede wszystkim z braku zainteresowania i chęci lekarzy do świadczenia tego typu usług, które ich zdaniem są deficytowe. Dlatego też, osoby starsze korzystają ze wszystkich funkcjonujących w województwie poradni podstawowej opieki zdrowotnej (POZ) i ambulatoryjnej opieki specjalistycznej. Gabinety POZ zlokalizowane są w każdej gminie. Natomiast poradnie specjalistyczne zlokalizowane są w miastach powiatowych często przy innych zakładach leczniczych tj.: szpitalach, gabinetach POZ. W miastach powiatowych znajdują się podstawowe poradnie specjalistyczne tj. ginekologiczno-położnicza, chirurgii ogólnej, chirurgii urazowo-ortopedycznej, rehabilitacyjna, diabetologiczna, kardiologiczna, neurologiczna, gruźlicy i chorób płuc. W Olsztynie, Elblągu i Ełku zlokalizowane są centra specjalistyczne. Działanie 1.2. Wzrost liczby wykwalifikowanej kadry specjalistycznej. W całej Unii Europejskiej opiekę starszym pacjentom świadczy około lekarzy geriatrów. Największą liczbą specjalistów geriatrii charakteryzują się: Wielka Brytania i Niemcy; najmniejszą - Bułgaria, Islandia i Malta. Do krajów, w których geriatria jest uznana za oddzielną dziedzinę medyczną, ale jej rozwój napotyka trudności i brak zrozumienia w środowiskach medycznych, należy m.in. Polska. W oparciu o dane Centralnego Rejestru Lekarzy i Lekarzy Dentystów Rzeczypospolitej Polskiej (według stanu na r.), prowadzonego przez Naczelną Radę Lekarską, w Polsce jest 290 lekarzy geriatrów, w tym 279 wykonujących zawód. Ponadto z informacji przekazanych przez Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego wynika, że szkolenie 7

8 specjalizacyjne w dziedzinie geriatrii odbywa 79 lekarzy (stan na dzień r.) 2. W ramach realizacji świadczeń pielęgnacyjno-opiekuńczych i paliatywnohospicyjnych liczba zatrudnionych pielęgniarek znacznie się zwiększyła, co szczegółowo zostało przedstawiane na poniższych wykresach. Wykres nr 1. Liczba pielęgniarek w województwie warmińsko-mazurskim pracujących w opiece długoterminowej i paliatywno-hospicyjnej w latach Źródło: Dane Warmińsko-Mazurskiego Oddziału Wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia w Olsztynie (stan na dzień r.) Wykres nr 2. Liczba pielęgniarek w województwie warmińsko-mazurskim, posiadających ukończone kursy kwalifikacyjne niezbędne do opieki i pielęgnacji osób starszych, pracujących w opiece długoterminowej i paliatywno-hospicyjnej w latach Źródło: Dane Warmińsko-Mazurskiego Oddziału Wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia w Olsztynie (stan na dzień r.) 2 Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Zdrowia - z upoważnienia ministra - na interpelację nr w sprawie dramatycznego niedoboru lekarzy geriatrów w Polsce, w tym w woj. świętokrzyskim, i konieczności poprawy sytuacji w tym zakresie. Dokument dostępny:: (dostęp z dnia ) 8

9 Wykres nr 3. Liczba pielęgniarek w województwie warmińsko-mazurskim, posiadających ukończone specjalizacje niezbędne do opieki i pielęgnacji osób starszych, pracujących w opiece długoterminowej i paliatywno-hospicyjnej w latach Źródło: Dane Warmińsko-Mazurskiego Oddziału Wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia w Olsztynie (stan na dzień r.) Jak wynika z powyższych zestawień liczba wykwalifikowanej kadry świadczącej usługi pielęgnacyjno-opiekuńcze i paliatywno-hospicyjne z roku na rok wzrasta, co sprzyja polepszaniu jakości usług świadczonych przez pielęgniarki. Działanie 1.3: Rozwój usług w zakresie świadczeń pielęgnacyjnych i opiekuńczych w ramach opieki długoterminowej oraz opieki paliatywnej i hospicyjnej. Zgodnie z ustawą z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej (Dz.U. z 2008 r., Nr 164, poz. 1027) finansowanych ze środków publicznych pacjent ma prawo do świadczeń opieki zdrowotnej, których celem jest zachowanie zdrowia, zapobieganie chorobom i urazom, wczesne wykrywanie chorób, leczenie, pielęgnacja oraz zapobieganie niepełnosprawności i jej ograniczanie. W związku z czym świadczeniobiorcy w ramach powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego przysługują świadczenia gwarantowane m.in. z zakresu: - świadczeń pielęgnacyjnych i opiekuńczych w ramach opieki długoterminowej, - opieki paliatywnej i hospicyjnej. Według danych Warmińsko-Mazurskiego Oddziału Wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia w Olsztynie w opiece paliatywno-hospicyjnej i świadczeniach pielęgnacyjno-opiekuńczych w latach we wszystkich powiatach województwa zakontraktowano świadczenia udzielane w warunkach domowych, natomiast opiekę stacjonarną zakontraktowano stosując zasadę: 1 zakład na 2-3 powiaty. Szczegółową liczbę miejsc udzielania świadczeń przedstawia poniższa tabela. 9

10 Tabela nr 1. Liczba miejsc udzielania świadczeń w województwie warmińsko-mazurskim w latach Rodzaj świadczeń Opieka paliatywnohospicyjna Świadczenia pielęgnacyjne i opiekuńcze Zakres świadczeń - nazwa poradnia medycyny paliatywnej hospicjum domowe oddział medycyny paliatywnej/hospicjum stacjonarne zespół długoterminowej opieki domowej dla pacjentów wentylowanych mechanicznie pielęgniarska opieka długoterminowa domowa zakład opiekuńczo-leczniczy dla pacjentów wentylowanych mechanicznie zakład pielęgnacyjno-opiekuńczy/opiekuńczoleczniczy Razem Źródło: Dane Warmińsko-Mazurskiego Oddziału Wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia w Olsztynie Jak wynika z powyższej tabeli, w latach zanotowano wzrost liczby miejsc udzielania świadczeń w zakresie opieki paliatywno-hospicyjnej i pielęgnacyjnoopiekuńczych, przy czym największy przyrost widoczny jest w przypadku pielęgniarskiej opieki długoterminowej. Świadczenia pielęgnacyjne i opiekuńcze w ramach opieki długoterminowej Świadczenia pielęgnacyjne i opiekuńcze w ramach opieki długoterminowej przeznaczone są dla osób przewlekle chorych oraz tych, którzy przebyli leczenie szpitalne i mają ukończony proces diagnozowania, leczenia operacyjnego lub intensywnego leczenia zachowawczego, a nie wymagają dalszej hospitalizacji w oddziale szpitalnym jednak ze względu na stan zdrowia i niesprawność fizyczną są niesamodzielni w samoopiece i samopielęgnacji i wymagają ze względu na stan zdrowia całodobowych świadczeń pielęgnacyjnych i opiekuńczych, rehabilitacyjnych oraz kontynuacji leczenia. Dodatkowo ważna jest ocena oparta na skali Barthel, stosowana do obliczenia poziomu zapotrzebowania na opiekę osób trzecich, a tym samym do ustalania kosztów opieki. Polegają one na zapewnienie profesjonalnej opieki pielęgnacyjnej i opiekuńczej pacjentom w różnym wieku, z dużym upośledzeniem zdolności do samodzielnego poruszania się oraz tym, którzy w realizacjach swych podstawowych potrzeb są niemal całkowicie uzależnieni od osób trzecich. Świadczenia pielęgnacyjne i opiekuńcze realizowane są: - w warunkach stacjonarnych w zakładach pielęgnacyjno-opiekuńczych/opiekuńczoleczniczych, - w warunkach domowych przez zespoły długoterminowej opieki domowej dla osób wentylowanych mechanicznie i pielęgniarską opiekę długoterminową domową. 10

11 Do w/w świadczeń nie mogą być kwalifikowani chorzy, których podstawowym wskazaniem do opieki jest zaawansowana choroba nowotworowa, ostra faza choroby psychicznej lub uzależnienie. Opieka paliatywna i hospicyjna Opieka paliatywna i hospicyjna to wszechstronna, całościowa opieka i leczenie objawowe świadczeniobiorców chorujących na nieuleczalne, niepoddające się leczeniu przyczynowemu, postępujące, ograniczające życie choroby nowotworowe i nienowotworowe. Opieka ta jest ukierunkowana na poprawę jakości życia, ma na celu zapobieganie bólowi i innym objawom somatycznym oraz ich uśmierzanie, łagodzenie cierpień psychicznych, duchowych i socjalnych. Świadczenia opieki paliatywnej i hospicyjnej obejmują również wspomaganie rodziny chorych w czasie trwania choroby jak w okresie po śmierci chorego. Świadczenia w opiece paliatywno-hospicyjnej udzielane są w warunkach: - stacjonarnych na oddziałach medycyny paliatywnej oraz w hospicjach stacjonarnych, - domowych tj. hospicjum domowym, - ambulatoryjnych w poradniach medycyny paliatywnej, gdzie opieka sprawowana jest wobec chorych, którzy mogą przybyć do poradni lub, ze względu na ograniczoną możliwość poruszania się, ale stabilny stan ogólny, wymagają wizyt domowych. Poniżej, w formie wykresów, przedstawiono dane dotyczące liczby osób objętych świadczeniami pielęgnacyjno-opiekuńczymi oraz świadczeniami opieki paliatywnej i hospicyjnej w województwie warmińsko-mazurskim w latach Wykres nr 4. Liczba osób objętych świadczeniami pielęgnacyjno-opiekuńczymi w województwie warmińsko-mazurskim w latach Źródło: Dane Warmińsko-Mazurskiego Oddziału Wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia w Olsztynie (stan na dzień r.) 11

12 Wykres nr 5. Liczba osób objętych świadczeniami opieki paliatywnej i hospicyjnej w województwie warmińsko-mazurskim w latach Źródło: Dane Warmińsko-Mazurskiego Oddziału Wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia w Olsztynie (stan na dzień r.) W latach w województwie warmińsko-mazurskim powstało łącznie 18 nowych podmiotów świadczących usługi pielęgnacyjne i opiekuńcze oraz paliatywnohospicyjne osobom starszym, z czego 15 z nich powstało w 2010 roku. Były to niepubliczne zakłady świadczące usługi domowe w powiatach: bartoszyckim, elbląskim, giżyckim, gołdapskim, iławskim, kętrzyńskim, nowomiejskim, ostródzkim, szczycieńskim oraz stacjonarne w powiecie ostródzkim (jeden nowy zakład opiekuńczoleczniczy w Morągu). Ponadto w 2013 roku zakontraktowano nowe miejsce udzielania świadczeń w zakresie poradni medycyny paliatywnej w Samodzielnym Publicznym Zakładzie Opieki Zdrowotnej w Działdowie. Przy omawianiu tego należy podkreślić konieczność uwzględnienia w planie leczenia osób starszych opieki stomatologicznej, a nie tylko ogólnomedycznej i pielęgniarskiej. Ważne są, lecz niestety bagatelizowane, problemy stomatologiczne pacjentów w podeszłym wieku. Wzrastająca liczba osób starszych powoduje, że profilaktyka chorób jamy ustnej w tej grupie pacjentów zyskuje szczególne znaczenie. Zdrowie jamy ustnej stanowi ważny aspekt jakości życia osób w podeszłym wieku. Seniorzy są bardziej narażeni na choroby jamy ustnej niż osoby młode. Na szczególne podkreślenie zasługuje stan zdrowia jamy ustnej osób przebywających w domach opieki i na oddziałach dla przewlekle chorych, który jest zdecydowanie gorszy niż osób mieszkających indywidualnie czy wśród najbliższych. Związek przewlekłego stanu zapalnego dziąseł i przyzębia z cukrzycą, miażdżycą naczyń krwionośnych i jej powikłaniami oraz chorób powszechnie zwanych odogniskowymi jest niekwestionowany. Świadomość tych relacji nie tylko u stomatologów, ale także lekarzy pierwszego kontaktu i całego społeczeństwa, wydaje się być niezbędnym elementem wpływającym na jakość życia i zdrowia starszych osób. Konieczność interdyscyplinarnej współpracy pozostaje wciąż niezauważona w sposób wystarczający przez lekarzy szeregu specjalności. 12

13 Działanie 1.4: Stopniowe zwiększenie liczby łóżek w zakładach opieki długoterminowej. W latach liczba łóżek zakontraktowanych w zakładach opieki długoterminowej i paliatywno-hospicyjnej utrzymywała się na podobnym poziomie, co szczegółowo przedstawiano w poniższej tabeli. Tabela nr 2. Liczba łóżek zakontraktowanych w zakładach opieki długoterminowej i paliatywnohospicyjnej w województwie warmińsko-mazurskim w latach Typ zakładu Zakład opiekuńczo-leczniczy dla pacjentów wentylowanych mechanicznie Zakład pielęgnacyjno- opiekuńczy/opiekuńczoleczniczy Oddział medycyny paliatywnej/hospicjum stacjonarne Razem: Źródło: Dane Warmińsko-Mazurskiego Oddziału Wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia w Olsztynie Przedstawione wyżej dane zawierają jedynie informacje o liczbie łóżek zakontraktowanych przez W-M OW NFZ. Należy podkreślić, że liczba miejsc udzielania świadczeń pielęgnacyjnych i opiekuńczych oraz opieki paliatywno-hospicyjnej, a także liczba zakontraktowanych łóżek długoterminowych odzwierciedla stan opieki medycznej dla wszystkich grup wiekowych pacjentów, bez wyodrębnienia grupy

14 Cel szczegółowy 2: Poprawa jakości opieki i usług medycznych. Działanie 2.1: Organizacja szkoleń, seminariów dla lekarzy, pielęgniarek dotyczących tematyki chorób wieku starczego. Systematyczne podnoszenie kwalifikacji personelu medycznego jest niezbędnym warunkiem skutecznej opieki. W tym celu realizuje się specjalne programy edukacyjne, programy szkoleniowe przeznaczone dla poszczególnych grup zawodowych oraz programy kształcenia zintegrowanego. Te ostatnie obejmują zasady opieki nad osobami starszymi, jej aspekty etyczne i prawne. Ponadto kształcą umiejętność rozumienia stanu psychicznego ludzi w podeszłym wieku i ich rodzin, porozumiewania się z nimi, udzielania porad. Formy kształcenia pracowników obejmują wspólne spotkania, wewnętrzne kursy, seminaria, warsztaty z wykorzystaniem programów szkoleniowych przygotowywanych również przez inne jednostki. Dane ankietowe Z danych uzyskanych z 8 powiatów województwa warmińsko-mazurskiego wynika, iż w 2009 i 2010 r. przeprowadzono: 27 szkoleń m.in. z zakresu: - opieki długoterminowej, - leczenia ran przewlekłych, - choroby Alzhaimera, - choroby Parkinsona, - pierwszej pomocy przedmedycznej. Ogółem w ww. szkoleniach uczestniczyło ok. 250 osób. Ponadto zrealizowano: 2 kursy kwalifikacyjne dla pielęgniarek, 2 konferencje poświęcone m.in. opiece długoterminowej, spotkania i warsztaty, których przedmiotem była tematyka wieku starczego. Warmińsko-Mazurska Izba Lekarska w Olsztynie była organizatorem 2 szkoleń, tj.: - w 2009 roku Choroba Parkinsona leczenie, - w 2010 roku - Diagnostyka SOCT. Zwyrodnienie plamki związane z wiekiem. Zgodnie z zapisami Programu niniejszy raport z monitoringu zrealizowano w 2014 roku (dane według stanu na 31 grudnia 2013 r.), stąd autorzy raportów nie posiadają danych za lata na temat organizowanych w województwie warmińsko-mazurskim szkoleń, seminariów dla lekarzy i pielęgniarek dotyczących tematyki wieku starczego. 14

15 Według danych uzyskanych z 17 powiatów województwa warmińsko-mazurskiego w 2013 r. w przedmiotowym temacie zrealizowano: II Ogólnopolską Konferencję Naukową Pielęgniarstwo Nauka i Praktyka, w ramach której odbyła się konferencja szkoleniowa pt.: Zdrowie Psychiczne naszych dziadków i dziatek organizatorem spotkania była Okręgowa Rada Pielęgniarek i Położnych w Olsztynie przy Okręgowej Izbie Pielęgniarek i Położnych Regionu Warmii i Mazur z siedzibą w Olsztynie. W konferencji uczestniczyło 250 osób. Szkolenia pielęgniarek w zakresie opieki nad pacjentem hematologicznym z podkreśleniem szpiczaka mnogiego, gdzie tematami szkolenia były m.in. zagadnienia dotyczące leczenia bólu oraz psychologicznych aspektów radzenia sobie z chorobą, które w dużej mierze dotyczy pacjentów w podeszłym wieku. Szkolenia organizowane były przez WM OW NFZ w Olsztynie we współpracy z Okręgową Izbą Pielęgniarek i Położnych Regionu Warmii i Mazur oraz Polskim Stowarzyszeniem Pomocy Chorym na Szpiczaka. W szkoleniach uczestniczyło łącznie 180 osób. Warmińsko-Mazurska Izba Lekarska w Olsztynie w 2013 roku organizowała lub rekomendowała szkolenia kierowane do lekarzy, w których uczestniczyło łącznie 290 osób. Były to m.in niżej wymienione szkolenia.: Pacjent geriatryczny problemy farmakoterapii. Reakcja żałoby praca z osobami po stracie. Kreowanie zdrowego stylu życia i właściwego odżywiania. Wskazania i przeciwwskazania do operacyjnego leczenia jaskry. Cukrzyca aktualne wytyczne. Personel medyczny z województwa warmińsko-mazurskiego może również korzystać ze szkolenia prowadzonego w ramach projektu Wsparcie systemu kształcenia ustawicznego personelu medycznego w zakresie opieki geriatrycznej realizowanego w latach przez Departament Pielęgniarek i Położnych Ministerstwa Zdrowia w partnerstwie z Centrum Medycznym Kształcenia Podyplomowego w Warszawie, którego celem jest poprawa opieki nad osobami w wieku podeszłym w Polsce, poprzez podniesienie kompetencji (szkolenie) kadr medycznych w zakresie opieki geriatrycznej. Projekt współfinansowany jest przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Podobne szanse stwarza udział w projekcie systemowym Centrum Kształcenia Podyplomowego Pielęgniarek i Położnych w Warszawie pn.: Rozwój kwalifikacji i umiejętności kadry pielęgniarskiej w kontekście zmian epidemiologicznych będących następstwem starzejącego się społeczeństwa. W ramach projektu realizowane są kursy specjalistyczne uprawniające przedstawicieli tej grupy zawodowej do wykonywania określonych czynności przy udzielaniu świadczeń pielęgnacyjnych, zapobiegawczych, diagnostycznych, leczniczych i rehabilitacyjnych, związanych z opieką geriatryczną. Program kursu jest innowacyjnym rozwiązaniem w systemie kształcenia podyplomowego pielęgniarek. Przedsięwzięcie jest współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach EFS. 15

16 Realizowany projekt ma na celu przeszkolenie blisko pielęgniarek/pielęgniarzy z całego kraju. Działanie 2.2: Ułatwienie dostępu do usług rehabilitacyjnych osobom starszym. Rehabilitacja to przywracanie maksymalnie możliwego samodzielnego życia w rodzinie i społeczności, zdolności do pracy zawodowej, aktywności społecznej i twórczej. Rehabilitacja medyczna, ukierunkowana na przywrócenie sprawności chorych, stanowi fundamentalną część szerokiego procesu rehabilitacji. Podmiotem oddziaływania rehabilitacji jest niepełnosprawny człowiek, dlatego też wiele osób starszych będzie wymagać rehabilitacji nie tylko z powodu choroby, lecz również ze względu na obniżanie się sprawności funkcjonalnej wraz z wiekiem. Podstawowym celem rehabilitacji medycznej jest podtrzymanie i przywrócenie sprawności do wykonywania podstawowych a następnie złożonych czynności życia codziennego. Rehabilitacja może być prowadzona w szpitalu, domu opieki, przychodni lub w domu pacjenta. Według WM OW NFZ w latach osoby starsze miały taki sam dostęp do usług rehabilitacyjnych jak pozostali pacjenci. W poniższych tabelach przedstawiono dwie najczęściej występujące grupy schorzeń, w wyniku których pacjent miał udzielane świadczenia z zakresu rehabilitacji leczniczej z podziałem na grupy wiekowe. Tabela nr 3. Udział pacjentów powyżej 50 r.ż. w rehabilitacji leczniczej z powodu schorzeń układu kostnostawowego, mięśniowego i tkanki łącznej w województwie warmińsko-mazurskim w latach Grupa wiekowa Liczba pacjentów Razem (grupa wiekowa: ) Razem (wszystkie grupy wiekowe) Źródło: Dane Warmińsko-Mazurskiego Oddziału Wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia w Olsztynie 16

17 Tabela nr 4. Udział pacjentów powyżej 50 r.ż. w rehabilitacji leczniczej z powodu schorzeń układu nerwowego w województwie warmińsko-mazurskim w latach Grupa wiekowa Liczba pacjentów Razem (grupa wiekowa: ) Razem (wszystkie grupy wiekowe) Źródło: Dane Warmińsko-Mazurskiego Oddziału Wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia w Olsztynie Jak wynika z powyższych tabel około 50% pacjentów korzystających z usług rehabilitacji leczniczej z powodu schorzeń układu kostno-stawowego, mięśniowego, tkanki łącznej oraz układu nerwowego to pacjenci powyżej 50 roku życia. Okres oczekiwania na zabiegi jest bardzo zróżnicowany i wynosi od kilku dni do kilku miesięcy. Czas oczekiwania uzależniony jest od rodzaju placówki rehabilitacyjnej i środków przyznanych przez NFZ. W poradniach niepublicznych, gdzie zabiegi finansowane są przez pacjentów, pacjenci przyjmowani są na bieżąco. Poniższa tabela przedstawia ogólną liczbę miejsc, w których w latach udzielane były świadczenia rehabilitacyjne dla wszystkich mieszkańców województwa, bez podziału na grupy wiekowe. Tabela nr 5. Liczba miejsc, w których udzielane były świadczenia rehabilitacyjne w województwie warmińsko-mazurskim w latach Lp. Świadczenia w zakresie: 2009 r r r r r. 1. Fizjoterapia ambulatoryjna Lekarska ambulatoryjna opieka rehabilitacyjna Rehabilitacja ogólnoustrojowa w warunkach stacjonarnych Rehabilitacja neurologiczna Rehabilitacja ogólnoustrojowa w ośrodku/ oddziale dziennym Rehabilitacja kardiologiczna w warunkach stacjonarnych Rehabilitacja słuchu i mowy 7. w warunkach stacjonarnych Rehabilitacja pulmonologiczna w warunkach stacjonarnych

18 Lp. Świadczenia w zakresie: 2009 r r r r r. 9. Rehabilitacja wzroku w ośrodku/oddziale dziennym Razem Źródło: Dane Warmińsko-Mazurskiego Oddziału Wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia w Olsztynie W związku z tym, że Warmińsko-Mazurski Oddział Wojewódzki NFZ nie kontraktuje oddzielnie świadczeń dla osób starszych, gdyż każdy ubezpieczony ma takie same prawo zgodnie z obowiązującymi przepisami do świadczeń i żadna z grup wiekowych nie może być traktowana wybiórczo, trudno jest określić, jak zmienił się dostęp do usług rehabilitacyjnych dla osób starszych, nie mniej jednak z powyższej tabeli wynika, że z roku na roku liczba takich miejsc wzrasta. W 2013 roku zakontraktowano nowe miejsca udzielania świadczeń rehabilitacyjnych w zakresie: fizjoterapii ambulatoryjnej w gminach Sorkwity i Pasym oraz w powiecie ostródzkim, rehabilitacji ogólnoustrojowej w ośrodku/oddziale dziennym w powiecie nidzickim i kętrzyńskim. Działanie 2.3. Promowanie dobrych praktyk w zakresie opieki medycznej i usług. Na podstawie danych zebranych przez Departament Zdrowia Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego wykazano niżej wymienione przykłady dobrych praktyk w zakresie opieki medycznej i usług. Dane ankietowe W 9 powiatach w latach oraz w 17 powiatach w roku promocja dobrych praktyk w naszym regionie przybierała najczęściej formę akcji, programów edukacyjnych, wykładów, seminariów, badań profilaktycznych itp. Były to m.in.: programy profilaktyczne i wykłady przeciw nowotworom jelita grubego, chorobom gruczołu krokowego, rakowi piersi i szyjki macicy, program terapeutyczny Świadoma droga do zdrowia, celem którego było wsparcie osób przewlekle chorych, bezpłatne badania profilaktyczne w zakresie: psychiatrii, neurologii, ostrości wzroku, badania słuchu, mammografii, bezpłatne badania poziomu glukozy we krwi, poziomu ciśnienia tętniczego, badania spirometryczne, 3 Zgodnie z zapisami Programu raporty z jego monitoringu zrealizowano w 2011 roku (za lata ) oraz w roku 2014 (według stanu na 31 grudnia 2013 r.), stąd autorzy raportów nie posiadają danych za lata na temat promowania dobrych praktyk z zakresu opieki medycznej i usług w powiatach województwa warmińsko-mazurskiego 18

19 szczepienia profilaktyczne przeciw grypie dla mieszkańców Olsztyna po 65 roku życia, organizowanie turnusów rehabilitacyjnych, dystrybuowanie plakatów, ulotek, broszurek informujących o realizowanych badaniach bezpłatnych, programach profilaktycznych oraz propagujących zdrowy styl życia. Cel szczegółowy 3: Zwiększenie świadomości i wiedzy na temat starzenia i schorzeń wieku starczego. Działanie 3.1: Promowanie profilaktyki zdrowotnej. Poradnictwo dla pacjenta ma za zadanie promowanie zdrowia oraz profilaktykę powikłań poprzez przekazywanie informacji na temat choroby i postępowania pielęgnacyjnego. Umożliwić to ma m.in. rozpoznawanie przez chorego i jego otoczenie nasilenia objawów lub nawrotu choroby. Informowanie i edukowanie pacjenta (w indywidualnie dobranej formie) ma spowodować jego aktywizację, zmniejszyć lęk przed nawrotem choroby i nauczyć radzenia sobie z trudnościami wynikającymi ze schorzenia i okresu starzenia się. Lekarze i pielęgniarki udzielali pacjentom i ich rodzinom porad w zakresie samoopieki po zabiegach operacyjnych (zmiana opatrunku, dieta, zabiegi higieniczne), prawidłowego odżywiania, zapobiegania otyłości, radzenia sobie z niepełnosprawnością, problemów wieku starszego, takich jak: nietrzymanie moczu, zwyrodnienie stawów i in. Natomiast opiekunowie, rodzina osób starszych byli edukowani w zakresie zabiegów higienicznych, pielęgnacyjnych, postępowania w przypadku stosowania sprzętu pomocniczego. Dane ankietowe W 11 powiatach w latach oraz w 17 powiatach w roku w naszym regionie prowadzone były różnego rodzaju działania promujące profilaktykę zdrowotną, tj.: Działania edukacyjno-informacyjne: - akcje edukacyjne w zakresie profilaktyki onkologicznej oraz przeciwdziałania chorobom spowodowanym paleniem tytoniu, - wykłady na rzecz profilaktyki zdrowotnej osób starszych, - edukacja prowadzona przez lekarzy w gabinetach lekarskich udzielanie informacji na temat schorzeń wieku starczego, 4 Zgodnie z zapisami Programu raporty z jego monitoringu zrealizowano w 2011 roku (za lata ) oraz w roku 2014 (według stanu na 31 grudnia 2013 r.), stąd autorzy raportów nie posiadają danych za lata na temat promowania profilaktyki zdrowotnej w powiatach województwa warmińsko-mazurskiego. 19

20 - edukacja indywidualna w miejscu zamieszkania pacjentów i ich rodzin realizowana przez lekarzy, pielęgniarki i pracowników socjalnych, - opracowanie Miejskiego informatora dla Seniora w Elblągu, który zawiera wszelkie informacje na temat świadczenia usług osobom starszym, w tym usług medycznych, - promowanie profilaktyki zdrowotnej w szkołach, - plakaty, ulotki i broszury i filmy promujące profilaktykę zdrowotną. Szkolenia, warsztaty, imprezy okolicznościowe promujące zdrowy tryb życia wśród okolicznych mieszkańców. Działania o charakterze profilaktyki prozdrowotnej: - bezpłatne badania, - akcje edukacyjno-profilaktyczne umożliwiające nieodpłatny dostęp do określonych świadczeń diagnostycznych oraz konsultacji medycznych. Poniższa tabela przedstawia dane dotyczące realizacji programów profilaktycznych finansowanych w ramach ubezpieczenia zdrowotnego. Tabela nr 6. Liczba programów profilaktycznych, zrealizowanych w latach , finansowanych w ramach ubezpieczenia zdrowotnego, w których uczestniczyły osoby 50+. Nazwa programu profilaktycznego Liczba osób ogółem Liczba osób w wieku 50+ Liczba osób ogółem Liczba osób w wieku 50+ Liczba osób ogółem Liczba osób w wieku 50+ Liczba osób ogółem Liczba osób w wieku 50+ Liczba osób ogółem Liczba osób w wieku 50+ Profilaktyka chorób układu krążenia Profilaktyka chorób odtytoniowych (w tym 315 * POCHP) Profilaktyka cukrzycy** x x x x x x Profilaktyka gruźlicy Profilaktyka raka szyjki macicy Profilaktyka raka piersi Razem Źródło: Dane Warmińsko-Mazurskiego Oddziału Wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia w Olsztynie * brak danych, pozwalających wyróżnić grupę wiekową 50+, ** nie ma wyodrębnionego programu profilaktyki cukrzycy finansowanego oddzielnie przez NFZ. Profilaktyka cukrzycy winna być realizowana przez lekarza i pielęgniarkę podstawowej opieki zdrowotnej w ramach środków przekazanych dla tego rodzaju świadczeń. Na uwagę zasługują również działania Okręgowej Izby Pielęgniarek i Położnych Regionu Warmii i Mazur w Olsztynie w zakresie opracowania Modelu Opieki Długoterminowej w Polsce podejmowane we współpracy z Konsultantem Krajowym w Dziedzinie Pielęgniarstwa Przewlekle Chorych i Niepełnosprawnych. 20

21 Ponadto Warmińsko-Mazurska Izba Lekarska w Olsztynie propagowała w środowisku lekarskim ideę przestrzegania ustawowych zapisów dotyczących uprawnień kombatantów i osób represjonowanych. Z ankiet otrzymanych z Urzędu Miasta w Elblągu oraz w Olsztynie wynika, że Urząd Miasta w Olsztynie w 2013 r. zrealizował m.in. niżej wymienione programy/przedsięwzięcia/ działania w ramach promowania profilaktyki zdrowotnej: 1. Szkolenie chorych na cukrzycę, rodzin i zainteresowanych, dietetyków. Cykl spotkań edukacyjnych szkolenia zorganizowane przez Polskie Stowarzyszenie Diabetyków Koło Miejsko-Powiatowe w Olsztynie. 2. Edukacja i wsparcie rodzin pacjentów i personelu w okresie choroby i osierocenia program realizowany przez Caritas Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie. 3. Program szczepień ochronnych przeciw grypie dla mieszkańców Olsztyna po 70 roku życia. 4. W ramach obchodów XXI Finału Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy pod hasłem Dla ratowania życia dzieci i godnej opieki medycznej seniorów zorganizowana została Biała Sobota, podczas której mieszkańcy Olsztyna w tym również osoby starsze skorzystali z bezpłatnych konsultacji lekarzy specjalistów, porad edukacyjnych w zakresie profilaktyki zespołów bólowych kręgosłupa, badań w kierunku jaskry oraz badań diagnostycznych. 5. W Zespole Szkół Chemicznych i Ogólnokształcących w Olsztynie we współpracy Wydziału Zdrowia i Polityki Społecznej Urzędu Miasta Olsztyna oraz Samorządowej Rady Osiedla Pojezierze zorganizowano i przeprowadzono trwające cztery miesiące warsztaty psychologiczno-terapeutyczne Aktywność w każdym wieku. 6. Światowy Dzień Serca Kucharze gotują, lekarze promują drogę do zdrowego serca. W Parku im. J. Kusocińskiego w Olsztynie zorganizowano Białe Miasteczko, w którym mieszkańcy skorzystali z bezpłatnych konsultacji lekarzy specjalistów kardiologów i dietetyków, mogli zrobić bezpłatnie podstawowe badania diagnostyczne i laboratoryjne (tj.: pomiar tkanki tłuszczowej, glukozy we krwi oraz ciśnienia krwi), a także skorzystać z profilaktycznych badań mammograficznych i cytologicznych. Ponadto mogli skorzystać z badania smokolizerem zawartości tlenku węgla w wydychanym powietrzu u osób palących. Powyższe przedsięwzięcia realizowane były we współpracy z organizacjami pozarządowymi lub we własnym zakresie, m.in. dzięki przekazaniu organizacjom pozarządowym dotacji na realizację powyższych zadań. W roku 2013 pracownicy W-M OW NFZ przeprowadzili szereg wykładów m.in. na Uniwersytetach Trzeciego Wieku Kołach Emerytów działających na terenie województwa. Ponadto, w 2013 r. WM OW NFZ zorganizował już po raz trzeci, seminarium dla pacjentów dotyczące wybranych zmian w dostępności do świadczeń w 2013 r., systemu e-wuś, przygotowania do wejścia w życie systemu ZIP oraz praw pacjenta. W spotkaniu uczestniczyli przedstawiciele kilkunastu stowarzyszeń i organizacji działających na rzecz pacjentów i chorych z regionu Warmii i Mazur, także przedstawiciele Uniwersytetu Trzeciego Wieku oraz Domu Pomocy Społecznej Kombatant w Olsztynie. 21

22 Seminarium odbyło się w ramach dorocznej akcji Oddziału Kwiecień miesiącem pacjenta, której celem jest m.in. wspieranie ludzi starszych w pozyskaniu informacji na temat sprawnego poruszania się po systemie opieki zdrowotnej. Działanie 3.2: Rozwój badań naukowych z zakresu geriatrii. Wydział Nauk Medycznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, utworzony 17 lipca 2007 roku Uchwałą Senatu Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego aktualnie prowadzi: - studia stacjonarne na kierunku lekarskim, - studia stacjonarne i niestacjonarne I i II stopnia na kierunku Pielęgniarstwo, - studia stacjonarne i niestacjonarne I stopnia na kierunku Ratownik Medyczny, - studia stacjonarne I stopnia na kierunku Dietetyka. W związku z brakiem jednostki naukowo-badawczej ukierunkowanej na tematykę chorób wieku starszego, w chwili obecnej, w ramach Wydziału Nauk Medycznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, nie są prowadzone badania naukowe z zakresu geriatrii. 22

23 Wskaźniki osiągnięcia celu strategicznego w Obszarze I: Lp. Wskaźnik Rok Liczba osób: - objętych świadczeniami pielęgnacyjno-opiekuńczymi, - objętych świadczeniami opieki paliatywnej i hospicyjnej. 2. Liczba poradni geriatrycznych. 3. Liczba lekarzy specjalistów w zakresie geriatrii. 4. Liczba pielęgniarek specjalizujących się w opiece nad osobami starszymi (liczba pielęgniarek w województwie warmińsko-mazurskim pracujących w opiece długoterminowej i paliatywno-hospicyjnej). 5 Liczba zorganizowanych szkoleń, seminariów dotyczących chorób wieku starczego. 6 Liczba osób z podziałem na grupy wiekowe, korzystających z rehabilitacji leczniczej. 7 Liczba programów profilaktycznych dotyczących osób starszych. Rok 2010 Rok 2011 Rok 2012 Rok 2013 Uwagi Są to liczby ruchome. Na ich poziom wpływa fakt, iż pobyty pacjentów w zakładach pielęgnacyjnoopiekuńczych są czasem bardzo krótkie Zgodnie z zapisami Programu raporty z jego monitoringu zrealizowano w 2011 roku (za lata ) oraz w roku 2014 (według stanu na 31 grudnia 2013 r.), stąd autorzy raportów nie posiadają danych za lata na temat zorganizowanych szkoleń, seminariów dotyczących chorób wieku starszego. Z ogólnej liczby pacjentów korzystających z rehabilitacji leczniczej z powodu schorzeń układu kostnostawowego, mięśniowego, tkanki łącznej oraz z powodu schorzeń układu nerwowego osób to osoby powyżej 50 r.ż. Z ogólnej liczby pacjentów korzystających z rehabilitacji leczniczej z powodu schorzeń układu kostno-stawowego, mięśniowego, tkanki łącznej oraz z powodu schorzeń układu nerwowego osób to osoby powyżej 50 r.ż. Z ogólnej liczby pacjentów korzystających z rehabilitacji leczniczej z powodu schorzeń układu kostno-stawowego, mięśniowego, tkanki łącznej oraz z powodu schorzeń układu nerwowego osób to osoby powyżej 50 r.ż. Z ogólnej liczby pacjentów korzystających z rehabilitacji leczniczej z powodu schorzeń układu kostno-stawowego, mięśniowego, tkanki łącznej oraz z powodu schorzeń układu nerwowego osób to osoby powyżej 50 r.ż Z ogólnej liczby pacjentów korzystających z rehabilitacji leczniczej z powodu schorzeń układu kostnostawowego, mięśniowego, tkanki łącznej oraz z powodu schorzeń układu nerwowego osób to osoby powyżej 50 r.ż

24 Obszar II: System wsparcia infrastruktura i usługi socjalne. Za monitorowanie wdrażania Obszaru II odpowiadał Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Raport z monitoringu wdrażania niniejszego Obszaru opracowano w oparciu o ankiety i tabele wypełnione przez pracowników powiatowych centrów pomocy rodzinie, ośrodków pomocy społecznej, domów pomocy społecznej oraz środowiskowych domów samopomocy województwa warmińsko-mazurskiego. Tabela nr 7. Liczba podmiotów uczestniczących w monitoringu Programu w zakresie Obszaru II Lata Podmiot OPS 5 PCPR 6 DPS ŚDS (20) 7 36 ( filie) (20) 42 ( filie) (21) 25 ( filie) Jako uzupełnienie informacji uzyskanych z OPS, PCPR, DPS, ŚDS w niniejszym raporcie wykorzystano dwa raporty badawcze, będące wynikami badań zrealizowanych w okresie styczeń-marzec 2013 r. przez Obserwatorium Integracji Społecznej (OIS), funkcjonujące przy ROPS tj.: Działania skierowane do osób starszych w gminach i powiatach województwa warmińsko-mazurskiego oraz Osoby starsze w województwie warmińsko-mazurskim aktywność społeczna i korzystanie z pomocy społecznej 9. Celem strategicznym Obszaru II jest: Zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego, wyrównywanie szans i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu osób starszych. Cel szczegółowy 1: Cel szczegółowy 2: Wsparcie osób starszych funkcjonujących samodzielnie w swoim środowisku. Rozwój systemu opieki nad osobami starszymi nie mogącymi samodzielnie funkcjonować w swoim środowisku. 5 OPS ośrodki pomocy społecznej realizują zadania z zakresu pomocy społecznej na poziomie gminy. W województwie warmińsko-mazurskim w monitorowanym okresie funkcjonowało 116 OPS-ów. 6 PCPR powiatowe centra pomocy rodzinie realizują zadania z zakresu pomocy społecznej na poziomie powiatu. W województwie warmińsko-mazurskim w monitorowanym okresie funkcjonowało 19 PCPR-ów i 2 miejskie ośrodki pomocy społecznej w Olsztynie i Elblągu, które realizują zadania zarówno gminy jak i powiatu. 7 ( ) ogólna liczba domów pomocy społecznej (DPS-ów) przeznaczonych dla osób starszych funkcjonujących w województwie warmińsko-mazurskim według stanu na dzień 31 grudnia poszczególnych lat wykazanych w tabeli. 8 ( ) ogólna liczba środowiskowych domów samopomocy (ŚDS-ów) funkcjonujących w województwie warmińsko-mazurskim według stanu na dzień 31 grudnia poszczególnych lat wykazanych w tabeli. 9 Dokumenty do pobrania: 24

25 Cel szczegółowy 3: Cel szczegółowy 4: Cel szczegółowy 5: Cel szczegółowy 6: Zapewnienie odpowiedniego poziomu usług socjalnych. Stworzenie systemu diagnozowania i monitorowania potrzeb osób starszych. Rozwój systemu informacji, poradnictwa i doradztwa. Zwiększenie roli organizacji pozarządowych w realizacji usług z zakresu pomocy społecznej. Cel szczegółowy 1: Wsparcie osób starszych funkcjonujących samodzielnie w swoim środowisku. Działanie 1.1: Podnoszenie jakości usług opiekuńczych, w tym specjalistycznych usług opiekuńczych. Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej osobie, która z powodu wieku, choroby lub innych przyczyn wymaga pomocy innych osób, a jest jej pozbawiona, przysługuje pomoc w formie usług opiekuńczych, w tym specjalistycznych usług opiekuńczych wynikających z rodzaju schorzenia lub niepełnosprawności, świadczonych przez osoby ze specjalistycznym przygotowaniem zawodowym. Usługi opiekuńcze świadczone w miejscu zamieszkania są obowiązkowym zadaniem gminy. Określane są jako pomoc w zaspokajaniu codziennych potrzeb życiowych, opieka higieniczna, pielęgnacja oraz w miarę możliwości zapewnienie kontaktu z otoczeniem. Rada gminy określa, w drodze uchwały, szczegółowe warunki przyznawania i odpłatności za usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze, z wyłączeniem specjalistycznych usług opiekuńczych dla osób z zaburzeniami psychicznymi oraz szczegółowe warunki częściowego lub całkowitego zwolnienia od opłat, jak również tryb ich pobierania. Oprócz ww. usług opiekuńczych finansowanych z budżetów własnych gmin, w latach realizowane były one również ze środków Poakcesyjnego Programu Wsparcia Obszarów Wiejskich w komponencie: Program Integracji Społecznej, wdrażanego przy współudziale Samorządu Województwa Warmińsko-Mazurskiego w 39 gminach wiejskich naszego województwa. W ramach PIS PPWOW w latach w 12 gminach (na 39) realizujących Program, dzienną opieką opiekuńczą i rehabilitacyjną objęto 171 osób starszych i/lub niepełnosprawnych. Ponadto, wprowadzono instytucję asystenta osoby starszej, której zadaniem było zapewnienie pomocy w dotarciu do lekarza, pomoc w zrealizowaniu recept, zapewnienie bezpieczeństwa w mieszkaniu, przygotowanie posiłków, organizacja czasu wolnego. Szczególną aktywnością w tym zakresie wykazały się Gmina Kalinowo i Gmina Kiwity. Samorząd Województwa Warmińsko-Mazurskiego również wspierał działania na rzecz rozwoju usług opiekuńczych m.in. poprzez dofinansowanie zadań realizowanych przez organizacje pozarządowe. W latach Stowarzyszenie Pomocy Humanitarnej im. Św. Łazarza Lazarus w Ełku otrzymało z budżetu Województwa Warmińsko- Mazurskiego łączną dotację w wysokości zł na realizację zadania Pozyskanie oraz 25

26 profesjonalne szkolenia wolontariuszy zamieszkujących głównie obszary wiejskie na opiekuna osób starszych i niepełnosprawnych. Dzięki wsparciu ze strony wolontariuszek uczestniczek projektu, dodatkowo objęto opieką ok. 285 osób, którym świadczone były usługi opiekuńcze. Liczbę osób objętych usługami opiekuńczymi oraz specjalistycznymi usługami opiekuńczymi dla osób z zaburzeniami psychicznymi w województwie warmińskomazurskim na przestrzeni lat obrazują poniższe wykresy. Wykres nr 6. Liczba osób ogółem objętych usługami opiekuńczymi, w tym specjalistycznymi, w województwie warmińsko-mazurskim w latach Źródło: Opracowanie własne na podstawie sprawozdania MPiPS-03 według stanu na 31 grudnia danego roku. Na podstawie powyższego wykresu należy stwierdzić, że liczba osób objętych usługami opiekuńczymi w latach utrzymywała się na podobnym poziomie. W związku z tym, że powyższa statystyka nie wyodrębnia liczby osób starszych spośród ogółu osób objętych tego rodzaju wsparciem, dla zobrazowania tej danej przytoczono informacje zawarte w Ocenie zasobów pomocy społecznej na rok 2013 dla województwa warmińsko-mazurskiego. Wykres nr 7. Liczba osób ogółem w wieku powyżej 61 lat w województwie warmińsko-mazurskim, objętych pomocą w formie usług opiekuńczych w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Oceny Zasobów Pomocy Społecznej Województwa Warmińsko-Mazurskiego za 2013 r. 26

27 Wykres nr 8. Liczba osób w wieku powyżej 61 lat w województwie warmińsko-mazurskim, objętych pomocą w formie usług opiekuńczych w latach , z podziałem na kategorie wiekowe. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Oceny Zasobów Pomocy Społecznej Województwa Warmińsko-Mazurskiego za 2013 r. W latach usługami opiekuńczymi obejmowano corocznie średnio ok osób w wieku powyżej 61 lat, co stanowi ok. 82% wszystkich osób, które w tym czasie korzystały z usług opiekuńczych. Z powyższych zestawień wynika, że zapotrzebowanie na tę formę wsparcia niemal corocznie wzrasta. Wyraźnie widać, że występuje również ścisła zależność między wiekiem, a potrzebą otrzymania pomocy w codziennym funkcjonowaniu. Są to tendencje bardzo zbliżone do sytuacji w kraju. Według badania PolSenior wśród siedmiuset osób w wieku lat zaledwie 7% respondentów wyraziło pogląd, że potrzebuje pomocy innych osób, natomiast w grupie osób w wieku 65 lat i więcej, zapotrzebowanie na pomoc wyglądało następująco: w grupie wiekowej lat 14,5% respondentów potrzebowało pomocy, w grupie wiekowej lata 19,1%, w grupie wiekowej lata 31,5%, w grupie wiekowej lata 48,6%, w grupie wiekowej lat 62,5%, w grupie wiekowej 90 lat i więcej 80,4%. 27

28 Na podstawie informacji zawartych w badaniu Działania skierowane do osób starszych w gminach i powiatach województwa warmińsko-mazurskiego 10, gminne i powiatowe strategie rozwiązywania problemów społecznych, w zapisach dotyczących działań skierowanych do mieszkańców w wieku 60+, zawierają głównie działania skupione na organizacji usług opiekuńczych i usług dla nich komplementarnych (zapewnienie potrzeb socjalno-bytowych). Dane ankietowe Z analizy zebranych materiałów wynika, że na przestrzeni lat corocznie ok. 30 ośrodków pomocy społecznej 11 stwierdziło podwyższenie jakości usług opiekuńczych, w tym specjalistycznych usług opiekuńczych, oferowanych podopiecznym. Udzielając odpowiedzi na pytanie o jakość usług opiekuńczych, respondenci, jako przesłanki świadczące o wystarczającym lub wzrastającym poziomie usług, najczęściej wymieniali: przedmiotowe szkolenia w zakresie opieki nad osobami starszymi i/lub chorymi, zarówno wewnętrzne jak i zewnętrzne, wzrost liczby zatrudnianych opiekunek, zwiększenie liczby godzin świadczonych usług, zlecanie usług opiekuńczych wyspecjalizowanym w tym kierunku organizacjom pozarządowym lub firmom/instytucjom prywatnym, poszerzenie zakresu świadczonych usług także na dni świąteczne i wolne od pracy oraz w godzinach wieczornych, a nawet w sporadycznych przypadkach nocnych, systematyczne kontrolowanie pracy opiekunek, standaryzację usług opiekuńczych w Elblągu opracowano i wprowadzono Zarządzeniem Prezydenta Miasta Elbląga standardy usług opiekuńczych świadczonych na rzecz klientów pomocy społecznej, badanie potrzeb podopiecznego, cotygodniowe spotkania z opiekunkami, omawianie bieżących problemów i ich rozwiązywanie, zatrudnione opiekunek domowych w ramach prac społecznie-użytecznych. Niewątpliwie na polepszenie jakości świadczonych usług opiekuńczych wpływa podnoszenie kwalifikacji i umiejętności zawodowych osób świadczących tego typu usługi, o czym szerzej będzie mowa w dalszej części dokumentu, tj. e ramach Celu szczegółowego 3: Zapewnienie odpowiedniego poziomu usług socjalnych, Działaniu 3.1: 10 Raport z badania Działania skierowane do osób starszych w gminach i powiatach województwa warmińskomazurskiego, Olsztyn 2013, s Na 116 OPS-ów w ojewództwie. 28

29 Podnoszenie kwalifikacji zawodowych pracowników pomocy społecznej w zakresie potrzeb osób starszych. Działanie 1.2: Reaktywacja instytucji dobrego sąsiada. Dane ankietowe Wykres nr 9. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy w gminie funkcjonuje instytucja dobrego sąsiada? Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z ośrodków pomocy społecznej Powyższe dane wskazują, że jedynie w kilkunastu gminach naszego województwa w latach funkcjonowała instytucja dobrego sąsiada. Popularną i powszechną opinią jest, iż osoby starsze najchętniej spędziłyby jesień swojego życia w dotychczasowym środowisku. Chętnie korzystałyby z pomocy innych pozostając w tym samym miejscu zamieszkania, a najlepiej byłoby, gdyby pomagał ktoś z rodziny lub właśnie sąsiad. Funkcjonowanie instytucji dobrego sąsiada najczęściej przyjmowało postać nieformalną i nieoficjalną. Ze względu na incydentalność występowania pomocy sąsiedzkiej jednostki organizacyjne pomocy i integracji społecznej niejednokrotnie mogą nie posiadać informacji na ten temat mimo, że w środowisku pojedyncze przypadki występują. Bardzo ciekawą inicjatywę w tym zakresie podjął Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Olsztynie, który od 2009 roku wdraża pomysł opiekunki sąsiedzkiej. Realizowany od 2006 roku program prac społecznie użytecznych skierowany do osób bezrobotnych zarejestrowanych w Miejskim Urzędzie Pracy w Olsztynie został poszerzony o osoby świadczące pomoc sąsiedzką w ramach usług opiekuńczych. Zadaniem opiekuna jest pomoc w prowadzeniu domu, zrobieniu zakupów czy przygotowaniu lekarstw. Stąd ważne jest, aby opiekuna i jego podopiecznego nie dzieliła duża odległość, by w chwili, gdy chory potrzebuje pomocy, została mu ona szybko udzielona podopieczny czuje się wtedy bezpieczniej. Z informacji uzyskanych z MOPS w Olsztynie wynika, że w 2009 roku 13 opiekunek świadczyło tego typu usługi, w 2010 było to 15 opiekunek, w 2011 roku 10 opiekunek, w 2012 roku 11 opiekunek, w 2013 roku 12 opiekunek. 29

30 Działanie to wykonywane jest średnio w wymiarze 10 godzin tygodniowo, w proporcjach 1 opiekunka : 1 podopieczny. Osoby potrzebujące opieki są wyznaczane przy współudziale pracowników socjalnych. Warunkiem skorzystania z takiej formy zatrudnienia jest bycie zarejestrowanym w Miejskim Urzędzie Pracy w Olsztynie jako osoba bezrobotna bez prawa do zasiłku oraz korzystanie z różnych form pomocy MOPS. Do nowatorskich rozwiązań w Olsztynie, w 2012 roku dołączył Elbląg, w którym w latach Regionalne Centrum Wolontariatu realizowało program pn.: Organizacja pomocy sąsiedzkiej na rzecz mieszkańców Elbląga. Program skierowany był do osób starszych lub niepełnosprawnych, samotnych lub zamieszkujących samotnie, które ze względu na stan zdrowia, wymagały pomocy drugiej osoby, ale były na tyle sprawne, że nie potrzebowały jeszcze usług opiekuńczych. Aby skorzystać z takiej pomocy należało spełniać kilka warunków. Po pierwsze, dochód takiej osoby nie mógł przekroczyć 200% kryterium dochodowego według ustawy o pomocy społecznej. Po drugie, osoba, która miała zostać świadczeniodawcą, nie mogła być spokrewniona ze swoim podopiecznym, powinna zamieszkiwać w najbliższym sąsiedztwie i powinna cieszyć się dobrym zdrowiem. W uzasadnionych sytuacjach możliwe było nawiązanie współpracy z osobą spoza sąsiedztwa. Należy tu jednak podkreślić, że decyzję o tym, kto ma być świadczeniodawcą podejmowała osoba potrzebująca pomocy ważne było, aby zaistniały tu czynniki zaufania, sympatii i dobrych wzajemnych relacji. Corocznie w ww. programie uczestniczyło 8 par (podopieczny opiekun). Osoby kwalifikujące się do objęcia pomocą wskazywane były przez Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Elblągu. Założenia programu wymagały codziennych wizyt 7 dni w tygodniu. Sąsiad zobowiązany był przepracować każdego dnia w tygodniu co najmniej 1 godzinę dziennie. Osoba świadcząca tego typu usługi otrzymywała miesięcznie wynagrodzenie w wysokości 250 zł netto. Działanie 1.3: Tworzenie sieci placówek działających na rzecz osób starszych (m.in. dzienne domy pobytu, kluby, świetlice środowiskowe, mieszkalnictwo chronione i inne). Celem utrzymania seniorów w jak najlepszej kondycji psychofizycznej sprzyjającej ich jak najdłuższemu, samodzielnemu funkcjonowaniu w środowisku, tworzone są placówki świadczące usługi w zakresie wsparcia dziennego. Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej, dzienne domy pomocy są ośrodkami wsparcia, stanowiącymi jednostki organizacyjne pomocy społecznej. Są to ośrodki, które w formie pomocy pół stacjonarnej realizują zadania służące utrzymaniu osoby w jej naturalnym środowisku. Odbiorcami usług oferowanych przez dzienne domy pomocy są osoby, które ze względu na wiek, chorobę lub niepełnosprawność mają trudności w prowadzeniu gospodarstwa domowego lub przystosowaniu się w miejscu zamieszkania i wymagają pomocy w zaspokajaniu niezbędnych potrzeb życiowych. 30

31 Środowiskowe domy samopomocy są ośrodkami wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi, które świadczą usługi w ramach indywidualnych lub zespołowych treningów samoobsługi i treningów umiejętności społecznych, polegających na nauce, rozwijaniu lub podtrzymywaniu umiejętności w zakresie czynności dnia codziennego i funkcjonowania w życiu społecznym. Wykaz placówek pomocy społecznej w województwie warmińsko-mazurskim w latach , w których świadczone było dzienne wsparcie m.in. dla osób starszych oraz liczbę miejsc w tych placówkach, obrazuje poniższa tabela. Tabela nr 8. Wykaz placówek pomocy społecznej w województwie warmińsko-mazurskim w latach , w których świadczone było dzienne wsparcie m.in. dla osób starszych. Rodzaj placówek pomocy społecznej działających m.in. na rzecz osób starszych Lata Liczba podmiotów funkcjonujących w województwie warmińskomazurskim Liczba uczestników/ miejsc Dzienne Domy Pomocy filie filie Środowiskowe Domy Samopomocy filie filie filie Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z ośrodków pomocy społecznej, powiatowych centrów pomocy rodzinie, według stanu na dzień 31 grudnia danego roku W województwie warmińsko-mazurskim w latach , wśród placówek pomocy społecznej działających m.in. na rzecz osób starszych widać wzrost liczby środowiskowych domów samopomocy. Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego, monitoruje również infrastrukturę placówek innych niż jednostki organizacyjne pomocy i integracji społecznej, oferujących dzienne wsparcie osobom starszym (mapa nr 1 oraz nr 2). W województwie warmińsko-mazurskim funkcjonują zarówno formy bardziej zorganizowane takie jak Kluby Seniora, Koła Gospodyń Wiejskich czy Uniwersytety Trzeciego Wieku oraz mniej formalne tj.: koła i kluby zainteresowań działające najczęściej przy świetlicach wiejskich lub przy ośrodkach pomocy społecznej, a także grupy nieformalne. Poniża mapa obrazuje rozmieszczenie przestrzenne powyższych podmiotów na terenie województwa warmińsko-mazurskiego według stanu na 31 grudnia 2013 roku. 31

32 Mapa nr 1. Podmioty aktywizujące osoby starsze oraz zapewniające seniorom dzienne wsparcie według stanu na 31 grudnia 2013 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z ośrodków pomocy społecznej, powiatowych centrów pomocy rodzinie, domów pomocy społecznej i środowiskowych domów samopomocy Działanie 1.4: Wsparcie finansowe i rzeczowe osób starszych będących w najtrudniejszej sytuacji materialnej. Wszystkie ośrodki pomocy społecznej udzielają pomocy finansowej i rzeczowej w rozumieniu ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej. Warto zaznaczyć, że w katalogu powodów przyznawania pomocy społecznej nie uwzględnia się podeszłego wieku jako przyczyny przyznania świadczeń. Poza wsparciem instytucjonalnym mogą one korzystać z katalogu świadczeń pieniężnych i niepieniężnych tj.: 1. Świadczenia pieniężne: zasiłek stały, zasiłek okresowy, zasiłek celowy i specjalny zasiłek celowy (może być przyznany w szczególności na pokrycie części lub całości kosztów zakupu żywności, leków i leczenia, 32

33 opału, odzieży, niezbędnych przedmiotów użytku domowego, drobnych remontów i napraw w mieszkaniu). 2. Pomoc rzeczowa (np. ubranie, żywność). 3. Pomoc usługowa (usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze). Według danych pozyskanych z ośrodków pomocy społecznej, z przewidzianego w w/w ustawie katalogu form wsparcia, w latach osobom starszym najczęściej przyznawano: zasiłki stałe, zasiłki okresowe, celowe, m.in. na zakup opału, lekarstw, na przejazd do lekarza, zakup oraz dopłaty do obiadów, lekarstw i odzieży, pokrycie kosztów leczenia, dopłaty do zakupu sprzętu ortopedycznego, pomoc w załatwianiu spraw urzędowych, pomoc w uzyskaniu dofinansowania z PFRON do sprzętu pomocniczego, turnusów rehabilitacyjnych, pomoc w formie żywności pochodzącej z przedświątecznych zbiórek organizowanych przez organizacje pozarządowe, poradnictwo prawne, psychologiczne. Ponadto, bardzo wiele ośrodków udzielało pomocy w oparciu o wieloletni Rządowy program Pomoc państwa w zakresie dożywiania" oraz Europejski Program Pomocy Żywnościowej PEAD. Dodatkowo osoby starsze zaopatrywane były w odzież, leki, środki opatrunkowe i higieniczne przekazywane ośrodkom pomocy społecznej przez organizacje pozarządowe. Przy realizacji badania Osoby starsze w województwie warmińsko-mazurskim aktywność społeczna i korzystanie z pomocy społecznej, zapytano bezpośrednio osoby starsze, a nie jak dotychczas jednostki organizacyjne pomocy społecznej, o korzystanie z usług ośrodków pomocy społecznej oraz powiatowych centrów pomocy rodzinie, a także o poziom zadowolenia z tych usług. Z analizy zebranych danych wynika, że niewielki procent osób starszych korzystał z usług OPS-ów i PCPR-ów. Wykres nr 10. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy kiedykolwiek korzystał/-a Pan/-i ze wsparcia Ośrodka Pomocy Społecznej lub Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie? Źródło: Raport z badania Osoby starsze w województwie warmińsko-mazurskim aktywność społeczna i korzystanie z pomocy społecznej, 33

34 Z powyższego wykresu wynika, że tylko 50 osób na 296 respondentów (18,6% badanych) kiedykolwiek korzystało z pomocy społecznej, z czego 26 z nich w ciągu ostatnich 12 miesięcy. Z uwagi na niski procent tych osób, w raporcie nie podjęto prezentacji w sposób zbiorczy przyczyn, rodzajów oraz poziomu zadowolenia z korzystanej pomocy. Zwrócono natomiast uwagę na przyczyny, dla których badane osoby nie korzystały ze wsparcia OPS i PCPR. Odpowiedzi przedstawia poniższa tabela. Wykres nr 11. Przyczyny niekorzystania przez osoby badane ze wsparcia OPS i PCPR. (N=246) - respondent mógł wskazać więcej niż jedną odpowiedź Źródło: Raport z badania Osoby starsze w województwie warmińsko-mazurskim aktywność społeczna i korzystanie z pomocy społecznej Mając na uwadze, że 12,2% (30 osób) nie wiedziało, czy mogą taką pomoc otrzymać, należy stwierdzić, że ważne jest, aby osoby potrzebujące znały swoje prawa do korzystania z pomocy i wiedziały, gdzie mogą się po pomoc zwrócić. Dlatego istotne jest zwiększenie świadomości dotyczącej form pomocy i wsparcia przeznaczonych dla seniorów. W tym samym badaniu osoby starsze jako skuteczne bądź oczekiwane kanały informacji wskazały ogłoszenia w prasie (181 respondentów, 61,1%), na drugim miejscu znalazły się ulotki wkładane do skrzynek pocztowych (165 respondentów, 55,7%), a na trzecim ogłoszenia w kościele (158 respondentów, 53,4%). Respondentom zadano również pytanie, z jakich nieodpłatnych usług chętnie skorzystaliby, gdyby pojawiały się w OPS lub PCPR rozkład odpowiedzi na to pytanie przedstawia poniższy wykres. 34

35 Wykres nr 12. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Z jakich nieodpłatnych usług chętnie skorzystaliby Państwo, gdyby pojawiały się w OPS lub PCPR? Źródło: Raport z badania Osoby starsze w województwie warmińsko-mazurskim aktywność społeczna i korzystanie z pomocy społecznej Wśród innych usług, które są potrzebne osobom starszym wymieniono również: dofinansowania do zakupu aparatu słuchowego, opału na zimę, pomocy poradniczej i informacyjnej, pomocy prawnej, czy pomocy w opiece nad osobą, którą badani się zajmują. Z przeprowadzonej analizy wynika, że osobom starszym najbardziej przydałaby się pomoc w utrzymaniu dobrego stanu zdrowia, który mógłby być spełniony poprzez dobrze rozwiniętą sieć usług rehabilitacyjnych, zdrowotnych czy opiekuńczych 12. Cel szczegółowy 2: Rozwój systemu opieki nad osobami starszymi nie mogącymi samodzielnie funkcjonować w swoim środowisku. W sytuacji, gdy pomimo chęci i starań rodzina nie jest w stanie sama zapewnić pełnej opieki osobom w podeszłym wieku, osoba starsza może skorzystać z pobytu w całodobowych placówkach pomocy społecznej. W tym celu powoływane są do działania różne instytucje publiczne i niepubliczne niosące pomoc i opiekę ludziom starszym. W latach wśród placówek pomocy społecznej działających m.in. na rzecz osób starszych w województwie warmińsko-mazurskim oprócz wzrostu liczby środowiskowych domów samopomocy widoczny jest wzrost liczby powstających rodzinnych domów pomocy społecznej oraz placówek zapewniających całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku (działalność gospodarcza, zgodnie z art. 67 ust.1 ustawy o pomocy społecznej, prowadzonym po uzyskaniu zezwolenia Wojewody Warmińsko-Mazurskiego). 12 Raport z badania Osoby starsze, s.50,

36 Ustawa o pomocy społecznej określa podział domów pomocy społecznej w zależności od tego, dla kogo są przeznaczone. Podział ten wyróżnia 7 typów domów z zaznaczeniem, że możliwe jest prowadzenie domu o charakterze łączonym, ale tylko w zakresie określonym przez ustawodawcę. Osoby starsze umieszczane są zazwyczaj w DPS dla osób przewlekle somatycznie chorych, w DPS dla osób w podeszłym wieku oraz w DPS o charakterze łączonym. Ze względu na szczególny rodzaj niepełnosprawności, osoby starsze mogą być również umieszczane w DPS dla osób dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie, w DPS dla osób przewlekle psychicznie chorych oraz w DPS dla osób niepełnosprawnych fizycznie. Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej rodzinny dom pomocy jest formą usług opiekuńczych i bytowych świadczonych całodobowo w miejscu zamieszkania dla nie mniej niż 3 i nie więcej niż 8 osób wymagających wsparcia z powodu wieku. Skutkuje to możliwością stworzenia w nim warunków i atmosfery zbliżonej do naturalnej rodziny. Ponadto osoby, które wymagają całodobowej opieki z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności, nie mogące samodzielnie funkcjonować w codziennym życiu umieszczane mogą być w domach pomocy społecznej lub placówkach zapewniających całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku, prowadzonych w formie działalności gospodarczej po uzyskaniu zezwolenia wojewody. Tabela nr 9. Wykaz placówek pomocy społecznej w województwie warmińsko-mazurskim w latach , w których świadczone jest całodobowe wsparcie m.in. dla osób starszych. Rodzaj placówek pomocy społecznej działających m.in. na rzecz osób starszych Lata Liczba podmiotów funkcjonujących w województwie warmińskomazurskim Liczba miejsc Domy Pomocy Społecznej Rodzinne Domy Pomocy Placówki zapewniające całodobową opiekę W kolumnie 3 i 4 wykazano jedynie liczbę placówek i miejsc dla osób starszych. 36

37 Rodzaj placówek pomocy społecznej działających m.in. na rzecz osób starszych Lata osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku (działalność gospodarcza, zgodnie z art. 67 ust.1 ustawy o pomocy społecznej, prowadzone po uzyskaniu zezwolenia Wojewody Warmińsko-Mazurskiego) Liczba podmiotów funkcjonujących w województwie warmińskomazurskim Liczba miejsc *według stanu na 31 grudnia 2013 r. w województwie warmińsko-mazurskim funkcjonowały łącznie 44 domy pomocy społecznej + 2 filie, oferujące łącznie miejsc. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z ośrodków pomocy społecznej, powiatowych centrów pomocy rodzinie, domów pomocy społecznej i środowiskowych domów samopomocy. Jak wynika z powyższej tabeli, liczba domów pomocy społecznej, w tym również domów, w których mogą być umieszczane osoby starsze, od roku 2009 jest praktycznie niezmienna. W 2013 roku, w Różnowie k/olsztyna powstał Kompleks Wypoczynkowo- Opiekuńczy Dom nad Doliną, w ramach którego funkcjonuje Dom Opieki oraz Dom Pomocy Społecznej, które są przeznaczone dla osób przewlekle somatycznie chorych oraz w podeszłym wieku. Dom Opieki przeznaczony jest dla 46 mieszkańców, a Dom Pomocy Społecznej dla 32 mieszkańców. W roku 2009 w województwie warmińsko-mazurskim powstały pierwsze 3 rodzinne domy pomocy. Od tego momentu widać coroczny przyrost liczby tego typu placówek, z czego najwięcej rodzinnych domów pomocy powstało w 2013 roku. Może to być spowodowane szeroką promocją tematów dotyczących wyzwań jakie stoją przed polityką społeczną w związku z zachodzącymi przemianami demograficznymi. Rozwój rodzinnych domów pomocy stwarza możliwości zapewnienia bardzo dobrych warunków życia osobom starszym i niepełnosprawnym w ich środowisku lokalnym, przy równoczesnym powstawaniu nowych miejsc pracy w obszarze usług społecznych. Widoczny jest również wzrost zainteresowania prowadzeniem placówek zapewniających całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku, na podstawie przepisów o działalności gospodarczej (z art. 67 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej). Rozmieszczenie przestrzenne na terenie województwa warmińsko-mazurskiego placówek pomocy społecznej oferujących całodobowe wsparcie osobom starszym przedstawia poniższa mapa. 37

38 Mapa nr 2. Podmioty zapewniające całodobową opiekę osobom starszym w województwie warmińskomazurskim według stanu na 31 grudnia 2013 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z ośrodków pomocy społecznej, powiatowych centrów pomocy rodzinie, domów pomocy społecznej i środowiskowych domów samopomocy. W ramach badania OIS Działania skierowane zapytano przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej oraz powiatowych centrów pomocy rodzinie o dokumenty strategiczne obowiązujące w ich gminach i powiatach, które poruszają zagadnienia starzejącego się społeczeństwa. Badanych zapytano m.in. czy w aktualnych strategiach rozwiązywania problemów społecznych gmin i powiatów znajdują się zapisy dotyczące planów rozwoju lokalnej infrastruktury świadczącej usługi na rzecz osób starszych. 38

39 Wykres nr 13. Rozkład odpowiedzi udzielonych przez przedstawicieli OPS na pytanie: Czy w aktualnej Strategii zaplanowano rozwój infrastruktury gminnej świadczącej usługi na rzecz osób starszych (np. dzienne domy pomocy społecznej, gminne środowiskowe domy samopomocy, rodzinne domy pomocy, itp.)? (n=100). Źródło: Raport z badania OIS Działania skierowane Jak wynika z powyższego wykresu około ⅓ przedstawicieli ops-ów stwierdziła, że w Strategii ich gminy zaplanowano rozwój infrastruktury gminnej świadczącej usługi na rzecz osób starszych. Wykres nr 14. Rozkład odpowiedzi udzielonych przez przedstawicieli PCPR na pytanie: Czy w aktualnej Strategii zaplanowano rozwój infrastruktury/podmiotów świadczących usługi na rzecz osób starszych? (n=17). Źródło: Raport z badania OIS Działania skierowane Z powyższego wykresu wynika, że w ramach powiatowych Strategii zaplanowane zostały działania dotyczące rozwoju infrastruktury placówek wsparcia dziennego i całodobowego dla osób starszych. 39

40 Działanie 2.1: Propagowanie i wspieranie tworzenia rodzinnych, niepublicznych oraz prywatnych domów pomocy społecznej dla osób starszych. Na podstawie przeprowadzonego monitoringu można stwierdzić, że 15 gmin oraz 4 powiaty województwa warmińsko-mazurskiego propagowały oraz wspierały tworzenie rodzinnych, niepublicznych oraz prywatnych domów pomocy społecznej dla osób starszych. Promocja tworzenia rodzinnych, niepublicznych oraz prywatnych domów pomocy społecznej dla osób starszych odbywała się w formie spotkań informacyjnych, konferencji wojewódzkich, ogłoszeń otwartych konkursów ofert dla NGO na prowadzenie placówki, itp. Ponadto, udzielano indywidualnych informacji podmiotom i osobom fizycznym zainteresowanym utworzeniem rodzinnych, niepublicznych oraz prywatnych domów pomocy społecznej dla osób starszych, na temat zasad funkcjonowania tego typu placówek, pomagano w analizowaniu i tworzeniu dokumentacji w zakresie ich tworzenia, informowano interesantów i pracowników ośrodków pomocy społecznej o utworzonych tego typu placówkach na terenie gminy/powiatu oraz rozwieszano plakaty informujące o nowo powstałych placówkach. Cel szczegółowy 3: Zapewnienie odpowiedniego poziomu usług socjalnych. Działanie 3.1: Podnoszenie kwalifikacji zawodowych pracowników pomocy społecznej w zakresie potrzeb osób starszych. Podnoszenie kwalifikacji zawodowych rozumiane jest jako zdobywanie lub uzupełnianie wiedzy i umiejętności przez pracownika w określonym obszarze merytorycznym, który najczęściej jest zbieżny z wykonywaną pracą zawodową. Może następować z inicjatywy pracodawcy albo pracownika. W kontekście zachodzących przemian demograficznych, również osoby pracujące w obszarze pomocy i integracji społecznej powinny podnosić swoje kwalifikacje i umiejętności zawodowe w celu zapewnienia profesjonalnego i wysokiego poziomu usług świadczonych na rzecz osób starszych. 40

41 Dane ankietowe Wykres nr 15. Liczba uczestników szkoleń (pracowników jednostek organizacyjnych pomocy i integracji społecznej), którzy w latach podnosili swoje kwalifikacje zawodowe w zakresie potrzeb osób starszych. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z ośrodków pomocy społecznej, powiatowych centrów pomocy rodzinie, domów pomocy społecznej, środowiskowych domów samopomocy. Z powyższego wykresu wynika, że największy wzrost liczby szkolących się pracowników nastąpił w domach pomocy społecznej, co zapewne wynika z faktu, że są to jednostki najbliższe osobom starszym w kontekście realizowanych zadań, takich jak świadczenie usług bytowych, opiekuńczych, wspomagających i edukacyjnych w zakresie i formach wynikających z indywidualnych potrzeb. Interpretując powyższy wykres należy pamiętać, że jedna osoba była liczona wielokrotnie, a ponadto wiele jednostek, szczególnie środowiskowych domów samopomocy, wykazało szkolenia, które dotyczyły zagadnień związanych z osobami starszymi w sposób pośredni, np. Aktywizacja i wspieranie mieszkańców DPS i ŚDS, Jak radzić sobie z agresywnym podopiecznym, Stres w zawodach usług społecznych. Tematyka szkoleń/warsztatów/spotkań/konferencji była bardzo zróżnicowana i dostosowana do profilu poszczególnej jednostki. Inne były tematy szkoleń, w których uczestniczyli pracownicy ośrodków pomocy społecznej, a inne zagadnienia omawiano na spotkaniach z pracownikami powiatowych centrów pomocy rodzinie, domów pomocy społecznej czy środowiskowych domów samopomocy. Tematy przedstawiane na powyższych spotkaniach dotyczyły m.in. aktywizacji osób starszych, technik komunikacji interpersonalnej z osobami starszymi, przełamywania stereotypów dotyczących starości, przemocy wobec osób starszych, standardów pracy socjalnej 41

42 z osobami starszymi, życia uczuciowego i intymnego seniorów, zagadnień zdrowotnych związanych ze starzeniem się organizmu Oprócz wyżej wymienionych szkoleń realizowanych przez podmioty zewnętrzne, istotną rolę odgrywały również szkolenia wewnętrzne. Największą aktywnością w tym zakresie wykazały się domy pomocy społecznej oraz środowiskowe domy samopomocy, które w latach przeszkoliły łącznie pracowników oraz 275 przedstawicieli organizacji pozarządowych 14. Przykładowe tematy szkoleń dotyczących zagadnień związanych z osobami starszymi, organizowanych przez DPS-y oraz ŚDS-y to m.in.: agresja wśród seniorów, jak współpracować z rodziną seniora, ostatni etap życia seniora, problemy zdrowotne specyficzne dla seniorów (w tym szczególnie związanych z demencją, Alzheimerem), adaptacja do nowych warunków zamieszkania w DPS lub ŚDS itp. W województwie warmińsko-mazurskim wzrasta również zainteresowanie szkół wyższych kształceniem specjalistów pracujących z osobami starszymi na terenie województwa warmińsko-mazurskiego. W latach w żadnej olsztyńskiej szkole wyższej nie prowadzono kształcenia w specjalności geragogika (opieka nad seniorami). W chwili sporządzania niniejszego dokumentu sytuacja ta znacznie się zmieniła, tj.: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie prowadzi kształcenie na studiach magisterskich II stopnia na kierunku Pedagogika - Edukacja dorosłych z gerontologią. Ponadto, od czerwca 2011 roku przy Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie działa Koło Naukowe Geragogów, które liczy 24 członków, zrzesza studentów studiów stacjonarnych, niestacjonarnych oraz doktorantów. Koło zajmuje się działaniami naukowymi tj.: przygotowywaniem referatów i artykułów, prowadzeniem badań gerontologicznych, organizacją konferencji, seminariów o starości i starzeniu się człowieka, a także działaniami społecznymi na rzecz seniorów, m.in. współpracuje w tym zakresie z Dziennym Domem Pomocy Społecznej dla Osób Chorych na Cukrzycę w Olsztynie oraz Rodzinnym Domem Opieki w Olsztynie (m.in. członkowie Koła prowadza tam zajęcia edukacyjno-integracyjne z osobami starszymi). Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania im. prof. Tadeusza Kotarbińskiego w Olsztynie prowadzi trzyletnie studia licencjackie stacjonarne i niestacjonarne z zakresu Opieka nad ludźmi starymi z językiem obcym. Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego w Olsztynie prowadzi nabór na studia magisterskie II stopnia stacjonarne i niestacjonarne na kierunek Geragogika oraz na studia licencjackie I stopnia na kierunek Zdrowie Publiczne. 14 Również w przypadku szkoleń wewnętrznych należy mieć na uwadze, że jedna osoba była liczona wielokrotnie, a także wiele jednostek, wykazało szkolenia, które dotyczyły zagadnień związanych z osobami starszymi w sposób pośredni. 42

43 Grupa Olsztyńska Szkoła Biznesu w Olsztynie w ramach Instytutu Rozwoju Służb Społecznych prowadzi Szkolenie Specjalizacyjne II-go stopnia - Praca socjalna z osobami starszymi. Szkoła Policealna im. Jadwigi Romanowskiej w Elblągu prowadzi kształcenie na kierunkach Opiekun Osoby Starszej, Opiekun Medyczny, Ratownik Medyczny. Szkoła Policealna im. prof. Zbigniewa Religi w Olsztynie prowadzi kształcenie na kierunku Opiekun Medyczny i inne. Należy również podkreślić, że treści dotyczące problematyki osób starszych są zawarte w programach kształcenia na innych niż wyżej wymienione kierunkach studiów stacjonarnych i niestacjonarnych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, tj.: kierunek lekarski, pielęgniarstwo, dietetyka, praca socjalna. Szczególne miejsce w budowaniu grona specjalistów z zakresu pracy z osobami starszymi zajmował projekt Federacji Organizacji Socjalnych Województwa Warmińsko- Mazurskiego FOSa pn. Inwestuj w siebie reintegracja zawodowa i społeczna, realizowany w ramach Priorytetu VII Promocja Integracji Społecznej, Działanie 7.2. Przeciwdziałanie wykluczeniu i wzmocnienie sektora ekonomii społecznej Poddziałanie Aktywizacja zawodowa i społeczna osób zagrożonych wykluczeniem społecznym Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki , współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Powyższy projekt realizowany był w okresie od 1 stycznia 2012 r. do 31 stycznia 2014 r. w partnerstwie z Gminą Miejską Kętrzyn/Miejskim Ośrodkiem Pomocy Społecznej w Kętrzynie oraz Niepublicznym Zakładem Medycyny Paliatywnej w Bartoszycach. Celami szczegółowymi projektu było nabycie przez osoby bezrobotne z powiatów: bartoszyckiego, braniewskiego i kętrzyńskiego kwalifikacji do pracy w zawodzie opiekun medyczny, wzmocnienie ich kluczowych kompetencji zawodowych na rynku pracy poprzez uzyskanie prawa jazdy i ukończenie kursu języka obcego oraz podniesienie umiejętności społecznych. Rezultaty zrealizowanego projektu to: uzyskanie przez jego beneficjentów kwalifikacji zawodowych oraz prawa do wykonywania zawodu opiekuna medycznego, 4 osoby w ramach prac interwencyjnych pełnią funkcję opiekuna medycznego w Domu Pomocy Społecznej w Bartoszycach, 11 osób podjęło pracę w zawodzie opiekun medyczny oraz w zawodach pokrewnych, 3 osoby odbywają staż w zawodzie opiekun medyczny, finansowany przez Powiatowy Urząd Pracy w Kętrzynie, 11 osób podjęło pracę w innych zawodach. 43

44 Działanie 3.2: Promocja dobrych praktyk. Promowanie dobrych praktyk jest bardzo znaczącym narzędziem w poszukiwaniu nowych, skutecznych rozwiązań. Dzięki tego typu działaniom mamy możliwość przyjrzeć się rozwiązaniom stosowanym w innych miejscowościach, regionach czy krajach, a także podzielić się tym, co sami robimy co z kolei może być inspiracją dla innych. Jest to wzajemna wymiana doświadczeń i wiedzy, która obecnie jest zjawiskiem powszechnym i coraz bardziej docenianym. Dane ankietowe Z analizy materiałów nadesłanych przez jednostki organizacyjne pomocy i integracji społecznej wynika, że w latach łącznie w 46 gminach województwa warmińskomazurskiego promowano dobre praktyki z obszaru usług społecznych na rzecz osób starszych. Wykres nr 16. Liczba gmin województwa warmińsko-mazurskiego, w których w latach promowano dobre praktyki z obszaru usług społecznych na rzecz osób starszych. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z ośrodków pomocy społecznej W przypadku powiatów na przestrzeni lat odnotowano pojedyncze przypadki (łącznie 5) promowania dobrych praktyk w obszarze usług społecznych na rzecz osób starszych, które rodzajem działań były bardzo zbliżone do tych, które realizowano w gminach. Promocja dobrych praktyk w gminach województwa warmińsko-mazurskiego obejmowała m.in.: prelekcje dla słuchaczy UTW, informowanie poprzez prasę, telewizję, strony internetowe o zasadach działania i formach pomocy dla osób starszych, oferowanych przez instytucje pomocy społecznej i inne podmioty, współpracę ze szkołami, harcerzami w zakresie organizowania pomocy osobom starszym świadczonej w ramach wolontariatu, organizowania obchodów Dni Rodziny, Dni Babci i Dziadka, propagowanie idei samopomocy sąsiedzkiej, organizowanie przeglądów artystycznych, festiwali, wystaw, pikników, festynów i spotkań świątecznych prezentujących twórczość osób starszych oraz integrujących pokolenia, 44

45 organizowanie kampanii społecznych. Warto w tym miejscu wspomnieć, że w 2009 roku MOPS w Nowym Mieście Lubawskim realizował projekt Akademia Seniora, który otrzymał tytuł Dobra Praktyka EFS na Warmii i Mazurach. Wdrażane w regionie Warmii, Mazur i Powiśla wojewódzkie programy na rzecz osób starszych: na lata Pogodna i bezpieczna jesień życia na Warmii i Mazurach oraz Polityka senioralna województwa warmińsko-mazurskiego na lata są bardzo dobrą praktyką reagowania na aktualne problemy społeczne. Województwo warmińskomazurskie jest jednym z nielicznych regionów w Polsce, w którym od kilku już lat w sposób systemowy kreowana jest polityka senioralna. Na przykładzie powyższych programów, powstają lokalne programy na rzecz osób starszych w poszczególnych gminach województwa (np. Olsztyn, Działdowo, Elbląg, Nowe Miasto Lubawskie). Warto podkreślić, że Program wojewódzki będący przedmiotem niniejszego monitoringu w kwietniu 2009 roku był prezentowany, jako dobra praktyka, w Senacie RP podczas debaty dotyczącej problematyki osób starszych. Organizatorem debaty był Senator RP Mieczysław Augustyn przewodniczący Parlamentarnego Zespołu ds. Osób Starszych w ścisłej współpracy z Fundacją na Rzecz Kobiet JA KOBIETA realizującą projekt WŁĄCZwiek. Ponadto, Program ten przyczynił się m.in. do zainicjowania wojewódzkich uroczystych obchodów Międzynarodowego Dnia Osób Starszych w październiku każdego roku. Dotychczas w Olsztynie odbyło się sześć wojewódzkich konferencji z okazji dnia osób starszych. Co roku są one współorganizowane przez Samorząd Województwa i Federację FOSa. Cieszą się bardzo dużym zainteresowaniem seniorów, corocznie uczestniczy w nich ok. 200 osób, są więc znakomitą platformą do prezentowania dobrych praktyk. Każda z konferencji odbywała się pod innym hasłem przewodnim, z którym związane były prezentowane w ich trakcie dobre praktyki działań z obszaru szeroko rozumianych usług społecznych na rzecz osób starszych. Wykaz haseł przewodnich wraz z dobrymi praktykami, o których wyżej mowa znajduje się w załączniku nr 1 do niniejszego raportu. W grudniu 2012 roku w siedzibie ROPS w Olsztynie odbyło się spotkanie z przedstawicielami organizacji członkowskich Wspólnoty Roboczej Związku Organizacji Socjalnych, w ramach wizyty studyjnej zorganizowanej przez Federację FOSa. Podczas spotkania jako dobrą praktykę przedstawiono współpracę administracji publicznej z organizacjami pozarządowymi w obszarze systemowych rozwiązań na rzecz osób starszych w województwie warmińsko-mazurskim, na przykładzie współpracy Samorządu Województwa Warmińsko-Mazurskiego z Federacją FOSa. 45

46 Cel szczegółowy 4: Stworzenie systemu diagnozowania i monitorowania potrzeb osób starszych. Badacze różnych dziedzin coraz częściej dotykają problematyki osób starszych w różnych aspektach życia społecznego, a w szczególności ich problemów i potrzeb, regulacji stosunków i relacji społecznych, wzmożonego systemu ochrony prawnej i medycznej. Znaczne zróżnicowanie populacji osób starszych w Polsce 15, wskazuje na potrzebę przeprowadzenia pogłębionej diagnozy sytuacji seniorów w oparciu o badania naukowe. Wiedza w tym zakresie pozwoli naukowcom z szerokiej gamy dyscyplin, jak również osobom odpowiedzialnym za politykę społeczno-gospodarczą, na analizowanie procesu starzenia się społeczeństwa. Zebrane dane będą także istotne przy ustalaniu regionalnych, krajowych, jak i europejskich polityk w tym obszarze. Działanie 4.1: Powołanie zespołu roboczego i ustalenie zakresu badań. W wyniku wdrażania Wojewódzkiego programu na rzecz osób starszych Uchwałą Nr 8/139/10/III Zarządu Województwa Warmińsko-Mazurskiego z dnia 15 lutego 2010 roku powołano Zespół ds. diagnozowania potrzeb osób starszych i monitorowania Wojewódzkiego programu na rzecz osób starszych na lata Pogodna i bezpieczna jesień życia na Warmii i Mazurach. W skład Zespołu wchodzi 16 osób, które reprezentują m.in. instytucje pomocy i integracji społecznej, służbę zdrowia, organizacje pozarządowe, instytucje świadczące usługi socjalne, fundacje, instytucje rynku pracy, szkoły wyższe, Uniwersytet Trzeciego Wieku. W latach odbyło się jedno spotkanie ww. Zespołu, tj. 21 września 2011 roku Celem spotkania było omówienie i zaakceptowanie Raportu z monitoringu wdrażania w latach Wojewódzkiego programu na rzecz osób starszych na latach Pogodna i bezpieczna jesień życia na Warmii i Mazurach. Raport otrzymał pozytywną opinię Zespołu, a w dniu 19 października 2011 r. został zatwierdzony przez Zarząd Województwa Warmińsko- Mazurskiego. 15) Krajowy Program Zabezpieczenie Społeczne i integracja społeczna na lata , Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa

47 Działanie 4.2: Prowadzenie badań sytuacji osób starszych oraz jednostek działających na ich rzecz we współpracy z jednostkami naukowymi. Dane ankietowe Jak wynika z ankiet, w latach w gminach województwach warmińskomazurskiego zrealizowano łącznie 9 badań na temat sytuacji osób starszych, w przypadku powiatów nie realizowano tego typu badań. Wykres nr 17. Liczba zrealizowanych badań sytuacji osób starszych w gminach województwa warmińskomazurskiego w latach Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z ośrodków pomocy społecznej Wykaz badań sytuacji osób starszych zrealizowanych w gminach województwa warmińsko-mazurskiego w latach znajduje się w Załączniku nr 2 do niniejszego raportu. Oprócz wykazanych powyżej badań o charakterze lokalnym, w omawianym okresie realizowano również badania sytuacji osób starszych w wymiarze wojewódzkim. W 2010 roku Instytut Rozwoju Służb Społecznych w Warszawie, w związku z realizacją projektu Koordynacja na rzecz aktywnej integracji w ramach Priorytetu I PO KL, we współpracy z Obserwatorium Integracji Społecznej przy ROPS przeprowadził badanie pt.: Instytucje wobec potrzeb ludzi starszych w województwie warmińsko-mazurskim. Badanie to weszło w skład badania ogólnopolskiego, prowadzonego przez IRSS we wszystkich województwach. Jego celem było zdiagnozowanie oferty usług świadczonych na rzecz osób starszych we wszystkich województwach Polski. 16 W okresie styczeń-marzec 2013 roku OIS realizował dwa badania. Pierwsze z nich, przeprowadzone w oparciu o opinie ośrodków pomocy społecznej i powiatowych centrów 16 Dokument do pobrania: /instytucje_wobec_osob.pdf 47

48 pomocy rodzinie, dotyczyło działań skierowanych do osób starszych w gminach i powiatach naszego województwa. Drugie badanie dotyczyło zagadnień aktywności społecznej osób starszych oraz poziomu korzystania przez osoby starsze z pomocy społecznej. W drugim badaniu respondentami było 296 osób z 25 instytucji organizujących zajęcia dla osób starszych, w tym w wieku 60 lat i więcej. W kwietniu 2013 r., zakończono realizację dwóch raportów badawczych, będących wynikami powyższych badań tj.: Działania skierowane do osób starszych w gminach i powiatach województwa warmińsko-mazurskiego oraz Osoby starsze w województwie warmińsko-mazurskim aktywność społeczna i korzystanie z pomocy społecznej 17, z których wnioski i rekomendacje stanowiły swoistą diagnozę niezbędną do opracowania wojewódzkiego programu na rzecz osób starszych na lata , będącego kontynuacją Programu z lat Cel szczegółowy 5: Rozwój systemu informacji, poradnictwa i doradztwa. Prowadzenie specjalistycznego poradnictwa, w tym prawnego, psychologicznego, rodzinnego, należy do zadań własnych powiatu wynikających z ustawy o pomocy społecznej. Gminy, w ramach współpracy z powiatowymi urzędami pracy informują podopiecznych o ofertach pracy, usługach poradnictwa zawodowego oraz szkoleniach. Jak wynika z przeprowadzonego monitoringu w latach corocznie ok. 6 powiatów wyodrębniało w swojej sprawozdawczości porady udzielane osobom starszym. Wiele jednostek podkreślało, że porady są udzielane wszystkim mieszkańcom powiatu, bez względu na wiek. Należy więc przypuszczać, że znacznie więcej jednostek udzielało porad seniorom, jednak ze względu na brak konkretnego adresata w wyodrębnionej kategorii wiekowej, trudne było ich wykazanie na potrzeby niniejszego raportu. Pomimo tego na przestrzeni pięciu lat PCPR-y potwierdziły udzielenie seniorom porad, które dotyczyły m.in. zagadnień z zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego, cywilnego, prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, ochrony praw obywatelskich, mediacji w zakresie rozwiązywania konfliktów rodzinnych, poradnictwa psychologicznego oraz udzielania informacji nt. orzecznictwa rentowego i poza rentowego, dofinansowania do sprzętu rehabilitacyjnego, świadczeń z pomocy społecznej. Ze względu na narastający problem stosowania przemocy wobec osób starszych konieczne jest stworzenie sieci placówek udzielających wsparcia i pomocy osobom starszym, wobec których stosowana jest przemoc. Z analizy zebranych materiałów wynika, że w latach w województwie warmińsko-mazurskim funkcjonowały niżej wymienione specjalistyczne ośrodki wsparcia dla 17 Dokumenty do pobrania: 48

49 ofiar przemocy w rodzinie, z których oferty pomocowej mogą również korzystać osoby starsze: 1. Specjalistyczny Ośrodek Wsparcia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie przy PCPR w Olecku. 2. Specjalistyczny Ośrodek Wsparcia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie przy Polskim Komitecie Pomocy Społecznej w Ostródzie (nie działa od 2011 r.). 3. Specjalistyczny Ośrodek Wsparcia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie w Olsztynie, prowadzony przez Urząd Miasta Olsztyna. 4. Specjalistyczny Ośrodek Wsparcia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie w Elblągu, działający w strukturach MOPS w Elblągu. (działa od 2011 r.). Działanie 5.1: Tworzenie lokalnych centrów informacji i doradztwa dla osób starszych i ich rodzin, opiekunów i specjalistów. Dane ankietowe Z nadesłanych ankiet wynika, że w latach w gminach województwa warmińsko-mazurskiego funkcjonowało łącznie 8 lokalnych centrów informacji dla osób starszych i ich rodzin. Należy tu zaznaczyć, iż ośrodki pomocy społecznej, które wykazały funkcjonowanie tego typu placówek podkreślały, iż nie są to podmioty/instytucje o dokładnie takiej nazwie, nie posiadają one swoich lokali, adresów czy szyldów. Są to zatem miejsca gdzie osoby starsze zwyczajowo zgłaszają się po pomoc i ze względu na dużą liczbę zgłoszeń można te miejsca uznać za centra informacji dla osób starszych. Wyjątkiem jest tu Punkt Informacji dla Seniorów Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Olsztynie, który prowadzi swoją działalność w Dziennym Domu Pomocy dla Osób Niepełnosprawnych przy ul. Emilii Plater 13 w Olsztynie. Innymi miejscami, które wykazały działalność zbliżoną do centrów informacji dla seniorów są: 1. Dzienny Dom Pomocy, funkcjonujący w strukturach MOPS w Lidzbarku Warmińskim. 2. Miejsko-Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Ornecie. 3. Ośrodek Wsparcia, utworzony w wyniku wdrażania PIS PPWOW, funkcjonujący w strukturach GOPS w Rozogach. 4. Dzienny Dom Pomocy Społecznej przy MOPS w Jezioranach. Ponadto należy pamiętać, że wszystkie OPS-y i PCPR-y w ramach realizacji swych zadań ustawowych udzielają seniorom informacji nt. ich uprawnień oraz możliwości uzyskania pomocy w zależności od zdiagnozowanego problemu. 49

50 Działanie 5.2: Stworzenie regionalnego centrum informacji i doradztwa dla osób starszych, ich rodzin i opiekunów. W latach nie powstało w województwie warmińsko-mazurskim regionalne centrum informacji i doradztwa dla osób starszych, ich rodzin i opiekunów. Cel szczegółowy 6: Zwiększenie roli organizacji pozarządowych w realizacji usług z zakresu pomocy społecznej. Organizacje pozarządowe są podmiotami, które funkcjonują najbliżej lokalnych środowisk, dlatego to one mogą najlepiej znać potrzeby lokalnego środowiska seniorów. Ponadto, poprzez formy i zasady swojego działania, które nie są tak bardzo sformalizowane i obarczone wieloma procedurami jak działania lokalnych samorządów i jednostek organizacyjnych pomocy i integracji społecznej, mogą szybciej docierać do osób potrzebujących pomocy i zaspokajać ich potrzeby. Jedynie współdziałanie wszystkich trzech sektorów życia publicznego przybliży do pełniejszego zaspokajania potrzeb społecznych, w tym potrzeb osób starszych. Ważna jest też współpraca pozafinansowa różnych podmiotów przejawiająca się w tworzeniu wspólnych zespołów opiniodawczo-doradczych, zespołów współtworzących programy wojewódzkie oraz we współorganizowaniu konferencji, seminariów, debat, szkoleń itp. Działanie 6.1: Przygotowanie organizacji pozarządowych do realizacji usług społecznych dotyczących osób starszych. Dane ankietowe Tabela nr 10. Liczba OPS/PCPR/DPS/ŚDS, które w latach organizowały szkolenia/seminaria dla pracowników instytucji pomocy i integracji społecznej oraz/lub przedstawicieli organizacji pozarządowych, dotyczące przygotowania do realizacji usług społecznych na rzecz osób starszych. Rok Instytucja Ośrodek Pomocy Społecznej Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie Dom Pomocy Społecznej Środowiskowy Dom Samopomocy Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z ośrodków pomocy społecznej, powiatowych centrów pomocy rodzinie, domów pomocy społecznej, środowiskowych domów samopomocy 50

51 Tabela nr 11. Liczba pracowników jednostek organizacyjnych pomocy i integracji społecznej oraz przedstawicieli organizacji pozarządowych, którzy w latach uczestniczyli w w/w szkoleniach/ seminariach. Rok Ośrodek Pomocy Społecznej Liczba pracowników instytucji Liczba przedstawicieli organizacji pozarządowych Instytucja Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie Liczba pracowników instytucji Liczba przedstawicieli organizacji pozarządowych Liczba pracowników instytucji Dom Pomocy Społecznej Liczba przedstawicieli organizacji pozarządowych Środowiskowy Dom Samopomocy Liczba pracowników instytucji Liczba przedstawicieli organizacji pozarządowych * 113** *** Suma* * te same osoby uczestniczyły w kilku różnych szkoleniach. ** 95 osób to przedstawiciele organizacji pozarządowych, uczestniczący w jednym, tym samym szkoleniu Empatia i skuteczność profesjonalnego działania kadry DPS. *** 95 osób to przedstawiciele organizacji pozarządowych, uczestniczący w jednym, tym samym szkoleniu Szkolenie dla kadry terapeutycznej Środowiskowych Domów Samopomocy. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z ośrodków pomocy społecznej, powiatowych centrów pomocy rodzinie, domów pomocy społecznej, środowiskowych domów samopomocy Z powyższych tabel wynika, że zarówno w przypadku instytucji/podmiotów organizujących szkolenia, jak i w przypadku liczby uczestników szkoleń dotyczących przygotowania do realizacji usług społecznych na rzecz osób starszych, największą aktywnością wykazują się domy pomocy społecznej, a za nimi środowiskowe domy samopomocy co zapewne wynika z faktu bezpośredniej pracy kadry z tych placówek z podopiecznymi w wieku senioralnym. Wyraźny wzrost liczby pracowników ośrodków pomocy społecznej uczestniczących w szkoleniach z zakresu potrzeb osób starszych zanotowano w 2013 roku. Jak można przypuszczać jest to efekt nagłaśniania skutków zachodzących zmian demograficznych, co w przypadku działań OPS-ów będzie miało realny wpływ szczególnie na zwiększenie liczby udzielanych usług opiekuńczych w najbliższych latach. Z analizy powyższych danych można wysnuć wniosek, że należy wzmocnić i rozwijać współpracę jednostek organizacyjnych pomocy i integracji społecznej z organizacjami pozarządowymi w zakresie przygotowania organizacji pozarządowych do realizacji usług społecznych dotyczących osób starszych, ponieważ jak widać w tabeli nr 11 udział przedstawicieli NGO w szkoleniach organizowanych przez instytucje pomocy społecznej jest niekiedy znikomy. W latach tematami szkoleń z zakresu realizacji usług społecznych dotyczących osób starszych, organizowanych przez instytucje pomocy społecznej dla swoich pracowników oraz przedstawicieli III sektora były tematy zbliżone do szkoleń zewnętrznych i wewnętrznych organizowanych dla pracowników jednostek organizacyjnych pomocy i integracji społecznej, o których była wcześniej mowa. 51

52 Działanie 6.2: Zlecanie organizacjom pozarządowym usług publicznych z zakresu pomocy społecznej w obszarze wsparcia dla osób starszych. Zlecenie realizacji zadań organizacjom pozarządowym odbywa się zgodnie z ustawą o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Dofinansowywanie realizacji zadań podmiotom III sektora przez samorządy gminne, powiatowe i samorząd województwa jest jednym ze skuteczniejszych sposobów na wzmacnianie integracji i aktywizacji społeczno-zawodowej osób i rodzin w województwie warmińsko-mazurskim, w tym również osób starszych. Dane ankietowe Wykres nr 18. Liczba gmin i powiatów, które w latach zlecały organizacjom pozarządowym realizację zadań publicznych na rzecz osób starszych. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z ośrodków pomocy społecznej i powiatowych centrów pomocy rodzinie Na przestrzeni lat odsetek zarówno samorządów gminnych jak i powiatowych zlecających zadania w obszarze wsparcia osób starszych NGO-om, pozostawał na podobnym poziomie (ok %) 52

53 Wykres nr 19. Liczba zleconych organizacjom pozarządowym zadań publicznych w latach , w obszarze wsparcia osób starszych. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z ośrodków pomocy społecznej i powiatowych centrów pomocy rodzinie Tabela nr 12. Kwoty przekazanego organizacjom pozarządowym dofinansowania z budżetów gmin i powiatów województwa warmińsko-mazurskiego w latach , na realizację zadań w obszarze wsparcia osób starszych. Rok Gminy Powiaty zł zł zł zł zł zł zł zł zł zł Suma zł zł Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z ośrodków pomocy społecznej i powiatowych centrów pomocy rodzinie Samorządy gminne w latach zleciły organizacjom pozarządowym łącznie 227 zadań na rzecz wsparcia osób starszych o łącznej wartości przekazanych dotacji zł. W analogicznym okresie powiaty zleciły łącznie 38 zadań o łącznej wartości przekazanych dotacji zł. Zlecanie usług opiekuńczych miało zdecydowany wpływ zarówno na łączną wysokość przekazanych dotacji, jak i na liczbę zleconych zadań. Usługi opiekuńcze były najczęściej zlecanym zadaniem przez samorządy gminne, natomiast samorządy powiatowe skupiły się głównie na wsparciu osób niepełnosprawnych, w tym również osób starszych. Pojedyncze gminy i powiaty udzielały wsparcia w obszarze kultury, niemniej jednak wśród zlecanych zadań dominowały zadania z obszaru pomocy społecznej. Ponadto, zlecane zadania zawierały również działania rekreacyjne, edukacyjne, w tym edukację prozdrowotną, naukę języków obcych, naukę obsługi komputera i sieci Internet, zajęcia muzyczne. Samorządy lokalne udzielały wsparcia finansowego także na organizację festynów, pikników integrujących pokolenia, spotkań okolicznościowych oraz uroczystych obchodów Międzynarodowego Dnia Seniora. 53

54 Oprócz samorządów gminnych i powiatowych również Samorząd Województwa Warmińsko-Mazurskiego zleca organizacjom pozarządowym, w ramach otwartych konkursów ofert, zadania wspierające i aktywizujące osoby starsze. W latach Samorząd Województwa Warmińsko-Mazurskiego w rocznych Programach Współpracy Samorządu Województwa Warmińsko-Mazurskiego z organizacjami pozarządowymi oraz podmiotami wymienionymi w art.3 ust.3 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, w priorytecie dotyczącym polityki społecznej jako jedne z nadrzędnych, uwzględnił działania na rzecz aktywizacji osób starszych zagrożonych wykluczeniem społecznym. Oprócz polityki społecznej podobne działania zaplanowano w obszarach dotyczących ochrony zdrowia (o czym była mowa wcześniej), rozwoju kultury fizycznej oraz kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego. Wykres nr 20. Liczba zadań na rzecz osób starszych zleconych organizacjom pozarządowym w latach , przez Samorząd Województwa Warmińsko-Mazurskiego, w obszarze pomocy społecznej, edukacji i promocji zdrowia publicznego, rozwoju kultury fizycznej oraz kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z ROPS, Departamentu Kultury i Edukacji, Departamentu Sportu oraz Departamentu Zdrowia Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego 54

55 Tabela nr 13. Kwoty przekazanego organizacjom pozarządowym dofinansowania z budżetu Województwa Warmińsko-Mazurskiego w latach , na realizację zadań na rzecz osób starszych w obszarze pomocy społecznej, rozwoju kultury fizycznej oraz kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego. Rok Obszar Pomoc społeczna Rozwój kultury fizycznej Kultura i ochrona dziedzictwa kulturowego Edukacja i promocja zdrowia publicznego zł 0 zł zł zł zł 0 zł zł zł zł 0 zł zł zł zł zł zł zł zł zł zł zł Suma zł zł zł zł Źródło: Opracowanie własne danych z ROPS, Departamentu Kultury i Edukacji oraz Departamentu Sportu oraz Departamentu Zdrowia Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego W ramach dotacji udzielonych z budżetu Województwa Warmińsko-Mazurskiego dofinansowywano m.in.: I. W obszarze pomocy społecznej dofinansowywano zadania polegające na aktywizowaniu osób starszych, budowaniu i promowaniu ich pozytywnego wizerunku, w tym m.in.: - dofinansowano działalność Wojewódzkich Rzeczników Praw Osób Starszych oraz wydawanie czasopisma GENERACJA, - zrealizowano warsztaty/kursy aktywizujące seniorów, - zorganizowano imprezy integrujące środowiska osób starszych oraz spotkania budujące solidarność międzypokoleniową, - wspierano rozwój wolontariatu osób starszych i na rzecz osób starszych, - promowano pozytywny wizerunek seniorów. II. W obszarze rozwoju kultury fizycznej dofinansowano m.in.: - Otwarte Mistrzostwa Warmii i Mazur seniorów w golfie, - rajd pieszy seniorów przez park krajobrazowy Symsarny, - konferencje dotyczące aktywności fizycznej osób starszych, - organizację turnieju siatkarskiego, - biegi przełajowe. III. W obszarze kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego dofinansowano m.in.: - przeglądy i festiwale seniorskich zespołów artystycznych, - warsztaty rękodzielnicze, - naukę i promocję ginących zawodów i umiejętności, - działania pielęgnujące regionalne tradycje. IV. W obszarze edukacji i promocji zdrowia publicznego dofinansowano m.in.: - zadania z zakresu profilaktyki chorób układu krążenia, chorób nowotworowych, wad postawy i nadwagi, - działania z zakresu propagowania zdrowego stylu życia, - zadania mające na celu zwiększenie skuteczności edukacji i promocji zdrowia psychicznego. 55

56 Warto w tym miejscu zaznaczyć, iż w większości w/w dofinansowanych zadań osoby starsze były pośrednimi odbiorcami poszczególnych działań. Jak wynika z powyższych informacji należy w dalszym ciągu wzmacniać i rozwijać współpracę wszystkich trzech sektorów życia publicznego, co będzie sprzyjało efektywności podejmowanych działań. 56

57 Wskaźniki osiągnięcia celu strategicznego w Obszarze II: Lp Wskaźnik Liczba osób starszych objętych usługami opiekuńczymi. Liczba pracowników instytucji pomocy społecznej, którzy podnieśli swoje kwalifikacje w zakresie problematyki osób starszych (dane ankietowe). Powstanie Regionalnego Centrum Informacji dla osób starszych i ich rodzin. Liczba Lokalnych Centrów Informacji dla osób starszych. Powiaty Gminy x x x x x nie

58 Obszar III: starszych. Aktywność, zainteresowania i potrzeby duchowe osób Materiał opracowano na podstawie raportu cząstkowego otrzymanego z Federacji Organizacji Socjalnych Województwa Warmińsko-Mazurskiego FOSa w Olsztynie, z Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Olsztynie (w części dot. Celu szczegółowego 2) oraz z Biura ds. Organizacji Pozarządowych i Kombatantów Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie (w części dot. Celu szczegółowego 4), a także w oparciu o dane ROPS zebrane z instytucji pomocy i integracji społecznej w ramach monitorowania wdrażania Programu w latach Federacja FOSa opracowała materiał w oparciu o analizy stron internetowych organizacji pozarządowych pracujących z osobami starszymi i na ich rzecz, dane będące w dyspozycji Rzecznika Praw Osób Starszych Województwa Warmińsko-Mazurskiego, dane z dwóch sieci branżowych, tj.: animatorów pracujących w środowiskach osób starszych oraz Sieci na rzecz Seniorów Warmii i Mazur, a także w oparciu o ankiety wypełnione przez przedstawicieli organizacji pozarządowych województwa warmińsko-mazurskiego działających na rzecz osób starszych (w tym Uniwersytety III Wieku), dane własne Federacji FOSa. Celem strategicznym Obszaru III jest: Pełnoprawny, aktywny udział osób starszych w życiu społecznym, gospodarczym i politycznym. Realizacji celu strategicznego służą niżej wymienione cele szczegółowe i określone w nich działania. Cel szczegółowy 1: Podniesienie aktywności osób starszych i działających na ich rzecz organizacji. Cel szczegółowy 2: Zwiększenie aktywności zawodowej osób 50+. Cel szczegółowy 3: Wzmocnienie integracji międzypokoleniowej. Cel szczegółowy 4: Rozwój wolontariatu 50+. Cel szczegółowy 5: Zaspokajanie potrzeb duchowych i religijnych osób starszych. Cel szczegółowy 1: Podniesienie aktywności osób starszych i działających na ich rzecz organizacji. Działanie 1.1: Tworzenie, wspieranie i integrowanie organizacji działających na rzecz aktywizacji osób starszych (np. Uniwersytetów III Wieku, klubów seniora itd.). Jedną z najpopularniejszych oraz najbardziej istotnych form edukacji i aktywizacji osób starszych są Uniwersytety i Akademie Trzeciego Wieku. Ich intensywne powstawanie jest odpowiedzią na zachodzące w społeczeństwie zmiany demograficzne i ich konsekwencje. W Polsce pierwszy Uniwersytet Trzeciego Wieku powstał w 1975 r. w Warszawie, działa on do chwili obecnej i liczy około członków. 58

59 UTW wspomagają budowę kapitału społecznego. Kontakt z innymi osobami oraz budowanie relacji ma pozytywny wpływ na poczucie bycia potrzebnym, kondycję zdrowotną, itp. Spełniają one bardzo pożyteczną rolę przeciwdziałając wykluczeniu społecznemu, wspomagając dostęp do dóbr kultury, promują zachowania prospołeczne. Poprzez zasadę aktywnego starzenia się promują zachowania prozdrowotne przedłużające aktywne życie. Potencjał Uniwersytetów Trzeciego Wieku w 2012 roku to 385 placówek w kraju, działających w różnych formach organizacyjno-prawnych, najczęściej jako organizacje pozarządowe. Zrzeszają ponad 100 tys. słuchaczy, głównie emerytów, aktywnych seniorów, chcących poszerzać swoją wiedzę, rozwijać zainteresowania, nabywać nowe umiejętności itp. To prawdziwy fenomen obywatelskiego ruchu społecznego, opartego na samopomocy, wolontariacie i współpracy z wieloma organizacjami i instytucjami 18. Uniwersytety Trzeciego Wieku są najbardziej popularną formą zajęć wśród osób starszych. Korzystanie z usług większości UTW zazwyczaj nie jest uwarunkowane koniecznością spełnienia konkretnych kryteriów formalnych (np. konieczności posiadania konkretnego typu wykształcenia). Działają one w takiej formule aktywności edukacyjnej, która przyczynia się do zaspokajania różnych potrzeb seniorów, takich jak: samokształcenie, poznawanie środowiska, poszerzanie wiedzy i umiejętności, wykonywania społecznie użytecznych działań, wypełnienie wolnego czasu, utrzymywanie więzi towarzyskich, stymulacja psychiczna i fizyczna, a czasem nawet możliwość realizacji młodzieńczych marzeń. Dzięki temu, Uniwersytety Trzeciego Wieku stanowią adekwatne przedłużenie dla edukacji formalnej, przy jednoczesnym zapewnieniu możliwości korzystania z edukacji pozai nieformalnej 19. Według stanu na grudzień 2013 roku w województwie warmińsko-mazurskim funkcjonowały 24 Uniwersytety i Akademie Trzeciego Wieku. Terytorialne rozmieszczenie powyższych podmiotów w województwie warmińsko-mazurskim według stanu na dzień 31 grudnia 2013 roku obrazuje mapa nr 1. Według danych zebranych z ośrodków pomocy społecznej w naszym województwie w 73 gminach naszego regionu prowadzone były działania mające na celu tworzenie, wspieranie i integrowanie organizacji działających na rzecz aktywizacji osób starszych, były to m.in.: dotacje udzielane podmiotom III sektora na realizację zadań aktywizujących osoby starsze, organizowanie wspólnych spotkań okolicznościowych, wyjazdów o charakterze integracyjno-kulturalnym, imprez sportowo-rekreacyjnych, warsztatów rękodzielniczych, festiwali i przeglądów twórczości artystycznej, udostępnianie lokali będących w zasobach gmin, informowanie zainteresowanych osób i podmiotów o zakresie i miejscach działania organizacji pozarządowych zajmujących się aktywizacją osób starszych, 18 W. Borczyk, Innowacyjne UTW wobec nowych wyzwań, w: Rok 2012 Rokiem Uniwersytetów Trzeciego Wieku, Warszawa 2012, s Założenia długofalowej polityki senioralnej w Polsce na lata , Warszawa 2013, s

60 wsparcie merytoryczne w pisaniu wniosków dotacyjnych, udostępnianie sprzętu i materiałów do różnego rodzaju zajęć, zapewnianie poczęstunku na spotkania integrujące organizacje pozarządowe zajmujące się aktywizacją seniorów. Dużą aktywnością w powyższym zakresie wykazują się również miejskie i gminne ośrodki kultury wraz z bibliotekami. Ponadto, wspieraniem i integracją organizacji działających na rzecz osób starszych na terenie województwa warmińsko-mazurskiego zajmują się m.in.: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie od 16 lat wspiera Warmińsko- Mazurski Uniwersytet Trzeciego Wieku w Olsztynie. Sieć na rzecz Seniorów Warmii i Mazur ukonstytuowała się 3 października 2009 r. i zrzesza obecnie 15 organizacji oraz instytucji. Federacja Organizacji Socjalnych Województwa Warmińsko-Mazurskiego FOSa w Olsztynie intensywnie wspiera oraz promuje środowiska seniorskie m.in. poprzez wydawanie pisma Generacja. Działanie 1.2: Utworzenie Akademii III Wieku Warmii i Mazur mającej w zakresie działań edukację liderów środowisk osób starszych oraz osób z nimi pracujących. Akademia III Wieku Warmii i Mazur to szeroka płaszczyzna edukacji otwarta na inicjatywy wszystkich środowisk. Projekt Akademia III Wieku Warmii i Mazur realizowany był od 1 września 2009 r. do 31 sierpnia 2010 r. Głównymi celami projektu było: - rozwijanie aktywności obywatelskiej osób starszych z terenu województwa warmińsko-mazurskiego i zwiększenie ich udziału w życiu publicznym, - ograniczenie dyskryminacji osób starszych i zwiększenie ich dostępu do informacji, - wzmocnienie, edukacja i integracja organizacji i osób działających na rzecz osób starszych i współpracujących z osobami starszymi. Projekt dofinansowany był w ramach wsparcia udzielonego przez Islandię, Lichtenstein i Norwegię ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego, a także z budżetu państwa w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarządowych. Głównymi działaniami podjętymi przez Federację FOSa w Olsztynie w ramach projektu Akademia III Wieku Warmii i Mazur było: uruchomienie we wrześniu 2009 r. Szkoły Animatorów Społecznych pracujących w środowisku osób starszych. W szkoleniach wzięło udział 16 animatorów, liderów, przedstawicieli organizacji pozarządowych i instytucji z województwa warmińsko-mazurskiego, pracujących w środowisku osób starszych. W jej ramach odbyły się cztery seminaria naukowe oraz pięć 2-dniowych szkoleń, które poruszały m.in. następującą tematykę: ja jako animator, diagnoza środowiska lokalnego; 60

61 metodyka pracy z osobami starszymi i grupami wielopokoleniowymi w oparciu o metody aktywizujące; organizowanie i prowadzenie spotkań; projektowanie zmiany społecznej w środowisku osób starszych tworzenie i realizacja projektów animacyjnych, sposoby promocji własnej działalności w środowisku lokalnym, tworzenie partnerstw i koalicji wokół problemów osób starszych w środowisku lokalnym. Uczestnicy szkoły mieli do wykonania dwa zadania: przeprowadzenie diagnozy swojego środowiska lokalnego (za pomocą tzw. Mapy zasobów i potrzeb ) oraz stworzenie i zrealizowanie własnego projektu animacyjnego. Absolwenci Szkoły Animatorów współpracują ze sobą w ramach Forum Animatorów Społecznych Warmii i Mazur m.in. poprzez wspólną organizację szkoleń oraz angażowanie się w tworzenie gazety środowisk osób starszych Generacja. Działania w ramach Akademii III Wieku Warmii i Mazur kontynuowane były w latach W ramach realizowanych działań: przeprowadzono 10 wykładów dla słuchaczy UTW w Braniewie, Bartoszycach, Iławie, Olsztynie, Kętrzynie, Morągu, Ełku, Giżycku, Działdowie oraz Nidzicy obejmujących zagadnienia z dziedziny prawa, pedagogiki, komunikacji interpersonalnej, turystyki, mediacji, psychologii. W wykładach wzięło udział łącznie około 700 osób. Ponadto przeprowadzono warsztaty z zakresu sztuki dziennikarskiej, rękodzieła artystycznego, zdrowego odżywiania, kulinarne. Wykłady wolontarystycznie przeprowadzili pracownicy akademiccy, dziennikarze, prawnicy, mediatorzy, psycholodzy, wydano 2 numery Generacji w łącznym nakładzie egzemplarzy, zrealizowano 16 wykładów na Uniwersytetach III Wieku oraz 5 warsztatów tematycznych dla organizacji seniorskich, łącznie udział w nich wzięło ponad osób starszych. Dodatkowo organizacje te korzystając ze wsparcia oferowanego przez Akademię wzbogaciły swoją ofertę edukacyjną skierowaną do osób starszych, uruchomiono szereg projektów pod wspólnym tytułem Akademia III Wieku w: Korszach, Małdytach, Wilczętach, Orzyszu, Braniewie oraz Fromborku. W ideę Akademii III Wieku wpisują się także działania podejmowane przez inne podmioty z województwa warmińsko-mazurskiego m.in. Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturalnych w Olsztynie, które zorganizowało szkolenie dotyczące różnorodnych metod pracy z osobami starszymi, skierowane do pracowników domów pomocy społecznej i organizacji pozarządowych. Akademia III Wieku Warmii i Mazur nastawiona była i w dalszym ciągu jest na aktywizację i przeciwdziałanie marginalizacji osób starszych poprzez realizację wykładów na Uniwersytetach Trzeciego Wieku, w Klubach Seniora itp. Realizacja zadań i zaplanowanych działań wzmacnia środowisko seniorskie oraz zwiększa aktywność osób starszych w działania na rzecz społeczności lokalnej. 61

62 Działania podejmowane w ramach Akademii dofinansowywane były ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego, a także z budżetu państwa w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarządowych, budżetu Wojewody Warmińsko-Mazurskiego oraz budżetu Samorządu Województwa Warmińsko-Mazurskiego. Działanie 1.3: Realizacja programów i projektów w zakresie aktywizacji osób starszych. Działaniami w zakresie aktywizacji osób starszych w województwie warmińskomazurskim zajmuje się szereg podmiotów: jednostki samorządu terytorialnego, ośrodki kultury, biblioteki, szkoły, jednostki organizacyjne pomocy i integracji społecznej, organizacje pozarządowe (w tym organizacje seniorskie, Uniwersytety III Wieku), grupy nieformalne. W latach znaczące szanse na aktywizację seniorów wniósł Poakcesyjny Program Wsparcia Obszarów Wiejskich, wdrażany w latach Składał się on z trzech komponentów: reforma administracyjna KRUS, Program Integracji Społecznej oraz Kampania Informacyjno-Promocyjna. Celem Programu Integracji Społecznej (PIS) było wsparcie najsłabszych i najbiedniejszych polskich gmin w działaniach zmierzających do podniesienia poziomu integracji społecznej mieszkańców gminy na obszarach wiejskich. W województwie warmińsko-mazurskim program realizowano w 39 gminach (na 116). Jedną z grup docelowych, objętą działaniami PIS PPWOW były osoby starsze. Poza seniorami, program skierowany był również do dzieci i młodzieży oraz rodzin. W wyniku wdrażania w/w programu zrealizowano szereg działań aktywizujących i wspierających osoby starsze, tj.: utworzono bądź reaktywowano działalność 16 Klubów Seniora, gdzie odbywały się m.in. warsztaty taneczne, wokalne, komputerowe, rękodzielnicze, spotkania z kosmetyczką, fryzjerem i lekarzem, w 12 gminach objęto dziennym wsparciem opiekuńczym i rehabilitacyjnym 171 osób starszych i niepełnosprawnych, wprowadzono również instytucję asystenta osoby starszej, którego zadaniem było zapewnienie właściwej opieki lekarskiej, pomoc w realizowaniu recept, zapewnienie bezpieczeństwa w mieszkaniu, przygotowanie posiłków, organizacja czasu wolnego, w 19 gminach zorganizowano wycieczki i spotkania integracyjne dla osób starszych, np. w Gminie Rozogi odbył się III Powiatowy Festiwal Seniorów, w Gminie Tolkmicko pod hasłem Aktywni seniorze w wiosce dzieci odbyły się spotkania międzypokoleniowe, w ramach których dzieciom przekazywano wiedzę o historii i tradycjach regionu, w tej samej gminie z okazji obchodów Międzynarodowego Dnia Seniora zorganizowano spotkanie Wiwat babunie i dziadunie, reaktywowano działalność kół gospodyń wiejskich, w samej tylko gminie Grodziczno powstało 10 tego typu kół, 62

63 powołano 5 zespołów wokalno-tanecznych w przypadku Gminy Dźwierzuty czy Rozogi zespoły te odnoszą sukcesy na festiwalach seniorskich w całej Polsce, w Gminie Prostki powstał Klub Femina 45+ w spotkaniach Klubu uczestniczyły mieszkanki Prostek, bezrobotne, samotnie wychowujące dzieci. Dwanaście bezrobotnych kobiet wzięło udział w szkoleniu pt.: Pomoc sąsiedzka, dotyczącym świadczenia usług opiekuńczych, w gminie Płośnica utworzono Uniwersytet III Wieku dla osób po 55 roku życia, w zajęciach i wyjazdach organizowanych w ramach Uniwersytetu uczestniczyło 37 osób. Łącznie usługami dla osób starszych objęto osób, a na realizację zadań z tego obszaru przeznaczono ok zł, tj. 11,07% ogólnej kwoty środków wydatkowanych przez gminy województwa warmińsko-mazurskiego na realizację PIS PPOW, która wyniosła w sumie zł. Innym, istotnym narzędziem służącym poprawie warunków życia seniorów w regionie Warmii, Mazur i Powiśla jest Program Operacyjny Kapitał Ludzki Priorytet VII Promocja Integracji Społecznej. Z przyjętych założeń wynika, że osoby starsze nie są bezpośrednią grupą docelową powyższego programu, ale działania realizowane w ramach jego wdrażania w znaczący sposób wpływają na kreowanie warunków życia seniorów. Wyjątkowa sytuacja miała miejsce w 2012 r. kiedy to w ramach Działania 7.2 Przeciwdziałanie wykluczeniu i wzmocnienie sektora ekonomii społecznej Poddziałania Aktywizacja zawodowa i społeczna osób zagrożonych wykluczeniem społecznym dofinansowano 5 projektów skierowanych wprost do osób starszych ich wykaz obrazuje poniższa tabela. Tabela nr 14. Wykaz projektów dofinansowanych w 2012 r. w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Priorytet VII Promocja Integracji Społecznej Działanie 7.2 Przeciwdziałanie wykluczeniu i wzmocnienie sektora ekonomii społecznej Poddziałanie Aktywizacja zawodowa i społeczna osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, skierowanych na rzecz aktywizacji osób powyżej 50 r.ż. l.p. Nazwa podmiotu realizującego projekt 1 O.K. Centrum Języków Obcych spółka z ograniczoną odpowiedzialnością 2 Gmina Wydminy/GOPS w Wydminach 3 Stowarzyszenie Kobieta na Plus Nazwa projektu Nowe kompetencje szansą na lepszą przyszłość 50 plus- to dopiero koniec początku Kompetentni pracownicy- integracja społeczna i zawodowa Liczba Kwota dofinansowania ze uczestników = środków EFS = wartość osoby powyżej całkowita zadania 50 r.ż ,10 zł ,40 zł ,42 zł 63

64 l.p. Nazwa podmiotu realizującego projekt 4 Stowarzyszenie Inicjatyw Społeczno- Gospodarczych im. Króla Zygmunta w Augustowie 5 Stowarzyszenie Na Rzecz Pomocy Dzieciom i Młodzieży Niepełnosprawnej i Osób Pokrzywdzonych w Wyniku Wypadków Komunikacyjnych PROMYK Nazwa projektu osób długotrwale bezrobotnych w wieku 50+ gmin Biała Piska i Orzysz w powiecie piskim Liczba uczestników = osoby powyżej 50 r.ż. Kwota dofinansowania ze środków EFS = wartość całkowita zadania Powrót do pracy ,40 zł Praca ,29 zł Suma: ,61 zł Źródło: Materiały własne ROPS Według danych ROPS, w latach działaniami w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Priorytetu VII Promocja Integracji Społecznej objęto łącznie osób starszych, w tym: Działanie 7.1 Rozwój i upowszechnienie aktywnej integracji 964 osoby Działanie 7.2 Przeciwdziałanie wykluczeniu i wzmocnienie sektora ekonomii społecznej 629 osób Działanie 7.3 Inicjatywy lokalne na rzecz aktywnej integracji 602 osoby. W procesie monitorowania Programu do jednostek organizacyjnych pomocy i integracji społecznej zwrócono się również z pytaniem o zrealizowane w latach projekty/programy aktywizujące seniorów dofinansowywane z tzw. środków/programów zewnętrznych, tj.: Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS), Poakcesyjnego Programu Wsparcia Obszarów Wiejskich (PPWOW), Norweskiego Mechanizmu Finansowego (NMF), Funduszu Małych Grantów Transgranicznych i Międzyregionalnych (FMGTiM), Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego (MF EOG), Programu Operacyjnego Fundusz Inicjatyw Obywatelskich (PO FIO), Rządowego Program na rzecz Aktywności Osób Starszych na lata (ASOS). 64

65 Wykres nr 21. Liczba programów/projektów aktywizujących osoby starsze, zrealizowanych w latach przy wsparciu finansowym z tzw. środków/programów zewnętrznych. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z ośrodków pomocy społeczne, powiatowych centrów pomocy rodzinie, domów pomocy społecznej, środowiskowych domów samopomocy Wykres nr 22. Liczba osób starszych objętych działaniami aktywizującymi w ramach programów/projektów zrealizowanych w latach przy wsparciu finansowym z tzw. środków/programów zewnętrznych. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z ośrodków pomocy społeczne, powiatowych centrów pomocy rodzinie, domów pomocy społecznej, środowiskowych domów samopomocy Wykres nr 23. Łączna wartość dofinansowywania przekazywanego w latach z tzw. środków/programów zewnętrznych na programy/projekty aktywizujące osoby starsze (w zł). Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z ośrodków pomocy społeczne, powiatowych centrów pomocy rodzinie, domów pomocy społecznej, środowiskowych domów samopomocy 65

66 Z analizy powyższych danych wynika, że w latach w ramach projektów dofinansowywanych ze środków/programów zewnętrznych tj. EFS, PPWOW, NMF, FMGTiM, MF EOG, PO FIO, ASOS objęto działaniami aktywizującymi łącznie osób starszych. Zrealizowano w tym celu łącznie 57 projektów o łącznej wartości przekazanego dofinansowania w wysokości ,00 zł. W obszarze polityki społecznej w latach w naszym regionie wdrażane były również inne programy wojewódzkie skierowane do poszczególnych grup społecznych, których pośrednimi odbiorcami były osoby starsze. Były to programy z obszarów: polityki prorodzinnej, wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej, profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, przeciwdziałania przemocy w rodzinie, przeciwdziałania narkomanii, wyrównywania szans i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu oraz pomocy w realizacji zadań na rzecz zatrudniania osób niepełnosprawnych. Na szczególną uwagę zasługuje realizacja Ogólnopolskiej Kampanii Społecznej na rzecz Przeciwdziałania Przemocy wobec Osób Starszych i Niepełnosprawnych. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, w 2009 roku rozpoczęło działania związane z realizacją powyższej kampanii. Jej celem jest podniesienie świadomości społeczeństwa i uwrażliwienie go na zjawisko przemocy w rodzinie wobec osób starszych i niepełnosprawnych, a także dotarcie do osób będących ofiarami i świadkami przemocy w rodzinie. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej założyło, że optymalnym sposobem przekazu skierowanego do szerokiego kręgu odbiorców będą ulotki i plakaty. Powyższa kampania wdrażana była m.in. w oparciu o Wojewódzki Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w Województwie Warmińsko- Mazurskim na lata Założenia kampanii oraz materiały były upowszechniane między innymi w trakcie organizowanych spotkań o zasięgu regionalnym: W dniach 30 listopada 2 grudnia 2009 r. w Olecku podczas szkolenia Przeciwdziałanie przemocy domowej podstawy pracy osoby interweniującej wygłoszony został przez eksperta z OIK w Gdańsku Krzysztofa Strzała wykład pt. Starość i przemoc. W szkoleniu uczestniczyły łącznie 62 osoby, głównie z terenu 4 powiatów: giżyckiego, oleckiego, węgorzewskiego i gołdapskiego. W dniu 29 stycznia 2010 r. podczas spotkania przedstawicieli Powiatowych Społecznych Rad ds. Osób Niepełnosprawnych - do wszystkich powiatów (21) przekazane zostały materiały kampanijne z prośbą o rozpropagowanie ich na terenie powiatu w jednostkach pomocy społecznej, specjalistycznych ośrodkach wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie, a także w miejscach użyteczności publicznej. W dniu 18 lutego 2010 r. w Olsztynie odbyła się konferencja Inaugurująca Obchody Europejskiego Roku Walki z Ubóstwem i Wykluczeniem Społecznym na Warmii i Mazurach w 2010 roku. W spotkaniu 66

67 uczestniczyło ponad 150 osób, byli to głównie przedstawiciele lokalnych samorządów, w tym starostowie i wójtowie, przedstawiciel Wojewody Warmińsko-Mazurskiego, reprezentacja sądów, kuratorów, urzędów pracy, uczelni wyższych i organizacji pozarządowych województwa warmińskomazurskiego. W materiałach konferencyjnych znalazły się między innymi materiały kampanijne dot. przeciwdziałania przemocy wobec osób starszych i niepełnosprawnych. Ponadto, z założeniami kampanii zapoznani zostali pełnomocnicy/ koordynatorzy gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów uzależnień ze wszystkich 116 gmin województwa. Wśród podmiotów III sektora, systemowe działania na rzecz aktywizacji osób starszych prowadziła i nadal prowadzi Federacja FOSa w Olsztynie, która w latach zrealizowała następujące projekty na rzecz aktywizacji osób starszych: Akademia III Wieku Warmii i Mazur, o której była już mowa w Działaniu 1.2. W okresie od 16 marca do 31 października 2009 r. Federacja FOSa realizowała projekt 50 i więcej same plusy, dofinansowany przez Samorząd Województwa Warmińsko-Mazurskiego. Ukierunkowany był on na rozwój oferty wsparcia oraz aktywizację osób starszych. Dzięki realizacji projektu m.in. stworzono płaszczyznę do współpracy organizacji i instytucji seniorskich oraz zainspirowano rozwój wolontariatu 50+. Od 1 sierpnia 2010 roku do 31 lipca 2012 roku wdrażany był projekt Wolontariat osób starszych międzynarodowy przepływ wiedzy i pomysłów, realizowany przy wsparciu finansowym Komisji Europejskiej w ramach programu Uczenie się przez całe życie. Głównym założeniem projektu była współpraca dwóch organizacji partnerskich z dwóch różnych krajów, w celu umożliwienia wolontariatu za granicą osobom 50+. Partnerem w projekcie była organizacja Motiva z miejscowości Amersfoort w Holandii. W 2010 r. wolontariat w Holandii odbyły 2 osoby z terenu województwa warmińsko-mazurskiego. Działanie 1.4: Stworzenie regionalnej sieci (porozumienia) organizacji seniorskich. W ramach tego działania Federacja FOSa zorganizowała dwudniowe warsztaty pt: Stworzenie Sieci Organizacji Seniorskich, które odbyły się w dniach czerwca 2009 roku. W spotkaniu udział wzięło 35 osób, przedstawicieli organizacji, które pracują z osobami starszymi i na ich rzecz. Podczas warsztatów został wypracowany regulamin określający zasady i kompetencje pracy Sieci Organizacji Seniorskich Województwa Warmińsko-Mazurskiego. Ponadto w wyniku realizacji tego działania zostały zorganizowane trzy jednodniowe spotkania z Sieciami należącymi do Federacji FOSa, a także z nią współpracującymi. 67

68 Ukonstytuowanie się Sieci na Rzecz Seniorów Warmii i Mazur miało miejsce 3 października 2009 r. podczas II Wojewódzkiej Konferencji z Okazji Międzynarodowego Dnia Seniora. Deklarację przystąpienia do Sieci podpisało w tym dniu ponad 20 podmiotów, zarówno organizacji socjalnych, jak i instytucji pomocy społecznej. Podczas spotkania został wybrany Zarząd Sieci. Motto Sieci brzmi: Jesteśmy grupą instytucji i organizacji z terenu województwa warmińsko-mazurskiego, działających z i na rzecz środowisk osób starszych. Deklarujemy współpracę polegającą na wymianie informacji, doświadczeń, wzajemnym wsparciu, poszukiwaniu nowych metod i form aktywizacji i integracji osób starszych. Naszą misją jest pogodna i godna starość na Warmii i Mazurach. Z inicjatywy Sieci doszło m.in. do powołania Rzecznika Praw Osób Starszych Województwa Warmińsko-Mazurskiego, zainicjowania wydawania magazynu środowisk osób starszych Generacja oraz rozwoju działalności animatorów społecznych działających na rzecz seniorów. 23 maja 2011 r. w Lesznie k. Barczewa odbyło się sprawozdawczo-wyborcze spotkanie Sieci. Poza wyborem nowych władz, obecni na spotkaniu przedstawiciele organizacji członkowskich Sieci złożyli formalne deklaracje przystąpienia, będące podstawowymi dokumentami funkcjonowania w Sieci. Takich deklaracji wpłynęło 15. Sieć tworzona jest przez organizacje pozarządowe i instytucje z terenu województwa warmińsko-mazurskiego, działające z i na rzecz środowisk osób starszych, które przystępują do Sieci, przyjmując deklarację współpracy i regulamin pracy Sieci. Misją tej grupy organizacji i instytucji jest tworzenie warunków do pogodnej i godnej starości na Warmii i Mazurach. Cel szczegółowy 2: Zwiększenie aktywności zawodowej osób 50+. Materiał opracowano na podstawie raportu cząstkowego otrzymanego z Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Olsztynie, sporządzonego w oparciu o materiały własne i opracowania będące w posiadaniu WUP w Olsztynie. Na potrzeby raportu z monitoringu wdrażania Programu w latach , WUP w Olsztynie posługiwał się częściowo sprawozdawczością odnoszącą się do bezrobotnych osób starszych powyżej 45 roku życia. Statystyka za lata wykorzystana do opracowania materiału zawiera dane dla przedziału wiekowego 50+. Działanie 2.1: Rozwój poradnictwa zawodowego. Zgodnie z Rezolucją Unii Europejskiej z 2008 roku, poradnictwo zawodowe rozumiane jest jako ciągły proces umożliwiający obywatelom niezależnie od wieku określenie kompetencji, zdolności i zainteresowań potrzebnych do podejmowania decyzji 68

69 edukacyjnych, szkoleniowych, zawodowych, a także zdobycia umiejętności zarządzania własnymi ścieżkami edukacji i pracy. Na poziomie regionalnym bezpośrednią pracą z klientami oraz koordynacją usług poradnictwa zawodowego zajmują się Centra Informacji i Planowania Kariery Zawodowej wojewódzkich urzędów pracy. W województwie warmińsko-mazurskim, w ramach struktur Wojewódzkiego Urzędu Pracy, działają obecnie dwa Centra w Olsztynie i w Elblągu, które dysponują wykwalifikowaną kadrą doradczą i oferują specjalistyczną pomoc. Usługi świadczone w Centrach realizowane są przez doradców posiadających wykształcenie głównie pedagogiczne, socjologiczne i psychologiczne. Zarówno usługi poradnictwa zawodowego, jak i informacji zawodowej, realizowane są zgodnie z zasadami dostępności, dobrowolności, bezpłatności, swobody wyboru zawodu i miejsca zatrudnienia, a także przede wszystkim zgodnie z zasadami równości, m.in. ze względy na wiek. W 2009 roku Wojewódzki Urząd Pracy w Olsztynie zorganizował konferencję nt.: Poradnictwo zawodowe potrzeba w każdym wieku, której celem było upowszechnienie wiedzy na temat całożyciowego poradnictwa zawodowego wśród mieszkańców województwa warmińsko- mazurskiego. Kontynuując działania w tym zakresie, w 2010 roku wydano publikację pod tym samym tytułem, zawierającą informacje dotyczące kierunków rozwoju poradnictwa zawodowego i jego adresatów, a także raport z badań stanu wiedzy na temat poradnictwa zawodowego. Punktem zwrotnym w obszarze rozwoju poradnictwa zawodowego w województwie warmińsko-mazurskim było utworzenie w 2007 roku z inicjatywy WUP w Olsztynie, Warmińsko-Mazurskiego Paktu na Rzecz Rozwoju Poradnictwa Zawodowego, który wśród swoich priorytetów zakłada szczególne wsparcie rozwoju zawodowego osób powyżej 50 roku życia. W jego ramach Wojewódzki Urząd Pracy w Olsztynie zorganizował w roku 2012 Tydzień Solidarności Międzypokoleniowej na Warmii i Mazurach 20. Ponadto, w celu zwiększenia aktywności osób w wieku 50+, doradcy zawodowi w powiatowych urzędach pracy udzielali porad, informacji indywidualnych i grupowych bezrobotnym oraz poszukującym pracy. Warto wspomnieć, że m.in. w Powiatowym Urzędzie Pracy w Elblągu przeprowadzono porady grupowe na temat Moje cele zawodowe, a przyszła kariera zawodowa, Zdobądź i utrzymaj pracę, Poznanie siebie kluczem do sukcesu, a także badania z użyciem Kwestionariusza Uzdolnień Przedsiębiorczych w ramach projektu Szanse na start. Pracownicy PUP w Elblągu przeprowadzili również badania ankietowe w celu poznania potrzeb zawodowych osób 50+. Osoby powyżej 50 roku życia w ramach poradnictwa zawodowego uczestniczą w różnych wydarzeniach organizowanych przez powiatowe urzędy pracy, m.in. takich jak: targi pracy; spotkania z przedstawicielami agencji zatrudnienia; konferencje; 20 Inicjatywa zainspirowana była Decyzją Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 940/2011/UE, którą rok 2012 został ogłoszony Europejskim Rokiem Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej. 69

70 spotkania w ramach Klubów Integracji Społecznej; konsultacje z doradcami zawodowymi. Realizowane przez doradców zawodowych porady indywidualne mają na celu przede wszystkim przełamanie barier dotyczących poszukiwania i podejmowania zatrudnienia przez osoby powyżej 50 roku życia, m.in. poprzez podwyższenie samooceny, określenie predyspozycji zawodowych, zbadanie sytuacji zawodowej, osobistej oraz zdrowotnej w celu doboru odpowiedniej formy wsparcia. Analizując dane z poniższej tabeli, należy zwrócić uwagę, że generalnie w latach w stosunku do osób 50+ potrzebujących wsparcia doradcy, położony został większy nacisk na zindywidualizowane usługi poradnictwa. Stąd też, pomimo tendencji spadkowej w okresie , nastąpił zdecydowany wzrost liczby uczestników poradnictwa indywidualnego. W roku 2013, w stosunku do roku 2012, wyniósł on 56,5%. Na względnie stałym poziomie utrzymuje się ilość przeprowadzanych badań testowych, określających predyspozycje osobowościowe i zawodowe tej grupy beneficjentów, jak również liczba uczestników szkoleń i zajęć aktywizujących. Od roku 2010 można za to zauważyć znaczący i systematyczny wzrost liczby uczestników objętych informacją zawodową w stosunku do 2010 r. liczba osób objętych tą usługą wzrosła w roku 2013 o 160%. Podobną tendencję można zaobserwować także w przypadku poradnictwa grupowego porównując analogiczne lata liczba uczestników zwiększyła się o 80% (tabela poniżej) Tabela nr 15. Realizacja usługi poradnictwa zawodowego wśród bezrobotnych powyżej 45/50 roku życia w województwie warmińsko-mazurskim. Liczba uczestników Rodzaj usługi Poradnictwo indywidualne Poradnictwo grupowe Badania testowe Informacja zawodowa Zajęcia i szkolenia aktywizacyjne Źródło: Dane Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Olsztynie Poniższy wykres prezentuje zsumowane dane z tabeli, dzięki czemu można porównać łączną liczbę osób, które skorzystały z usług poradnictwa zawodowego. Wykres nr 24. Łączna liczba osób bezrobotnych powyżej 45/50 roku życia w województwie warmińskomazurskim, które skorzystały z usług poradnictwa zawodowego. 70

71 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Olsztynie W latach zauważalny był spadek łącznej liczby osób objętych usługami poradnictwa zawodowego, natomiast w okresie miało miejsce zjawisko odwrotne liczba uczestników systematycznie, z roku na rok, wzrastała. Analizując dane z powyższego wykresu można zauważyć, że największy wzrost liczby osób bezrobotnych powyżej 45/50 roku, które skorzystały z usług poradnictwa zawodowego, nastąpił w latach (o osób), wynosząc 31%. Działanie 2.2. Zwiększenie efektywności i realizacji usługi pośrednictwa pracy. Zgodnie z ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy bezrobotni powyżej 50 roku życia stanowią grupę bezrobotnych będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy. Wśród działań podejmowanych przez powiatowe urzędy pracy na rzecz zwiększania zatrudnienia osób bezrobotnych po 50 roku życia, można wyróżnić m.in.: premiowanie wniosków pracodawców korzystających z instrumentów finansowych rynku pracy, deklarujących przyjęcie na staż lub zatrudnienie osób 50+; informowanie pracodawców o zwolnieniu z obowiązku opłacania składek na Fundusz Pracy oraz Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych w przypadku zatrudnienia osób powyżej 50 r.ż.; opracowywane przez pracowników PUP Indywidualne Plany Działań, gwarantujące indywidualne podejście do sytuacji osoby bezrobotnej, a także jej potrzeb i możliwości. Corocznie bezrobotne osoby starsze są uwzględniane jako jedna z priorytetowych grup objętych szczególnym wsparciem w ramach Regionalnego Planu Działań na Rzecz Zatrudnienia. Dzięki temu podejmowane są przedsięwzięcia mające na celu aktywizowanie zawodowe osób powyżej 50 roku życia poprzez opracowanie różnego typu programów i projektów, a także wzmocnienie działań służących wzrostowi wskaźnika zatrudnienia. Do grupy tej kierowane są również usługi poradnictwa zawodowego, informacji zawodowej 71

72 oraz pomocy w aktywnym poszukiwaniu pracy, warsztaty, szkolenia, wsparcie psychologiczno-doradcze. W poniżej tabeli wyszczególniono efektywność wybranych aktywnych form aktywizacji bezrobotnych 45/50+ w województwie warmińsko-mazurskim. Podane wartości określają liczbę osób, które podjęły pracę w ramach wybranych form aktywizacji. Tabela nr 16. Efektywność wybranych aktywnych form aktywizacji bezrobotnych 45/50+ w województwie warmińsko-mazurskim 21. Wyszczególnienie Efektywność zatrudnieniowa w % Szkolenia 36,0 37,6 31,1 33,0 29,7 Prace interwencyjne 66,0 62,6 56,5 59,3 53,4 Roboty publiczne 37,6 44,3 42,1 53,7 52,2 Prace społecznie użyteczne 21,6 29,4 25,6 27,9 22,8 Staże 29,7 36,2 43,4 46,1 48,5 Dofinansowanie podejmowania działalności gospodarczej 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: Dane Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Olsztynie Analizując powyższą tabelę można zauważyć, że na przestrzeni lat największy, a do tego systematyczny, wzrost efektywności zatrudnieniowej odnotowały staże od 29,7% w 2009 r. do 48,5% w 2013 r. tj. o 18,8 pkt proc. W roku 2013 blisko połowa osób, które ukończyła tę formę aktywizacji, podjęła zatrudnienie. Szkolenia utrzymywały się w omawianym okresie na zbliżonym poziomie, choć z widoczną tendencją malejącą w poszczególnych latach. Podobny trend odnosi się do prac społecznie użytecznych. Stosunkowo dużą efektywnością charakteryzują się prace interwencyjne, jednak postępuje jej spadek, obserwowany w całym badanym przedziale czasowym (poza rokiem 2012). Na dość wysokim poziomie utrzymuje się stopień zatrudnienia w przypadku robót publicznych. W tym miejscu można zauważyć istotną różnicę pomiędzy rokiem 2009 i 2013, wynoszącą 14,6 pkt proc. Porównując efektywność wybranych form aktywizacji z 2013 roku do roku poprzedniego, widoczny jest spadek efektywności zatrudnieniowej. Mimo, iż w 2013 roku, zarówno osób, które ukończyły udział w aktywnych formach aktywizacji, jak i tych, które podjęły pracę, było więcej niż w roku 2012, to efektywność w 2013 roku, jest niższa o 3,0 pkt proc. Aby lepiej zobrazować omawiane tendencje, ww. dane zamieszczono na wykresie. 21 Efektywność liczona jako procent osób, które zostały zatrudnione po zakończeniu programu aktywizacji lub w trakcie jego trwania 72

73 Wykres nr 25. Porównanie efektywności wybranych form aktywizacji bezrobotnych 45/50+ w województwie warmińsko-mazurskim. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Olsztynie Analizując dane zawarte na powyższym wykresie można zaobserwować, że najbardziej efektywną formą aktywizacji bezrobotnych 45/50+ w województwie warmińsko-mazurskim jest dofinansowanie podejmowania działalności gospodarczej, zaś najmniejszą charakteryzują się prace społecznie użyteczne. Warto w tym miejscu wspomnieć o przeprowadzonym przez Instytut Badawczo- Szkoleniowy w Olszynie z inicjatywy Powiatowego Urzędu Pracy w Mrągowie szkoleniu pod nazwą Profesjonalna obsługa klienta w wieku 50+ w kontekście aktywizacji zawodowej. Udział w nim wzięło 15 osób pracownicy PUP w Mrągowie oraz jednostek organizacyjnych pomocy społecznej z terenu powiatu mrągowskiego. Jego celem było zwiększenie wiedzy i kompetencji wśród pracowników w zakresie wpierania aktywności zawodowej osób w grupie wiekowej powyżej 50 roku życia. Działanie 2.3: Organizacja szkoleń rozwijających kompetencje zawodowe i osobowościowe. Osoby bezrobotne powyżej 50 roku życia wymagają szczególnego wsparcia poprzez m.in. organizowane szkolenia, które umożliwiają podniesienie kwalifikacji i rozwój kompetencji w celu dostosowania do potrzeb rynku pracy. Wśród wielu dostępnych szkoleń oferowanych bezrobotnym, w tym osobom 50+, można wyróżnić m.in. kursy komputerowe, szkolenia przygotowujące do pracy spawacza (metodą MAG, TIG), operatorów koparek, wózków widłowych, szkolenia przygotowujące do 73

74 prowadzenia własnej działalności gospodarczej (np. Mała przedsiębiorczość ), kursy księgowości, opiekuna osób starszych i niepełnosprawnych z nauką języka obcego, kursy nadające uprawnienia elektroenergetyczne do 1KV, kursy prawa jazdy. Z informacji Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Olsztynie wynika, iż 743 osoby powyżej 50 roku życia w roku 2013 skierowane zostały do wzięcia udziału w różnego rodzaju szkoleniach organizowanych przez powiatowe urzędu pracy. Szczegółowe dane w tym zakresie w latach dla województwa warmińsko-mazurskiego zawiera poniższy wykres. Wykres nr 26. Liczba osób powyżej 50 roku życia, które brały udział w szkoleniach w latach w województwie warmińsko-mazurskim 22. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Olsztynie Analizując dane zawarte na powyższym wykresie można zauważyć wahania liczby osób powyżej 50 roku życia, które były uczestnikami szkoleń rozwijających kompetencje zawodowe i osobowościowe w województwie warmińsko-mazurskim. Największą grupę przeszkolono w roku 2009, w dwóch kolejnych latach można było zaobserwować spadek tej liczby. Najmniejszą grupę osób bezrobotnych powyżej 50 roku życia przeszkolono w roku Od tego momentu można zaobserwować postępujący stopniowy wzrost liczby uczestników omawianych szkoleń w stosunku do roku 2011 liczba osób, które ukończyły szkolenie, wzrosła o 119%. Warto podkreślić, że bezrobotne osoby 50+ są jedną z priorytetowych grup, do której adresowane są różne formy wsparcia, w tym także możliwość udziału w projektach dofinansowywanych ze środków EFS. 22 W przypadku, gdy większa liczba osób ukończyła szkolenie niż je rozpoczęła w danym roku, uwzględniono osoby, które objęto szkoleniami w roku poprzednim. 74