trwałych zanieczyszczeń organicznych do powietrza

Transkrypt

1 Anna Bojanowicz-Bablok, Aleksandra Hajduk *, Barbara Gworek, Damian Zasina Instytut Ochrony Środowiska Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa Uncontrolled emissions of persistent organic pollutants in Poland Niekontrolowane uwalnianie trwałych zanieczyszczeń organicznych do powietrza w Polsce DOI: / Monitoring data on air emissions of selected persistent org. pollutants from largest economy sectors in Poland in were collected. In particular, the emissions of polycyclic arom. hydrocarbons, polychlorinated benzodioxins, dibenzofuranes, biphenyls and C 6 Cl 6 in 2010 in the country regions (voivodships) were estd. by using the topdown approach and presented on maps. Zebrano i przedstawiono dane z monitoringu emisji wybranych substancji o charakterze trwałych zanieczyszczeń organicznych do powietrza w Polsce w latach Oszacowano, z zastosowaniem systemu top-down, poziom uwolnień HCB, PCB, PCDD/F, BaP, BbF, BkF, IdP oraz sumarycznie WWA w 2010 r. Wyniki przedstawiono na mapach z podziałem na regiony (województwa). W ostatnich latach coraz więcej uwagi poświęca się trwałym zanieczyszczeniom organicznym (TZO), jako substancjom stanowiącym zagrożenie dla zdrowia ludzi i środowiska. Międzynarodowe konwencje, rozporządzenia oraz dokumenty BAT (best available techniques) i BREF (BAT reference documents) są uzupełniane o nowe zagadnienia i wytyczne oraz o nowe substancje TZO, których trwałość w środowisku, właściwości toksyczne, bioakumulacja w organizmach żywych oraz potencjał przenoszenia na dalekie odległości od źródeł uwalniania zostały udokumentowane. TZO powstają jako produkty uboczne w licznych procesach antropogenicznych, w głównej mierze w procesach termicznych w przemyśle i gospodarstwach domowych, w metalurgii (prażenie rud i wtórna produkcja metali), przemyśle chemicznym (chemia związków chlorowców) lub podczas procesów termicznego przetwarzania odpadów. TZO mogą występować jako zanieczyszczenia w gazach odlotowych z procesów technicznych w przemyśle, w ściekach, a także w produktach, wszędzie tam, gdzie w surowcach występują związki chlorowców i związki organiczne, a proces przebiega w podwyższonej temperaturze. Właściwości substancji TZO wymagają zachowania szczególnych środków ostrożności na etapie ich produkcji, stosowania oraz przetwarzania odpadów nimi zanieczyszczonych. Pogłębianie wiedzy na temat niezamierzonych uwolnień substancji TZO do powietrza w trakcie procesów produkcyjnych lub podczas procesów przetwarzania odpadów jest ważne ze względu na potencjalne zagrożenia z tym związane. W pracy podjęto próbę oszacowania poziomu emisji TZO do powietrza w poszczególnych województwach w Polsce. Analiza dotyczyła polichlorowanych dibenzo-p-dioksyn i dibenzofuranów (PCDD/F), heksachlorobenzenu (HCB), polichlorowanych bifenyli (PCB) oraz wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA), w tym benzo(a)pirenu (BaP), benzo(b)fluorantenu (BbF), benzo(k)fluorantenu (BkF) i indeno(1,2,3-c,d)pirenu (IdP). Monitoring i ocena jakości powietrza w Polsce są prowadzone w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska w podsystemie Monitoring jakości powietrza. Badanie i ocena poziomu substancji w powietrzu jest zadaniem wojewódzkich inspektorów ochrony środowiska. Podstawowym poziomem realizacji zadania jest województwo, Mgr Anna BOJANOWICZ-BABLOK w roku 2000 ukończyła studia na Wydziale Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego i rozpoczęła pracę w Instytucie Ochrony Środowiska Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie. Jest głównym specjalistą w Zakładzie Gospodarki Odpadami. Specjalność gospodarka odpadami. Mgr inż. Aleksandra HAJDUK w roku 2008 ukończyła studia w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Obecnie pracuje na stanowisku starszego specjalisty inżynieryjno- -technicznego w Zakładzie Chemii Środowiska i Oceny Ryzyka w Instytucie Ochrony Środowiska Państwowym Instytucie Badawczym. Specjalność trwałe zanieczyszczenia organiczne. * Autor do korespondencji: Instytut Ochrony Środowiska Państwowy Instytut Badawczy, ul. Krucza 5/11d, Warszawa, tel.: (22) , fax: (22) , a.hajduk@ios.edu.pl /3(2016)

2 obejmujące określoną liczbę stref. Listę stacji pomiarowych uczestniczących w systemie, zakres pomiarów dla poszczególnych stacji oraz zakres innych badań uzupełniających ustala Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska (WIOŚ) w porozumieniu z jednostkami obsługującymi stacje pomiarowe w formie wojewódzkich programów monitoringu środowiska, na podstawie wyników wstępnej oceny jakości powietrza w strefach. Na podstawie wyników badań są wykonywane przez WIOŚ roczne oceny jakości powietrza w województwach. Po przekazaniu wyników ocen do Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska (GIOŚ) opracowywana jest zbiorcza ocena jakości powietrza w Polsce. Z substancji o charakterze zanieczyszczeń organicznych prowadzony jest monitoring wybranych WWA. Na największej liczbie stanowisk (132 w 2012 r.) prowadzony jest monitoring BaP, traktowanego jako reprezentant grupy WWA. Rozporządzenie 1) określa dopuszczalny poziom zawartości WWA w powietrzu na poziomie 1 ng/m 3 za względu na ochronę zdrowia ludzi. Monitoring BaP w pyle PM10 rozpoczęto w 2007 r. Ponadto od 2008 r. na wybranych stacjach miejskich prowadzono również monitoring występowania w pyle PM10 BbF, BkF, IdP, benzo(a)antracenu, benzo(j)fluorantenu i dibenzo(a,h)antracenu. W 2010 r. stężenia średnie roczne BaP obliczono dla 105 stanowisk. Zawartość BaP w pyle PM10 oznaczana była w próbach dobowych (pomiary codzienne lub cykliczne) lub odpowiadających dłuższemu okresowi uśrednianiu stężeń (tydzień, dwa tygodnie, miesiąc). Na przeważającej liczbie stanowisk 2) (80 ze 105) średnie roczne stężenia BaP przekraczały 1 ng/m 3. W 2012 r. przekroczenie BaP wystąpiło na 105 spośród 113 stanowisk (93%), a średnie roczne stężenie na wielu stacjach przekraczało wartość docelową 3) nawet o ponad 1000%. Przekroczenia wystąpiły we wszystkich województwach, z wyjątkiem woj. lubelskiego. W 12 województwach przekroczenia te wystąpiły na wszystkich stanowiskach pomiarowych uwzględnionych w analizie. Wartości stężeń BaP wykazywały wyraźną sezonową zmienność. Wartości dobowych stężeń w sezonie grzewczym były często wielokrotnie wyższe niż w pozostałej części roku. Monitoring stężeń pozostałych substancji w powietrzu nie jest prowadzony w sposób ciągły. Krajowy Ośrodek Bilansowania i Zarządzania Emisjami (KOBiZE) prowadzi stałą inwentaryzację emisji substancji o charakterze TZO do powietrza. Inwentaryzacja obejmuje WWA, PCDD/F, PCB i HCB. Zakłady przemysłowe uwalniające do środowiska TZO są objęte obowiązkiem kontroli wielkości tych uwolnień i przekazywania informacji do Krajowego Rejestru Uwalniania i Transferu Zanieczyszczeń, prowadzonego przez GIOŚ. Dane te dostępne są na unijnym portalu poświęconym E-PRTR 4). Dane dotyczące emisji WWA, PCDD/F, PCB, HCB do powietrza w latach przedstawiono na rys Największy udział w emisji WWA do powietrza miały procesy spalania poza przemysłem, w małych źródłach ciepła. Potwierdzają to wyniki pomiarów stężeń WWA, które wskazują na ich znaczne zróżnicowanie w Polsce. Najwyższe stężenia występowały w mniejszych miejscowościach, gdzie w większym stopniu niż w aglomeracjach stosowane jest indywidualne ogrzewanie budynków, z wykorzystaniem pieców i palenisk o niskiej sprawności energetycznej oraz paliw stałych często o złej jakości. Na zmniejszenie emisji PCDD/F o 25% w latach miały wpływ działania ograniczające emisję z małych źródeł ciepła z sektora komunalnego (niska emisja) oraz z termicznego przekształcania odpadów 5) (rys. 2). Największy udział w emisji PCDD/F do powietrza w 2012 r. miały emisje z małych źródeł ciepła (prawie 50%) oraz ze spalania w przemyśle i ze składowania odpadów 6) (rys. 2a). Fig. 1 Changes in PAH emissions into air over the period ) Rys. 1. Zmiany wielkości emisji WWA do powietrza w latach ) Fig. 1a. PAH emissions in 2012 by largest sectors 6) Rys. 1a. Udział największych sektorów w emisji WWA w 2012 r. 6) Fig. 2. Changes in PCDD/F emissions into air over the period ) Rys. 2. Zmiany wielkości emisji PCDD/F do powietrza w latach ) Prof. dr hab. Barbara GWOREK notkę biograficzną i fotografię Autorki drukujemy w bieżącym numerze na str Mgr inż. Damian ZASINA notkę biograficzną i zdjęcie Autora drukujemy w bieżącym numerze na str Fig. 2a. PCDD/F emissions in 2012 by largest sectors 6) Rys. 2a. Udział poszczególnych sektorów w emisji PCDD/F w 2012 r. 6) 95/3(2016) 347

3 Fig. 3. Changes in PCB emissions into air over the period ) Rys. 3. Zmiany wielkości emisji PCB do powietrza w latach ) Na wielkość emisji PCB wpływ miał m.in. rodzaj spalonego paliwa. Zmiana emisji w latach spowodowana była głównie ograniczeniem emisji z małych źródeł ciepła z sektora komunalnego 5) (rys. 3). Jednocześnie wzrost emisji z transportu drogowego i kolejowego spowodował ogólny wzrost emisji PCB w latach Największy udział w emisji PCB do powietrza w 2012 r. miały emisje z małych źródeł ciepła z sektora komunalnego (ponad 60%), które razem z emisją z energetyki zawodowej oraz z transportu drogowego odpowiadały za ponad 90% całkowitej emisji 6) (rys. 3a). Zmiany w emisji HCB w latach spowodowane były z jednej strony ograniczeniem emisji z termicznego przekształcania odpadów oraz z małych źródeł ciepła z sektora komunalnego (niska emisja), a z drugiej wzrostem emisji ze spalania paliw w elektrowniach oraz w procesach przemysłowych (głównie z produkcji miedzi wtórnej) oraz z transportu drogowego (rys. 4). Największy udział w emisji HCB do powietrza w 2012 r. miały emisje ze spalania w przemyśle (ponad 60%). Razem z emisją z małych źródeł ciepła oraz z transportu drogowego odpowiadały za prawie 90% całkowitej emisji 5, 6) (rys. 4a). Metodyka krajowa Fig. 3a. PCB emissions in 2012 by largest sectors 6) Rys. 3a. Udział poszczególnych sektorów w emisji PCB w 2012 r. 6) Fig. 4. Changes in HCB emissions into air over the period ) Rys. 4. Zmiany wielkości emisji HCB do powietrza w latach ) Oszacowanie poziomu emisji TZO do powietrza za 2010 r. dotyczyło HCB, PCB, PCDD/F, BaP, BbF, BkF, IdP oraz sumarycznie WWA. Zgodnie z metodyką krajową oraz wytycznymi przyjętymi na potrzeby prowadzenia krajowej inwentaryzacji emisji 7, 8) oszacowania dokonano w systemie top-down z uwzględnieniem źródeł emisji zanieczyszczeń powietrza zlokalizowanych na terenie Polski. System top-down, nazywany również,,odgórnym polega na oszacowaniu emisji dla danego terenu (całego kraju) głównie za pomocą danych ze statystyki publicznej. Emisje oszacowane w systemie zostają następnie zredukowane (przeskalowane w dół) do poziomu województw za pomocą dostępnych surogatów. Surogaty emisji, zdefiniowane w podręczniku metodycznym 7) stanowią wielkości proporcjonalne do emisji danego zanieczyszczenia. Proces inwentaryzacji emisji w systemie top-down pochłania znacznie mniej środków i czasu, jednak pociąga za sobą zwiększenie niepewności wyników końcowych 9). Emisje zanieczyszczeń oszacowano wg wzoru (1) 7) : E X = SNAP AR X EF X (1) w którym E X oznacza emisję zanieczyszczenia X będącego sumą emisji zanieczyszczeń z poszczególnych kategorii SNAP, AR X aktywność źródła emisji zanieczyszczenia X (ilość spalonych paliw albo wielkość produkcji określonych dóbr), EF X wskaźnik emisji zanieczyszczenia X (średnia wielkość emisji zanieczyszczenia odniesiona do produkcji danego dobra albo ilości spalonego paliwa) 7, 8, 10). Kategorie SNAP (selected nomenclature for air pollution) zostały opracowane na potrzeby projektu CORINAIR, którego założeniem było opracowanie jednolitego i porównywalnego europejskiego systemu inwentaryzacji emisji zanieczyszczeń do powietrza 10, 11). Systematyka SNAP dzieli źródła emisji zanieczyszczeń do powietrza na 11 kategorii (tabela 1) 8). Table 1. SNAP categories Fig. 4a. HCB emissions in 2012 by largest sectors 6) Rys. 4a. Udział poszczególnych sektorów w emisji HCB w 2012 r. 6) Tabela 1. Kategorie SNAP 01 Procesy spalania w sektorze produkcji i transformacji energii 02 Procesy spalania poza przemysłem 03 Procesy spalania w przemyśle 04 Procesy produkcyjne 05 Wydobycie i dystrybucja paliw kopalnych 06 Zastosowanie rozpuszczalników i innych produktów 07 Transport drogowy 08 Inne pojazdy i urządzenia 09 Zagospodarowanie odpadów 10 Rolnictwo 11 Inne źródła emisji i pochłaniania zanieczyszczeń /3(2016)

4 Do oszacowania emisji zanieczyszczeń w układzie wojewódzkim przyjęto oficjalne krajowe dane statystyczne dotyczące spalania paliw 12 15), produkcji wyrobów przemysłowych 16), transportu drogowego 17), długości dróg krajowych i pozostałych oraz średniodobowego ruchu pojazdów na drogach krajowych 18). Wszystkie wskaźniki wykorzystane do opracowania inwentaryzacji emisji zanieczyszczeń do powietrza w układzie wojewódzkim były spójne ze wskaźnikami opracowanymi na potrzeby dezagregacji wskaźników ze strategii Europa 2020, wykonanej na potrzeby projektu realizowanego we współpracy z GUS 19). Oprócz danych pochodzących ze statystyki publicznej wykorzystano informacje pochodzące z Krajowej bazy o emisjach gazów cieplarnianych i innych substancji (KB). Pełną strukturę systemu zbierania danych na potrzeby raportowania w KB, zdefiniowaną w ustawie o systemie zarządzania emisjami gazów cieplarnianych i innych substancji 20) przedstawiono w pracy Zasiny i Zawadzkiego 21). Wykorzystano m.in. dostępne dane statystyki publicznej o zużyciu paliw w wybranych sektorach gospodarki narodowej 12 15), informacje o liczbie i zdolności produkcyjnej zakładów przemysłowych produkujących dany wyrób, wielkości produkcji wybranych wyrobów w województwach oraz dane z KB 22). Oprócz tych kryteriów oszacowanie emisji z części kategorii zredukowano do poziomu województw z wykorzystaniem uproszczonych kryteriów dezagregacji, zalecanych przez oficjalne wytyczne 7). Z kryteriów uproszczonych korzystano jedynie wtedy, gdy inne możliwości były wyczerpane, a źródło emisji nie miało kluczowego znaczenia w krajowym bilansie emisji zanieczyszczeń do powietrza. Fig. 6. PCB emission in 2010, kg/y Rys. 6. Emisja PCB 2010 r., kg/r Wyniki Uzyskane wyniki emisji poszczególnych TZO zilustrowano na mapach z podziałem na regiony (województwa) (rys. 5 8d). Wyniki dla WWA przedstawiono w postaci sumarycznej i z wyodrębnieniem wybranych (ze względu na toksyczność i oddziaływanie na człowieka) związków z tej grupy (BaP, BbF, BkF i IdP). Dane na temat krajowej emisji w 2010 r. przedstawiono w tabeli 2. Najniższe emisje poszczególnych TZO odnotowano dla województw północno-wschodnich i wschodnich, a najwyższe dla centralnej i południowo-zachodniej Polski. Analizując wyniki dla poszczególnych Fig. 7. HCB emission in 2010, kg/y Rys. 7. Emisja HCB w 2010 r., kg/r Fig. 5. PCDD/F emission in 2010, g I-TEQ/y Rys. 5. Emisja PCDD/F w 2010 r., g I-TEQ/r 95/3(2016) województw najniższe emisje PCDD/F, poniżej 8 g I-TEQ/r, uzyskano dla województwa podlaskiego, najwyższe dla śląskiego powyżej 50 g I-TEQ/r. Najwyższe emisje PCB otrzymano dla województw łódzkiego i śląskiego (powyżej 105 kg/r), najniższe dla lubuskiego (19,91 kg/r). Emisja HCB w 2010 r. w żadnym z województw nie przekroczyła 8 kg. Najwyższa sumaryczna emisja WWA wyniosła 20,3 Gg w woj. śląskim (w tym do 6,90 Mg BaP), a najmniejsza była w świętokrzyskim (poniżej 4500 Mg/r). Emisje BaP, tak jak emisje pozostałych WWA, powodowane były m.in. indywidualnym ogrzewaniem budynków, a także (w dużo mniejszym stopniu) natężonym ruchem pojazdów w centrum miast. Emisje PCB i PCDD/F powstawały przede wszystkim w wyniku 349

5 Fig. 8. PAHs emission in 2010, Mg/y Rys. 8. Emisja WWA w 2010 r., Mg/r Fig. 8b. BbF emission in 2010, kg/y Rys. 8b. Emisja BbF w 2010 r., kg/r Fig. 8a. BaP emission in 2010, kg/y Rys. 8a. Emisja BaP w 2010 r., kg/r Fig. 8c. BkF emission in 2010, kg/y Rys. 8c. Emisja BkF w 2010 r., kg/r procesów spalania paliw w sektorach komunalnym i mieszkaniowym. Źródłem emisji związków PCDD/F, poza procesami spalania paliw w sektorach komunalnym i mieszkaniowym, były również procesy zagospodarowania odpadów, natomiast HCB emitowany był głównie w przemysłowych procesach termicznych. Uzyskane wyniki potwierdziły ogólnie dostępną wiedzę. Najwyższe emisje większości analizowanych związków uzyskano dla województw o największej liczbie gospodarstw domowych ogrzewanych paliwem stałym (m.in. węglem kamiennym) i z największym udziałem mocy zainstalowanej i osiągalnej przedsiębiorstw ciepłowniczych (mazowieckie, małopolskie oraz śląskie) 23). Jednocześnie analizując wyniki inwentaryzacji emisji tych substancji w okresie zaobserwowano tendencję zmniejszającą w przypadku emisji WWA, PCDD/F i PCB, a w przypadku HCB tendencję zwiększającą. W przypadku niektórych uzyskanych wartości na ostateczne wyniki mogła wpłynąć wykorzystana metodyka pozyskiwania informacji (np. odnośnie zużywania paliw w sektorze komunalnym), powodując przeszacowanie emisji w silnie zaludnionych województwach o dość dobrze rozwiniętej infrastrukturze komunalnej, np. w województwie mazowieckim. W przypadku analizy wyników inwentaryzacji emisji oraz wykorzystania tychże w celu modelowania jakości powietrza należy zdawać sobie sprawę z istotnych wad metodyki, polegających przede wszystkim na wprowadzeniu dodatkowej niepewności w procesie redukcji (skalowania w dół) /3(2016)

6 LITERATURA Fig. 8d. IdP emission in 2010, kg/y Rys. 8d. Emisja IdP w 2010 r., kg/r Table 2. Total domestic emission in 2010 Tabela 2. Całkowita krajowa emisja w 2010 r. Zanieczyszczenie Jednostka Wartość PCDD/F g I-TEQ 280,5 HCB kg 13,1 PCB kg 748,4 WWA, w tym: Gg 148,2 BaP Mg 44,6 BbF Mg 44,4 BkF Mg 12,5 IdP Mg 46,7 Podsumowanie Najniższe emisje analizowanych TZO do powietrza mają miejsce w północno-wschodniej i wschodniej Polsce, a najwyższe w centralnej i południowo-zachodniej. HCB jest uwalniane głównie w emisjach z procesów przemysłowych. Źródłem niekontrolowanego uwalniania WWA, PCDD/F oraz PCB jest przede wszystkim spalanie paliw w sektorze komunalnym, a jego udział stanowi od 50% dla PCDD/F do 87% całkowitej emisji dla WWA. Jednocześnie, stosowana metodyka inwentaryzacji emisji TZO do powietrza może powodować przeszacowanie emisji w niektórych województwach. Wiedza na temat niekontrolowanych uwolnień i potencjalnych źródeł uwalniania trwałych zanieczyszczeń organicznych do powietrza pozwala na przygotowanie bardziej skutecznych strategii zapobiegania i redukcji uwalniania tych związków. Jest to szczególnie ważne w związku z przenoszeniem TZO na dalekie odległości od źródeł uwalniania, uleganiu depozycji i ponownemu unoszeniu z powierzchni ziemi 24). Wiedza na temat wielkości emisji TZO w poszczególnych województwach umożliwia planowanie działań na rzecz ochrony zdrowia ludzkiego i środowiska naturalnego na poziomie regionalnym. Otrzymano: /3(2016) [1] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 sierpnia 2012 r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu, Dz. U. 2012, poz [2] Roczne raporty z oceny jakości powietrza w Polsce, przekazywane do Komisji Europejskiej, dostęp 4 października 2015 r. [3] J. Iwanek, D. Kobus, J. Kostrzewa, G. Mitosek, R. Parvi, Zanieczyszczenie powietrza wielopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi w Polsce w 2012 r., IOŚ-PIB, Warszawa [4] dostęp 16 września 2015 r. [5] dostęp 1 października 2015 r. [6] Krajowy Ośrodek Bilansowania i Zarządzania Emisjami (KOBiZE), dane niepublikowane, sierpień 2014 r. [7] EEA, 2013, EMEP/EEA Air Pollutant Emissions Inventory Guidebook 2013, dx.doi.org/ / [8] dostęp 5 października 2015 r. [9] P. Boychuk, Kh. Boychuk, Z. Nahorski, J. Horabik, Int. Quart. J. Econ. Technol. Modelling Processes 2012, 4, 9. [10] EMEP, CEIP, Materiały pomocnicze do konwersji pomiędzy kategoriami SNAP i NFR, snap.pdf, dostęp 25 czerwca 2015 r. [11] W. Pazdan, Raport z inwentaryzacji emisji Corinair 90, Atmoterm, Opole 1995, ISBN X. [12] G. Berent-Kowalska, R. Gilecki, J. Kacprowska (kierownicy pracy), Zużycie paliw i nośników energii w 2010 r., GUS, Warszawa [13] G. Berent-Kowalska, R. Gilecki, J. Kacprowska (kierownicy pracy), Zużycie paliw i nośników energii w 2011 r., GUS, Warszawa [14] G. Berent-Kowalska, R. Gilecki, J. Kacprowska (kierownicy pracy), Zużycie paliw i nośników energii w 2012 r., GUS, Warszawa [15] G. Berent-Kowalska, R. Gilecki, J. Kacprowska (kierownicy pracy), Zużycie paliw i nośników energii w 2013 r., GUS, Warszawa [16] GUS, Produkcja wyrobów przemysłowych w 2010 r., Warszawa 2011, -trwale/przemysl/produkcja-wyrobow-przemyslowych-w-2014-r-,3,12. html, dostęp 5 października 2015r. [17] D. Turek (kierownik pracy), Transport wyniki działalności w 2010 r., GUS, Warszawa [18] K. Opoczyński, Ruch Drogowy 2010, Transprojekt-Warszawa Sp. z o.o., Warszawa [19] S. Waśniewska (kierownik pracy), Dezagregacja wskaźników ze strategii Europa 2020 na poziom NTS 2: opracowanie metodyki i oszacowanie emisji zanieczyszczeń do powietrza wybranych substancji (gazów cieplarnianych oraz ich prekursorów) na poziomie wojewódzkim, raport końcowy, 2/BR-POPT/PN/2014, Warszawa [20] Ustawa z dnia 17 lipca 2009 r. o systemie zarządzania emisjami gazów cieplarnianych i innych substancji, Dz. U. 2013, nr 0, poz [21] D. Zasina, J. Zawadzki, Mat. XI Intern. Conf. Systems Supporting Production Engineering, Nove Zamky, Słowacja, 2014 (red. J. Kaźmierczak), 138, pdf, dostęp 10 października 2015 r. [22] dostęp 5 października 2015 r. [23] L. Kurczabiński, Zesz. Nauk. Inst. GSMiE PAN, 2010, 78, 107. [24] J.D. Jeremiason, K.C. Hornbuckle, S.J. Eisenreich, Environ. Sci. Technol. 1994, 28, nr 5,