Wydawnictwo AVALON T. Janowski Sp. j. ul. Fiołkowa 4/13; Kraków tel

Transkrypt

1

2 Pamięci Taty

3 Redakcja i korekty Wanda Lohman Skład i opracowanie typograficzne Marta Kowalska Projekt okładki i stron tytułowych Iwona Weiman Na okładce Wojciech Rak, Rysunek srebrnego denara Bolesława IV Kędzierzawego, ok (w środku najprawdopodobniej postać Henryka Sandomierskiego) Copyright by Agnieszka Teterycz-Puzio, Kraków 2009, wyd. I ISBN Z a m ó w i e n i a p r z y j m u j e Wydawnictwo AVALON T. Janowski Sp. j. ul. Fiołkowa 4/13; Kraków tel zamowienia@wydawnictwoavalon.pl

4 SPIS TREŚCI WSTĘP Rozdział I RZĄDY HENRYKA W ZIEMI SANDOMIERSKIEJ DO 1154 R Dzieciństwo księcia. Dzielnica Henryka w świetle ustawy sukcesyjnej. Pozycja Henryka w okresie walk seniora i juniorów. Początki rządów w dzielnicy sandomierskiej. Pierwsze wyprawy wojenne księcia. Henryk Sandomierski królem Lechitów? Dominium władztwo czy księstwo? Rozdział II WYPRAWA KSIĘCIA HENRYKA DO ZIEMI ŚWIĘTEJ Udział Polski i Polaków w wyprawach krzyżowych. Wyprawa księcia Henryka do Jerozolimy w 1154 r. w świetle źródeł. Motywy podjęcia wyprawy. Pielgrzymka a fundacja w Zagości. Otoczenie księcia towarzysze wyprawy. Trasa i czas książęcej podróży. Powrót krzyżowca skutki wyprawy.

5 Rozdział III RZĄDY KSIĘCIA HENRYKA W DZIELNICY SANDOMIERSKIEJ ( ) Książę fundator. Działalność kulturalna i gospodarcza księcia. Sandomierz stolica dzielnicy księcia. Udział księcia w ówczesnej polityce. Brat Księcia, Syn Księcia tytulatura Henryka. Organizacja dworu Henryka. Wyprawa pruska. Losy dzielnicy Henryka po jego śmierci. ZAKOŃCZENIE SUMMARY WYKAZ SKRÓTÓW BIBLIOGRAFIA INDEKS OSÓB

6 Wstęp Hi conculcari querunt ut in astra levari possint ( Ci oto pragną podeptania, aby mogli wznieść się ku gwiazdom ). Napis ten można odnieść do osoby księcia sandomierskiego Henryka rycerza krzyżowca, obrońcy wiary, dobroczyńcy Kościoła, brata księcia lub syna księcia, jak sam się skromnie określał, nie używając tytułu książęcego. Przypuszczalnie jego wyobrażenie tuż poniżej przytoczonej inskrypcji, pośród pięciu innych postaci, znajduje się na romańskiej posadzce w kolegiacie wiślickiej. Czynnikiem wpływającym na utrwalenie się pamięci o księciu piastowskim w dziejach Polski była aktywność polityczna walka o władzę, rozszerzanie posiadanego terytorium bądź jego skuteczna obrona. Spośród synów Bolesława Krzywoustego tylko Henryk Sandomierski, przez całe życie związany z jedną dzielnicą, nie przejawiał ambicji politycznych nie był księciem zwierzchnim, jego udział w życiu politycznym kraju był marginalny. Prezentował odmienną postawę życiową, zastanawia zatem, co miało tak silny wpływ na życie Henryka, że książę wychowywany niewątpliwie w podobnym duchu jak jego bracia, poszedł zupełnie inną drogą. Na trwałe zapisał się w dziejach Polski dzięki podróży do Zie- Z. Świechowski, Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1982, s. 79; M. Tymowski, Henryk Sandomierski, w: Poczet królów i książąt polskich, red. A. Garlicki, Warszawa 1984, s. 113.

7 mi Świętej, podjętej w okresie wypraw krzyżowych. Z pobytem księcia w Palestynie związane jest sprowadzenie do dzielnicy księcia joannitów i książęca fundacja w Zagości. Głównie te fakty z życia Henryka oraz informacja o jego bezpotomnej śmierci podczas wyprawy przeciw Prusom zostały powtórzone przez kilka źródeł. Od czasów wydania książki S. Smolki Mieszko Stary i jego wiek utrwalił się sposób przedstawiania władców piastowskich na tle ich epoki. Ze względu na chęć uniknięcia powtarzania ustaleń dotyczących wydarzeń politycznych, społecznych i kulturowych XII w., praca ograniczy się do przypomnienia niektórych elementów. Z powodu ubogiego zasobu źródeł tylko fragmenty biografii księcia są możliwe do pełnego zaprezentowania, co do pozostałych wydarzeń z jego życia można snuć przypuszczenia, posiłkując się ukazaniem tła epoki. Praca obejmuje pod względem chronologicznym okres od lat trzydziestych XII wieku do momentu śmierci księcia na wyprawie pruskiej, z odwołaniem się do pewnych wydarzeń lat wcześniejszych i późniejszych, jeśli jest to niezbędne dla pełnego przedstawienia tematu. Henryk żył w burzliwym okresie dziejów państwa piastowskiego, określanym jako czasy przełomu. Statut Bolesława Krzywoustego stał się pewnego rodzaju cezurą, determinując wydarzenia XII i XIII w. Ustawa sukcesyjna to jeden z najczęściej rozpatrywanych problemów badawczych 4, jednak rozbieżności w wynikach badań dotyczą niemal wszystkie- 4 S. Smolka, Mieszko Stary i jego wiek, Warszawa 1959 (pierwsze wydanie Warszawa 1881). Terminu takiego użył M. Rokosz w odniesieniu do postaci Kazimierza Sprawiedliwego, Książę czasów przełomu, Zeszyty Sandomierskie. Biuletyn Towarzystwa Naukowego Sandomierskiego, nr 1: 1994, s Podobnie te czasy określił M. Dworsatscheck, Władysław II Wygnaniec, Wrocław 1998, s. 6. J. Adamus, Testament Bolesława Krzywoustego, Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Łódzkiego Towarzystwa Naukowego, t. 8: 1953, s ; J. Natanson Leski, Nowy rzut oka na podziały według statutu Bolesława Krzywoustego, CP H, t. 8: 1956, s ; G. Labuda, Testament Bolesława Krzywoustego, Opuscula Casimiro Tymieniecki septuagenario dedicata, red. A. Horst, Poznań 1959, s ; K. Maleczyński, recenzja: G. Labuda, Testament Bolesława Krzywoustego (Opuscula Casimiro Tymieniecki septuagenario dedicata, Poznań 1959, s ); idem, Zabiegi o utrzymanie jedności państwa polskiego w latach (Kwartalnik Historyczny, t. 66: 1959, s ), Sobótka, t. 16: 1961, s ; K. Buczek, Jeszcze o testamencie Bolesława

8 go, zwłaszcza zaś terytorialnego zasięgu dzielnic i zasad, na których odbył się podział w 1138 r. Statut Bolesława Krzywoustego jest też punktem wyjścia wszelkich rozważań dotyczących księcia Henryka. Właściwie źródła nic nie mówią o czasach jego dzieciństwa do momentu objęcia władzy w księstwie sandomierskim. Można spróbować uzupełnić te braki, śledząc działalność braci Henryka i jego matki. O sytuacji w Polsce w latach pisali G. Labuda i B. Miśkiewicz 5. Rolą możnowładztwa po śmierci Bolesława Krzywoustego zajmowali się J. Bieniak i J. Wenta 6. Lata panowania księcia w dzielnicy sandomierskiej do czasu wyprawy w 1154 r. zaowocowały bardzo szczupłymi przekazami źródłowymi. Stosunkom polsko ruskim w tym okresie, ważnym z punktu widzenia sandomierskiej dzielnicy księcia, sąsiadu- Krzywoustego, PH, t. 60: 1969, s ; T. Grudziński, O akcie sukcesyjnym z czasów Bolesława Krzywoustego, CP H, t. 24: 1972, s ; J. Spors, Podział dzielnicowy według statutu Bolesława Krzywoustego ze szczególnym uwzględnieniem dzielnicy senioralnej, Słupsk 1978; M. Derwich, Testament Bolesława Krzywoustego w polskiej historiografii średniowiecznej, Acta Universitatis Wratislaviensis, Historia, t. 33: 1980, s ; E. Rymar, Primogenitura zasadą regulującą następstwo w pryncypat w ustawie sukcesyjnej Bolesława Krzywoustego, Sobótka, t. 48: 1993, s. 1 16; idem, Primogenitura zasadą regulującą następstwo w pryncypat w ustawie sukcesyjnej Bolesława Krzywoustego, Sobótka, t. 49: 1994, s. 1 19; J. Bieniak, Statut Krzywoustego, w: Monarchia Piastów ( ), red. M. Derwich, Warszawa Wrocław 2003, s G. Labuda, Zabiegi o utrzymanie państwa polskiego w latach , KH, t. 66: 1959, s ; B. Miśkiewicz, Walki wewnętrzne w Polsce w latach , w: Europa Słowiańszczyzna Polska, red. Z. Heck, Wrocław 1975, s J. Bieniak, Polska elita polityczna XII wieku (Część 1. Tło działalności), SPŚ, red. S.K. Kuczyński, t. 2, Warszawa 1982, s ; idem, Polska elita polityczna XII wieku (Część III. Arbitrzy książąt Krąg rodzinny Piotra Włostowica), SPŚ, t. 4, Warszawa 1990, s ; idem, Obóz obrońców statutu Bolesława Krzywoustego, w: Genealogia polska elita polityczna w wiekach średnich na tle porównawczym, red. J. Wroniszewski, Toruń 1993, s ; idem, Polska elita polityczna XII w. (Część III B. Arbitrzy książąt trudne początki), SPŚ, t. 7, Warszawa 1996, s ; idem, Polska elita polityczna XII wieku (Część III C. Arbitrzy książąt pełnia władzy), SPŚ, t. 8, Warszawa 1999, s. 9 66; J. Wenta, O stróżach testamentu Bolesława Krzywoustego, SPŚ, Warszawa 1999, t. 8, s

9 jącej z księstwami ruskimi, uwagę poświęcili S.M. Kuczyński i B. Włodarski. O samej wyprawie księcia do Palestyny również wiadomo niewiele. Toteż szczegółowego rozważenia wymaga kwestia pielgrzymki Henryka do Ziemi Świętej: jej genezy, daty, przebiegu, skutków. Ostatnio odżyły hipotezy dotyczące dwukrotnej wyprawy księcia do Ziemi Świętej. Niewiele więcej informacji źródłowych dotyczy działalności księcia w jego dzielnicy po powrocie z Ziemi Świętej. Podobnie śmierć księcia krzyżowca, związana z wyprawą przeciwko pogańskim Prusom, o czym informują roczniki, nastąpiła w niejednoznacznych okolicznościach. Jako jeden z pierwszych historyków więcej uwagi poświęcił Henrykowi S. Smolka, który opierając się na przekazie Jana Długosza przedstawił Henryka jako prawdziwego rycerza XII w., niemal wyjątkową postać pośród innych książąt piastowskich 8. Literatura dotycząca samego Henryka staje się coraz bogatsza ze względu na rosnące zainteresowanie wyprawami krzyżowymi i udziałem w nich Polaków. Ostatnio książę przedstawiany jest jako obrońca Grobu Świętego, uczestnik kilku krucjat (oprócz sugerowanych dwóch wypraw do Ziemi Świętej także udział w walkach przeciw Prusom), nawet templariusz. Obok ogólnych wzmianek w opracowaniach historii średniowiecznej, życiorysu w PSB 10, genealogicznych ustaleń O. Balzera 11 i K. Jasińskiego 12 oraz szkicu w pracach zbiorowych o władcach polskich 13 poświęcono Henrykowi kilka artykułów, odnoszą- S.M. Kuczyński, Stosunki polsko ruskie do schyłku XII w., w: eiusdem, Studia z dziejów Europy wschodniej X XVII w., Warszawa 1965, s. 7 31; B. Włodarski, Sojusz dwóch seniorów (ze stosunków polsko ruskich w XII w.), w: Europa Słowiańszczyzna Polska. Studia ku uczczeniu prof. K. Tymienieckiego, red. Cz. Łuczak i in., Poznań 1970, s S. Smolka, Mieszko Stary i jego wiek, s M. Gładysz, Zapomniani krzyżowcy. Polska wobec ruchu krucjatowego w XII XIII w., Warszawa J. Mitkowski, Henryk, PSB, t. 9, s O. Balzer, Genealogia Piastów, Kraków 1895, s K. Jasiński, Rodowód pierwszych Piastów, Warszawa 1991, s M. Tymowski, Henryk Sandomierski, w: Poczet królów i książąt polskich, s ; A. Marzec, Henryk Sandomierski, w: Piastowie. Leksykon biograficzny, red. S. Szczur, K. Ożóg, Kraków 1999, s ; S. Rosik, Henryk Sandomierski i jego czasy, Poczet polskich królów i książąt, nr 12, Wrocław 2002.

10 cych się do najbardziej znanego aspektu jego działalności wyprawy do Ziemi Świętej 14, stopnia samodzielności księcia w jego dzielnicy 15 oraz daty jego śmierci 16. K. Tymieniecki napisał też rozprawę o fundacji książęcej w Zagości 17. Możliwości zaprezentowania działalności księcia uwarunkowane są stanem zachowanych źródeł. Niestety obraz księcia przekazany przez źródła jest jednostronny. Niewiele uwagi poświęca księciu Mistrz Wincenty 18, podobne wiadomości znajdujemy w opierającej się na jego przekazie Kronice Wielkopolskiej 1. Inne kroniki przynoszą jedynie pojedyncze wzmianki. Wykorzystano też Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego Jana Długosza oparte na wcześniejszych źródłach 20. Jan Długosz wprawdzie wielokrotnie wspominał o Henryku, jednak wydaje się, że 14 M. Gładysz, W sprawie udziału polskiego księcia w II krucjacie jerozolimskiej ( ), w: Krzyżowcy, kronikarze, dyplomaci. Gdańskie Studia z Dziejów Średniowiecza, red. B. Śliwiński, nr 4: 1997, s ; idem, O zapomnianych polskich krzyżowcach kilka uwag na marginesie wypraw jerozolimskich księcia Henryka Sandomierskiego i Jaksy z Miechowa, w: Książęta, urzędnicy, złoczyńcy. Gdańskie Studia z Dziejów Średniowiecza, red. B. Śliwiński, nr 6: 1999, s ; M. Gładysz poświęcił Henrykowi sporo uwagi w swojej pracy Zapomniani krzyżowcy. Polska wobec ruchu krucjatowego w XII XIII w., Warszawa O księciu, a zwłaszcza jego otoczeniu i uczestnikach jego wyprawy pisał T. Giergiel, Rycerstwo ziemi sandomierskiej. Podstawy kształtowania się rycerstwa sandomierskiego do połowy XIII w., Warszawa 2004, s T. Lalik, Sandomierskie we wcześniejszym średniowieczu. Prowincja, księstwo, województwo, w: Studia Sandomierskie, red. T. Wąsowicz, J. Pazdura, Warszawa 1967, s ; K. Buczek, Jeszcze o testamencie Bolesława Krzywoustego, PH, t. 60: 1969, s M. Kantecki, Zgon Henryka księcia sandomierskiego, Przewodnik Naukowy i Literacki, t. 9: 1881, s ; T. Wasilewski, Data zgonu biskupa krakowskiego Mateusza i księcia sandomierskiego Henryka 18 października 1165 r., w: Christianitas et cultura Europae. Księga jubileuszowa prof. J. Kłoczowskiego, red. H. Gapski, cz. 1, Lublin 1998, s K. Tymieniecki, Majętność książęca w Zagościu i pierwotne uposażenie klasztoru Joannitów na tle osadnictwa dorzecza dolnej Nidy. Studium z dziejów gospodarczych XII w., Kraków Mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem, Kronika polska, MPH s.n., t. 11, wyd. M. Plezia, Kraków Kronika wielkopolska, MPH s.n., t. 8, wyd. B. Kürbis, Warszawa Jan Długosz, Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, tłum. J. Mrukówna, ks. IV, V, Warszawa

11 posiadał fragmentaryczną wiedzę, którą uzupełnił domysłami. Istotne dla losów księcia, zwłaszcza w odniesieniu do wydarzeń z lat czterdziestych, są ruskie latopisy 21. Pewne szczegóły dotyczące Henryka wyjaśniają też pośrednio roczniki niemieckie. Stosunkowo dużo informacji, zwłaszcza dotyczących wyprawy księcia do Ziemi Świętej i jego śmierci znajdujemy w polskich rocznikach, ze źródeł dokumentowych zaś największą rolę odgrywa tzw. dokument zagojski, dotykający w mniejszym lub większym stopniu wszystkich znanych aspektów działalności Henryka 24. Praca składa się z trzech części. Poszczególne rozdziały mają przybliżyć działalność księcia przed wyprawą do Jerozolimy (rozdział I), samą wyprawę (rozdział II) oraz działalność księcia Henryka po powrocie z Ziemi Świętej (rozdział III). W pierwszym rozdziale zwracam szczególną uwagę na ostatnią wolę Bolesława Krzywoustego, pragnąc w sposób możliwie wyczerpujący wyjaśnić: kiedy i jakie ziemie otrzymał książę Henryk na mocy ustawy sukcesyjnej ojca i ukazać jej wpływ na losy państwa, a więc pośrednio na Henryka i jego dzielnicę. W tym rozdziale pojawiają się także informacje dotyczące pierwszych wypraw wojennych księcia. W rozdziale drugim poświęconym wyprawie do Ziemi Świętej starałam się przyjrzeć różnym aspektom podróży (czas, droga, towarzysze) wraz z jej oddziaływaniem społecznym oraz recepcją zaobserwowanych podczas wyprawy wzorów w polskiej dwunastowiecznej rzeczywistości. Działalność księcia w ziemi sandomierskiej została zaprezentowana w rozdziale trzecim, gdzie 21 Ipatiewskaja letopis, w: Polnoje sobranie ruskich letopisiej, wyd. M.A. Aleksandrov, t. 2, Petersburg Annales Magdenburgenses, MGH, Scriptores, t. 16, wyd. G.H. Pertz, Leipzig 1925, s ; Annales Palidenses, MGH Scriptores, t. 16, wyd. G.H. Pertz, Leipzig 1925, s Rocznik kapituły krakowskiej, w: Najstarsze roczniki krakowskie i kalendarz, wyd. Z. Kozłowska Budkowa, MPH s.n., t. 5; Rocznik kompilowany krakowski, MPH, t. 2, wyd. A. Bielowski, Lwów 1872, s ; Rocznik lubiąski, MPH, t. 3, s ; Rocznik lubiński, w: Roczniki wielkopolskie, wyd. B. Kürbis, MPH s.n., t. 6, s ; Rocznik henrykowski, MPH, t. 3, s ; Rocznik małopolski, MPH, t. 3, s ; Rocznik miechowski, MPH, t. 2, s ; Rocznik Traski, MPH, t. 2, s ; Rocznik Sędziwoja, MPH, t. 2, s KDP, t. 3, nr 4; Wybór źródeł do historii Polski średniowiecznej (do połowy XV w.), t. 1, opr. G. Labuda i B. Miśkiewicz, tłum. K. Abgarowicz, Poznań 1966, s

12 książę pojawia się jako fundator, administrator swojej dzielnicy i uczestnik wyprawy krzyżowej przeciw Prusom, w której zginął; niejasne są okoliczności śmierci księcia, niepewna pozostaje data jego śmierci. Praca jest kontynuacją i podsumowaniem moich dotychczasowych badań poświęconych postaci księcia sandomierskiego 25. W badaniach nad życiem i panowaniem Henryka starałam się zwrócić uwagę na aspekty, które pozwoliłyby przybliżyć postać jednostronnie kojarzonego księcia piastowskiego z połowy XII w. Chciałabym podziękować prof. Ryszardowi Szczygłowi, który pierwszy wzbudził moje zainteresowanie postacią księcia Henryka, prof. Jerzemu Hauzińskiemu za wszystkie rozmowy dotyczące księcia Henryka, a także prof. Błażejowi Śliwińskiemu za uwagi, wyrażone przez niego w odniesieniu do wcześniejszych artykułów dotyczących postaci Henryka, wykorzystanych w pracy oraz istotną wskazówkę już na ostatnim etapie pracy. Wśród osób, którym szczególnie wiele zawdzięczam, nie może zabraknąć prof. Anny Sochackiej. Bardzo dziękuję dr. hab. Sobiesławowi Szybkowskiemu i dr. Markowi Smolińskiemu oraz dr. Zbigniewowi Brzostowskiemu za poświęcony czas i ich niezwykle pomocne uwagi oraz udostępnienie swoich księgozbiorów, a także kolegom z Zakładu Historii Średniowiecznej Akademii Pomorskiej w Słupsku, a zwłaszcza dr. Bronisławowi Nowakowi za wszystkie porady oraz oczywiście mojemu mężowi, który nieustająco mnie wspiera. 25 A. Teterycz, Rządy księcia Henryka, syna Bolesława Krzywoustego w ziemi sandomierskiej, w: Mazowsze, Pomorze, Prusy. Gdańskie Studia z Dziejów Średniowiecza, red. B. Śliwiński, nr 7: 2000, s ; eadem, Portret polskiego krzyżowca Henryk książę sandomierski, w: Staropolski etos wychowania, red. E.J. Kryńska, Białystok 2006, s ; eadem, Wyprawa księcia Henryka Sandomierskiego do Palestyny, w: Abiit, non obiit. Studia historyczne poświęcone pamięci profesora Andrzeja Czarnika, red. Z. Romanow, Słupsk 2006, s

13 R o z d z i a ł I RZĄDY HENRYKA W ZIEMI SANDOMIERSKIEJ DO 1154 R. Dzieciństwo księcia. Dzielnica Henryka w świetle ustawy sukcesyjnej. Pozycja Henryka w okresie walk seniora i juniorów. Początki rządów w dzielnicy sandomierskiej. Pierwsze wyprawy wojenne księcia. Henryk Sandomierski królem Lechitów? Dominium władztwo czy księstwo? Henryk, syn Bolesława Krzywoustego i jego drugiej żony Salomei, księżniczki Bergu, to mniej znana postać wśród książąt piastowskich, żyjących w dwunastym wieku. W biografii tego księcia jest mnóstwo niewiadomych, poczynając już od daty urodzenia. Próbował ją określić Jan Długosz: Także w tym roku (1132) księżna polska, żona Bolesława urodziła syna, który na cześć i dla pamięci dziadka Henryka i rodzonego jego wuja, cesarza rzymskiego Henryka otrzymał imię Henryk I, dlatego że w domu i rodzinie królów i książąt polskich imię to nadano po raz pierwszy, by nie zatarła się całkowicie pamięć pochodzenia od cesarzy Henryków. Za datą 1132 opowiedział się G. Labuda 2. Najwcześniejszą datę urodzenia księcia rok 1123 podał A. Małecki 3. O. Balzer udowadniał, że Henryk jako młodszy brat Mieszka urodzonego w 1126 r., urodził się najwcześniej w 1127 r., a najpóźniej w 1136 r., bo w 1137 r. przyszła na Jan Długosz, Roczniki, s G. Labuda, Testament Bolesława Krzywoustego, s A. Małecki, Testament Bolesława Krzywoustego, Przewodnik Naukowy i Literacki, t. 3 i 4, 1876, s

14 świat Agnieszka, a w 1138 r. Kazimierz. Jednak ze względu na wspomniany przez latopis hipacki udział Henryka w wyprawie zbrojnej z 1149 r., kiedy zdaniem O. Balzera książę musiał mieć co najmniej 18 lat, badacz ten przychylał się do roku 1131 jako prawdopodobnej najpóźniejszej daty urodzenia. R. Grodecki wskazywał na rok K. Jasiński uważał, że książę urodził się między 1126 a 1133 r. (bowiem uczestnicząc w wyprawie w 1149 r. mógł mieć 16 lat), a na podstawie momentu pojawienia się Henryka w dokumentach jako panującego księcia w przybliżeniu jego datę urodzenia wyznaczył na rok K. Buczek zawężał datę urodzenia Henryka do lat i taka datacja jest powszechnie przyjęta. Opierając się na badaniach W. Sobocińskiego przyjmuje się, że za osiągnięcie pełnoletniości uznawano wiek 12(14) 20 lat, samodzielność polityczna mogła być jednak osiągana etapami 9. Henryk lata sprawne zatem osiągnąłby prawdopodobnie najwcześniej około roku Imię księcia pochodzenia niemieckiego zapisane we współczesnych mu źródłach jako Henricus lub Heinricus wystąpiło wśród książąt piastowskich po raz pierwszy. Później można je spotkać prawie wyłącznie u Piastów śląskich. Wprawdzie Jan Długosz tłumaczy nadanie księciu tego imienia nawiązaniem do cesarzy z dynastii salickiej, ale zdaniem K. Jasińskiego jest to pomyłka dziejopisa 10. Imię księciu nadano najprawdopodobniej z inicjatywy matki Salomei, dla uczczenia pamięci jej ojca Henryka, hrabiego Bergu, czyli jest to imię kognatyczne otrzymane po kądzieli za pośrednictwem matki 11. Cz. Deptuła uznał nadanie tego imienia synowi Bolesława Krzywoustego za przejaw kultu czczonego w Bambergu cesarza Henryka II, przeniesionego do Polski podczas drugiej wyprawy misyjnej św. Ottona na 4 O. Balzer, Genealogia Piastów, s Ibidem, s R. Grodecki, S. Zachorowski, Dzieje Polski średniowiecznej, Kraków 1926, 16 t. 1, s K. Jasiński, Rodowód pierwszych Piastów, s K. Buczek, Jeszcze o testamencie Bolesława Krzywoustego, PH, t. 60: 1969, s W. Sobociński, Historia rządów opiekuńczych, CP-H, t. 4: 1949, s , K. Jasiński, Rodowód pierwszych Piastów, s J. Hertel, Imiennictwo dynastii piastowskiej we wcześniejszym średniowieczu, Warszawa 1980, s ; K. Jasiński, Rodowód pierwszych Piastów, s. 248.

15 Pomorze 12. Imię Henryk rozpowszechniło się w tym czasie w rodach niemieckich, w Polsce także nie było zarezerwowane tylko dla członków rodziny panującej, jak inne imiona dynastyczne 13. W XII w. na ziemiach polskich pojawiło się wśród rycerzy śląskich 14. Wszystko, co można powiedzieć o najmłodszych latach Henryka, ma charakter wyłącznie hipotetyczny. Nad problemem kształcenia synów książęcych i możnowładczych zastanawiał się ostatnio M. Dworsatschek w odniesieniu do Władysława II Wygnańca 15. Należy jednak pamiętać, że Władysław był następcą Bolesława Krzywoustego, więc wychowanie Henryka jako najmłodszego za życia ojca z synów Krzywoustego mogło przebiegać zupełnie inaczej, tym bardziej że jego dorastanie przypada na okres niepokojów i walk. Ojciec Henryka Bolesław Krzywousty, jak zauważył J. Dowiat, przenosząc dzidę nad książkę, niezbyt wiele skorzystał z edukacji, jednak z Kroniki Anonima zwanego Gallem wynika, że ją przechodził. Wspomniany badacz zwrócił nadto uwagę, że sposób kształcenia władców zmienił się od czasów Bolesława Chrobrego do czasów Bolesława Krzywoustego. Pierwsi Piastowie Bolesław Chrobry, Mieszko II przebywali poza Polską na dworze niemieckim i tam zapewne pobierali nauki. W Europie Środkowej i Wschodniej w X i XI w. model kształcenia synów królewskich i książęcych uwzględniał znajomość pisma, a także zagadnień religijnych. Uczeni władcy tego okresu to królowie węgierscy: Stefan I Święty, Koloman I, książę czeski Wacław I, z władców ruskich Włodzimierz Wielki, Jarosław Mądry, Włodzimierz Monomach, w Polsce Mieszko II i jego córka Gertruda 16. Na przełomie XI i XII w. pojawił się inny wzór kształcenia młodych książąt. Z analizy przekazu Anonima tzw. Galla dokonanego przez J. Dowiata wynika, 12 Cz. Deptuła, Niektóre aspekty stosunków Polski z cesarstwem w wieku XII, w: Polska w Europie. Studia historyczne, red. H. Zins, Lublin 1968, s. 67, p S. Kętrzyński, O imionach piastowskich do końca XI w., w: S. Kętrzyński, Polska X XI w., Warszawa 1961, s. 739; J. Hertel, Imiennictwo, s M. Cetwiński, Kilka uwag o imionach rycerstwa śląskiego w XII XIII w., w: Opuscula minora in memoriam Iosepho Sporsi, red. J. Hauziński, Słupsk 1993, s M. Dworsatschek, Władysław II Wygnaniec, s J. Dowiat, Kształcenie umysłowe synów książęcych i możnowładczych w Polsce i niektórych krajach sąsiednich w X XII w., w: Polska w świecie. Szkice z dziejów kultury polskiej, red. J. Dowiat i in., Warszawa 1972, s

16 że z dwóch części składowych wykształcenia książęcego zdecydowanie większy nacisk kładziono na sztukę rycerską związaną z wychowaniem fizycznym. Anonim pozytywnie prezentuje postać swojego protektora Bolesława Krzywoustego jako wojownika, przeciwstawiając mu postać negatywną uczonego Zbigniewa. Jednak pod koniec XI w. na dworze książęcym funkcjonowała szkoła dworska jako instytucja stała, nawet wtedy, gdy żaden z synów książęcych z niej nie korzystał. W tym czasie nauczycielem młodych możnowładców z otoczenia książęcego był Otto, późniejszy biskup Bambergu 17. W XII w. synowie książęcy poddawani byli rycerskiemu sposobowi wychowania i można uznać, że w takim systemie kształcony był książę Henryk. Ze względu na kontrowersje w historiografii w kwestii roku narodzin księcia trudno określić, jakie wydarzenia przypadają na dzieciństwo Henryka jeszcze za życia jego ojca. Bolesław Krzywousty zawarł drugie małżeństwo z Salomeą z Bergu w początkach 1115 r. 18 Zdaniem K. Maleczyńskiego, związek ten nie spełnił oczekiwań Bolesława co do jego powiązań z książętami Bergu, których rola polityczna skończyła się w 1125 r. wraz ze śmiercią Henryka V 19, jednak według M. Dworsatschka małżeństwo to początkowo zapewniało dobre stosunki z książętami czeskimi, żonatymi z siostrami Salomei (Władysławem I księciem czeskim, mężem Ryksy i księciem morawskim Ottonem II, mężem Zofii ) 20. Henryk miał liczne rodzeństwo. O. Balzer przypisywał Bolesławowi Krzywoustemu z obu małżeństw 17 dzieci, w tym 8 synów i 9 córek, z czego ze związku z księżniczką ruską (córką wielkiego księcia kijowskiego Świętopełka II) Zbysławą troje 21. K. Maleczyński doliczył się 13 dzieci książęcych, z kolei K. Jasiński uznał, iż książę miał 14 dzieci (7 synów i 7 córek, dwoje ze Zbysławą) 22. Przyjmując za najwcześniejszą z dopuszczalnych datę 1127 r., można spróbować określić, jakie wydarzenia przypadają na wczesne dzieciństwo Henryka. Miał wtedy miejsce zbrojny konflikt spowodowany Ibidem, s K. Maleczyński, Bolesław III Krzywousty, Wrocław 1975, s. 313; K. Jasiński, Rodowód pierwszych Piastów, s K. Maleczyński, Bolesław III Krzywousty, s M. Dworsatschek, Władysław II Wygnaniec, s O. Balzer, Genealogia Piastów, tabl. III. 22 K. Maleczyński, Bolesław III Krzywousty, s. 314; K. Jasiński, Rodowód pierwszych Piastów, tabl. genealogiczne.