STRATEGIA ZARZĄDZANIA OBSZAREM NATURA 2000 PIENINY (PLH I PLB120008)

Transkrypt

1 STRATEGIA ZARZĄDZANIA OBSZAREM NATURA 2000 PIENINY (PLH I PLB120008) Projekt PL0108 Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) Instytut Ochrony Przyrody PAN Kraków

2 Opracowanie: Grzegorz Cierlik W pracach nad strategią udział wzięli: Tomasz Jurkiewicz Pieniński Park Narodowy Bogusław Kozik Pieniński Park Narodowy Iwona Wróbel Pieniński Park Narodowy Anna Zięcik Instytut Ochrony Przyrody PAN Strategia zarządzania dla obszaru Natura 2000 Pieniny została opracowana w ramach projektu PL0108 Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach realizowanego w latach Więcej informacji o projekcie: 2

3 Spis treści Projekt Natura 2000 w Karpatach...4 Strategie zarządzania założenia ogólne...6 I. OGÓLNE DANE O OBSZARZE Podstawy prawne, lokalizacja obszaru i granice Formy ochrony Ogólna charakterystyka środowiska abiotycznego Geologia, geomorfologia, gleby Wody Klimat Ogólna charakterystyka środowiska przyrodniczego Zbiorowiska roślinne Flora Fauna...15 II. UŻYTKOWANIE TERENU I DZIAŁALNOŚĆ CZŁOWIEKA Właściciele, zarządzający i użytkownicy terenu Gospodarka leśna Gospodarka pasterska Użytkowanie turystyczne Uwarunkowania socjoekonomiczne...16 III. INFORMACJE O PRZEDMIOTACH OCHRONY Gatunki ptaków Natura 2000, wymienione w załączniku I Dyrektywy Rady 79/409/EWG (Dyrektywy Ptasiej) i inne, wymagające ochrony w obszarach Natura Program monitoringu...19 IV. LITERATURA

4 Projekt Natura 2000 w Karpatach Projekt PL0108 "Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach" otrzymał dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Całkowity koszt projektu to Euro. Projekt jest dofinansowany w 85% przez MF EOG, pozostałe 15% współfinansują Regionalny Konserwator Przyrody w Krakowie i Regionalny Konserwator Przyrody w Rzeszowie (5%) oraz Instytut Ochrony Przyrody PAN (10%). Projekt jest wdrażany w latach przez Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie, w ramach Centrum Natura Zasięg projektu obejmuje cały obszar znajdujący się w polskiej części regionu biogeograficznego alpejskiego sieci Natura 2000, obejmujące południową część trzech województw: małopolskiego, podkarpackiego i śląskiego. Powierzchnia tego obszaru wynosi ok. 10 tys. km2. Większość działań jest skoncentrowanych na terenie projektowanych obszarów Natura Cele projektu: Zaangażowanie lokalnych społeczności i instytucji oraz środowiska naukowego do współtworzenia sieci Natura 2000 na rzecz racjonalnej ochrony przyrody w Karpatach. Wypracowanie strategii zarządzania obszarami Natura 2000 oraz pilotażowe wdrożenie działań na rzecz aktywnej ochrony siedlisk przyrodniczych. Stworzenie systemu przepływu i udostępniania informacji o obszarach Natura Upowszechnienie wiedzy o zasobach przyrodniczych i kulturowych Karpat (programy edukacyjne, konkursy). Określenie istniejących i potencjalnych konfliktów między rozwojem gospodarczym i ochroną przyrody oraz wskazanie sposobów ich rozwiązania. Formalna struktura działań projektu miała następujący kształt: 1. Strategie zarządzania, zintegrowany system informacji i analizy spójności Strategie zarządzania dla 23 obszarów Natura 2000 w Karpatach Zintegrowany system informacji o sieci Natura 2000 w Karpatach Analizy spójności sieci Natura 2000 w polskich Karpatach. 2. Programy aktywnej ochrony Program ochrony dużych drapieżników Program aktywnej ochrony w Bieszczadzkim Parku Narodowym Program aktywnej ochrony torfowisk w Nadleśnictwie Nowy Targ Program aktywnej ochrony w Babiogórskim Parku Narodowym Program aktywnej ochrony w Gorczańskim Parku Narodowym. 3. Programy edukacyjne, promocja projektu i koordynacja Programy edukacyjne Promocja projektu. 4

5 3.3. Koordynacja. Jednym z kluczowych zadań projektu było wypracowanie strategii zarządzania dla 23 obszarów Natura Listę obszarów, dla których przygotowano takie opracowanie przedstawiono poniżej. Wszystkie strategie i załączniki zostały przekazane opinii publicznej poprzez stronę internetową poprzez która można również składać uwagi, postulaty i propozycje uzupełnień. Kod obszaru Nazwa obszaru woj. małopolskie PLC Tatry PLH Babia Góra PLH Czarna Orawa PLH Kostrza PLH Pieniny PLH Torfowiska Orawsko-Nowotarskie PLH Ostoja Gorczańska PLH Ostoja Popradzka PLH Dolina Białki PLH Małe Pieniny PLH Luboń Wielki PLH Uroczysko Łopień PLH Ostoje Nietoperzy Powiatu Gorlickiego (tylko dla enklawy Cerkiew w Łosiu i Kunkowej ) PLH Ostoje Nietoperzy Beskidu Wyspowego (tylko w granicach dawnego obszaru Opactwo Cystersów w Szczyrzycu ) woj. podkarpackie PLC Bieszczady PLH Jasionka PLH Góry Słonne PLH Ostoja Jaśliska woj. śląskie PLH Beskid Mały PLH Beskid Żywiecki PLH Beskid Śląski PLH Kościół w Radziechowach PLH Kościół w Górkach Wielkich Rozmieszczenie obszarów Natura 2000 w Karpatach, dla których opracowano strategie zarządzania. 5

6 Strategie zarządzania założenia ogólne Sieć Natura 2000 składa się z dwóch typów obszarów: obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSOP) oraz specjalnych obszarów ochrony siedlisk (SOOS). Zarówno OSOP, jak i SOOS wyznaczane są w naszym kraju w drodze rozporządzenia ministra właściwego do spraw środowiska. Pomimo, że sam proces legislacyjny dla tych dwóch typów obszarów Natura 2000 przebiega nieco innymi torami, to proces planowania ich ochrony ma podobne podstawy prawne. Podstawowymi dokumentami regulującymi szczegółowe zasady ochrony każdego z obszarów Natura 2000 są plany zadań ochronnych i plany ochrony obszarów Natura Różnica między tymi aktami prawnymi jest taka, że plany zadań ochronnych powinny być dokumentami operacyjnymi, ogólniejszymi, uchwalanymi na okres 10 lat. Natomiast dla niektórych obszarów (lub ich części, która jest określona w planach zadań ochronnych) powinny zostać przeprowadzone dokładniejsze analizy i na tej podstawie opracowane plany ochrony bardziej szczegółowe dokumenty, obowiązujące przez 20 lat. Treść i sposób tworzenia planów ochrony i planów zadań ochronnych określają odpowiednie rozporządzenia Ministra Środowiska: - rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 (Dz.U. 2010, nr 64, poz. 401) - rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 17 lutego 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 ( Dz.U. 2010, nr 34, poz. 186) Realizacja projektu PL0108 miała między innymi na celu wspomóc procesy planowania w danym terenie. W związku z tym opracowano strategie zarządzania dla 23 Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk utworzonych w Karpatach. Strategie te nie mają statusu formalnego dokumentu. Jednak dzięki temu, że były przygotowane w ścisłej współpracy z zarządzającymi terenem i w oparciu o dyskusje toczone w czasie licznych warsztatów, spotkań i konsultacji mają, w naszej opinii, bardzo istotne znaczenie. Prezentują bowiem w pełni niezależne zestawienie danych i analiz naukowych, a także opinie (często rozbieżne) uczestników spotkań. Wydaje się więc, że mogą stanowić doskonały punkt wyjścia do rozpoczęcia formalnego procesu tworzenia planów zadań ochronnych i planów ochrony dla tych obszarów. Liczymy również na to, że strategie pomogą zarządzającym terenu we właściwym ukierunkowaniu tymczasowych działań ochronnych, które powinny być prowadzone nawet przed uchwaleniem formalnych dokumentów planistycznych. Mogą być również wykorzystywane do innych analiz, w których bierze się pod uwagę aspekty związane z siecią Natura 2000, np. w strategicznych ocenach oddziaływania na środowisko, planach zagospodarowania przestrzennego, programach ochrony środowiska, planach urządzania lasu, strategiach rozwoju gmin i powiatów. Wdrażanie sieci Natura 2000 w Polsce spowodowało również konieczność istotnej zmiany podejścia do planowania w obszarach chronionych. Dotychczas ochrona obszarowa polegała przede wszystkim na określeniu listy zakazów i nakazów odnoszących się np. do całej powierzchni rezerwatu przyrody, czy też parku narodowego. Natomiast w obszarach Natura 2000 przedmiotami ochrony są przede wszystkim wybrane siedliska przyrodnicze oraz gatunki roślin i zwierząt (i ich siedliska). W związku z tym, w ramach projektu Natura 2000 w Karpatach 6

7 sporządzono również Strategie ochrony gatunku/siedliska w obszarze Natura Dla każdego przedmiotu ochrony, we wszystkich obszarach Natura 2000 w regionie alpejskim (nie tylko w tych, dla których opracowano strategie zarządzania) opracowano kilkustronicową kartę informacyjną, zawierającą podstawowe informacje o danym przedmiocie ochrony i wskazania do monitoringu, ochrony oraz dalszych badań. Powstała w ten sposób baza danych zawierająca 472 karty informacyjne, w tym 220 kart dla siedlisk przyrodniczych, 34 dla gatunków roślin oraz 217 kart dla gatunków zwierząt. Całość zgromadzonych informacji została również opublikowana poprzez stronę internetową projektu. I. OGÓLNE DANE O OBSZARZE 1. PODSTAWY PRAWNE, LOKALIZACJA OBSZARU I GRANICE Obszar Pieniny został zaproponowany do sieci Natura 2000 w kwietniu 2006 roku jako proponowany Obszar o Znaczeniu dla Wspólnoty przez Instytut Ochrony Przyrody PAN w porozumieniu z Pienińskim PN. W zaproponowanych granicach obszar został zatwierdzony przez Komisję Europejską jako Obszar o Znaczeniu dla Wspólnoty 25 stycznia 2008 r. W ramach prac nad uzupełnieniem sieci Obszarów Specjalnej Ochrony Ptaków Pieniny zostały zaproponowane do sieci Natura 2000 praz Instytut Ochrony Przyrody PAN i Zakład Ornitologii PAN w porozumieniu z Pienińskim PN i Ogólnopolskim Towarzystwem Ochrony Ptaków jako obszar ważny dla ochrony ptaków w Karpatach. Pieniny zostały wyznaczone jako Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 5 maja Wyznaczone w Pieninach obszar Natura 2000 położone są w całości na terenie Pienińskiego Parku Narodowego i zajmują powierzchnię 2336,43 ha. Obszar obejmuje teren grupy górskiej Pienin, stanowiącej brzeżny, północny fragment Pienińskiego Pasa Skałkowego. Pasmo zbudowane jest z wapieni i piaskowców. Pomimo niewielki rozmiarów Pieniny charakteryzują się znacznymi różnicami wilgotności i temperatury powietrza między stokami północnymi i południowymi, co przyczynia się do dużego zróżnicowania zbiorowisk roślinnych. Około 70% powierzchni obszaru zajmują lasy. Na zboczach o ekspozycji północnej przeważa żyzna buczyna karpacka, w wąwozach - górski las jaworowy, zbocza o wystawie południowej zajmują ciepłolubne lasy bukowe i jodłowe. Charakterystyczna dla Pienin jest obecność półnaturalnych, bogatych biocenoz łąkowych, występujących w mozaice z lasami. Odlesione zbocza o wystawie południowej, pokrywają bujne murawy kserotermiczne. Strome ściany skalne porośnięte są górskimi murawami. U ich podnóża rozrastają się płaty ciepłolubnych zarośli ze zw. Berberidion. 7

8 Obszar ma wyjątkowe walory krajobrazowe - obejmuje malowniczy przełom Dunajca pomiędzy Czerwonym Klasztorem a Szczawnicą. Dolina jest tu bardzo wąska i niezwykle kręta. Na odcinku 2,5 km w linii prostej rzeka tworzy siedem ostrych zakrętów i ma 9 km długości. Dno doliny, zwężające się miejscami do kilkunastu metrów, całkowicie wypełnia rzeka, której spadek jest duży, ale nierównomierny; występują tu na przemian bystre "szypoty" i spokojne "plosa". Ujścia bocznych dolinek są zawieszone nad Dunajcem, gdyż ich wody nie dorównują mu w erozyjnym pogłębianiu koryt. Zakola Dunajca nie są meandrami wciętymi, ale są wymuszone zarówno rozmieszczeniem twardych skałek i mało odpornej osłony, jak też przebiegiem licznych szczelin, pęknięć i dyslokacji. Geneza przełomu nie została do dzisiaj wyjaśniona. Obszar Natura 2000 Pieniny (PLH i PLB120008), położony jest w województwie małopolskim, powiecie nowotarskim, na terenie gmin: Czorsztyn, Krościenko nad Dunajcem, Łapsze Niżne i Szczawnica. 2. FORMY OCHRONY Obszar Pieniny położony jest w całości na terenie Pienińskiego Parku Narodowego - PPN (2 334,6 ha), utworzonego rozporządzeniem Ministra Rolnictwa z dnia 23 maja Jest również Ostoją ptaków o znaczeniu europejskim (IBA). 3. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA ABIOTYCZNEGO Pieniny stanowią część ciągnącego się na długości ok. 550 km pienińskiego pasa skałkowego, oddzielającego zewnętrzne Karpaty fliszowe od Karpat wewnętrznych tzw. krystalicznych. Od południa graniczą z pasmem Magury Spiskiej a od północy z Gorcami i Beskidem Sądeckim. Tworzą wyodrębnione pasmo górskie o długości ok. 35 km i szerokości do 6 km podzielone przełomami Dunajca na trzy części: Pieniny Spiskie, Pieniny Właściwe i Małe Pieniny. Najwyższą kulminacją pasma jest położona w Małych Pieninach Wysoka (1050 m n.p.m.). Na terenie obszaru najwyższym punktem jest szczyt Okrąglicy (982 m. n.p.m.) w masywie Trzech Koron GEOLOGIA, GEOMORFOLOGIA, GLEBY Pieniny zbudowane są główne utworów geologicznych pochodzących z okresu jury i kredy. Teren dzisiejszych Karpat znajdował się wówczas pod powierzchnią oceanu. W wyniku silnych ruchów tektonicznych, zachodzących pod koniec triasu dno morskie uległo spękaniu i pofałdowaniu. Ocean podzielił się na mniejsze akweny. Jednym z nich był basen pieniński. W wyniku procesów sedymentacyjnych na dnie basenu osadzały się warstwy skał. Zróżnicowanie struktury dna basenu i warunków sedymentacji spowodowało wytworzenie różnych utworów skalnych. Były to głównie wapienie, w 8

9 tym pochodzące ze szkieletów amonitów wapienie bulaste, ze szczątków liliowców wapienie krynoidowe oraz twarde, odporne na wietrzenie wapienie rogowcowe powstałe głównie z wymoczków. Towarzyszyły im: łupki, margle, radiolaryty i piaskowce. U schyłku kredy w erze mezozoicznej zaznaczyły się silne ruchy górotwórcze. Zalegające na dnie basenu pienińskiego skały uległy spękaniu, wypiętrzeniu i nasunięciu na siebie w postaci rozległych płaszczowin. Spowodowało to wydźwignięcie masywu pra-pienin ponad powierzchnię morza. Proces ten zachodził na osi północ-południe. Szerokość basenu pienińskiego zmniejszyła się wówczas z około do około 50 km. Z początkiem trzeciorzędu, w paleocenie sytuacja uległa odwróceniu. Sfałdowany pieniński pas skałkowy został ponownie zalany przez basen magurski i tworzył podwodny grzbiet w morzu fliszowym Karpat. W wyniku sedymentacji pokrył się utworami fliszowymi. Kolejna faza fałdowań miała miejsce na przełomie oligocenu i miocenu (ok. 24 mln lat temu). Utwory wapienne ponownie uległy wydźwignięciu i zgnieceniu między wypiętrzającymi się blokami Karpat Wewnętrznych i Zewnętrznych (Beskidów). W konsekwencji szerokość pasa skałkowego zmniejszyła się i obecnie wynosi od 0,2 do 20 km. Powstające pęknięcia skorupy ziemskiej sprzyjały działalności wulkanicznej. Magma andezytowa wykorzystując wcześniej powstałe uskoki wydostawała się z głębszych partii skorupy ziemskiej i krzepła pod powierzchnią. Powolne wypiętrzanie zachodzące w trzecio- i czwartorzędzie oraz towarzyszące im silne procesy erozyjne spowodowały częściowe odsłonięcie bloków andezytowych, tworzących dzisiaj Jarmutę w Pieninach, Wdżar w Gorcach Bryjarkę w Beskidzie Sądeckim. Zjawiska wulkaniczne doprowadziły do powstania złóż wód mineralnych w Krościenku i Szczawnicy. W trzeciorzędzie rzeki płynęły na poziomie odpowiadającym dzisiejszym partiom szczytowym Pienin. Płynący po powierzchni zrównania pra-dunajec miał charakter spokojnej, wijącej się licznymi zakolami rzeki. Powolny ruch wznoszący Pieniny w czwartorzędzie rozpoczął proces wcinania się Dunajca w głąb utworów wapiennych i kształtowanie dzisiejszego przełomu WODY Największą rzeką przepływającą przez obszar jest Dunajec rzeka o długości 251 km, będąca prawym dopływem Wisły. Rzeka powstaje z połączenia Czarnego i Białego Dunajca co następuje pod Nowym Targiem. Na obszarze Pienin Dunajec zasilają liczne potoki, m.in: Głęboki Potok, Cisowy, Limbargowy, Straszny, Macelowy, Sobczański, Pieniński, Ociemny, Krośnica. Po stronie słowackiej dopływami Dunajca są potoki: Starowiński, Rieka, Jordaniec, Hawka, Lipnik, Leśnicki. Potoki mają charakter górski, charakteryzują się dużymi spadkami i prędkością 9

10 przepływu wody, znacznym stopniem zarośnięcia obrzeży i zacienienia koryt. Poziom wody ulega dużym okresowym wahaniom. Temperatura wód jest niska: 6,5-14 o C w okresie letnim. We wszystkich dopływach obserwuje się okresowe, wysokie stężenie związków azotu i fosforu. Wody Dunajca są typu wodoroweglanowo-wapniowego, dominują kationy Ca+2, Mg+2, aniony: CO3-2, SO4-2. Na km rzeka opływa Pieniny Spiskie, na km zalany po napełnieniu sztucznego jeziora przełom czorsztyński, na km, przełom pieniński. Płynąc przez przełom pieniński w siedmiu pętlach rzeka wydłuża swój bieg z 2,8 km w linii prostej do 8 km. Spadek rzeki na tym obszarze wynosi 20 m, spadek między Kątami /466 m n.p.m./, początek spływu, a Krościenkiem /421 m n.p.m./ wynosi 45 m KLIMAT Pod względem stosunków klimatycznych Pieniny wyraźnie różnią się od sąsiednich pasm górskich. Charakteryzują się stosunkowo łagodnym klimatem. Ze względu na urozmaiconą rzeźbę terenu zaznaczają się wyraźne cechy mikroklimatu poszczególnych części pasma, co ma swoje odzwierciedlenie w różnorodności flory i fauny. Stoki północne i doliny potoków są chłodniejsze i bardziej wilgotne, natomiast południowe ściany skalne mają klimat wyjątkowo ciepły i suchy. W Pieninach wyróżniono dwa odrębne piętra klimatyczne: piętro umiarkowanie ciepłe o średniej rocznej temperaturze od 6 o C do 8 o C, występujące tylko u podnóża południowych zboczy gór do wysokości 520 m npm i pętro umiarkowanie chłodne, o średniej rocznej temperaturze od 4 do 6oC, obejmujące swoim zasięgiem północne zbocza i stoki od wysokości 521 m npm do 1050 m npm. (Wysoka). Zachmurzenie w Pieninach jest niewielkie. Ogólna liczba dni pochmurnych w roku kształtuje się od 135 do 140. Najmniejsza liczba dni pochmurnych występuje we wrześniu (8-10 dni), największa w okresie od listopada do marca (11-16 dni w miesiącu). Roczna liczba dni pogodnych waha się przeciętnie od 44 do 42. Nasłonecznienie jest duże i intensywne, szczególnie na stokach o wystawie południowej. Średnie roczne temperatury powietrza kształtują się od 6,3oC (420 m npm) do 4oC na Wysokich Skałkach. Najcieplejszymi miesiącami są czerwiec i lipiec (16,4 do 13,7oC). Absolutne maksima temperatur występują od czerwca do sierpnia. Najwyższe temperatury powietrza rejestruje się wówczas we wklęsłych formach terenu (32,8 do 34,7oC). Najchłodniejszymi miesiącami są styczeń i luty (-6,7 do -5,2o C). Cały obszar Pienin położony jest w zasięgu tzw. cienia opadowego i charakteryzują go stosunkowo niskie sumy średnie oraz mała liczba dni z opadem. Wielkości roczne kształtują się od mm w dolinie Dunajca do 1095 mm na Wysokich Skałkach i bardzo nierównomiernie rozkładają się w poszczególnych porach roku. Minimum 10

11 zimowe występuje przeważnie w styczniu lub lutym i waha się od 28 do 58 mm, natomiast maksimum letnie zaznacza się w czerwcu lub lipcu i wynosi od 110 do 199 mm. W okresie wegetacyjnym wyższymi sumami opadów odznaczają się północne skłony gór a południowe w okresie zimowym. Sumy opadów podczas wegetacji kształtują się od 440 do 750 mm. Minimum zimowe występuje przeważnie w styczniu lub lutym i waha się od 28 do 58 mm, natomiast maksimum letnie zaznacza się w czerwcu lub lipcu i wynosi od 110 do 199 mm. W okresie wegetacyjnym wyższymi sumami opadów odznaczają się północne skłony gór a południowe w okresie zimowym. Sumy opadów okresu wegetacyjnego kształtują się od 440 do 750 mm. Do częstych zjawisk występujących w Pieninach należą deszcze ulewne i nawalne, pojawiające się najczęściej od maja do sierpnia o sumach dobowych od 30 do 123 mm. Średnia liczba dni z opadem >10 mm przypada na okres letni i waha się od 19 w dolinach do 30 w partiach szczytowych. Pokrywa śnieżna (nietrwała) pojawia się najwcześniej w Małych Pieninach przeciętnie około 9 września, najpóźniej w dolinie Dunajca 22 listopada, zanikając u podnóża gór 11 marca oraz na szczytach 28 marca (skrajne daty 4 III - 4 VI). Liczba dni z pokrywą śnieżną w najniższych piętrach hipsometrycznych waha się od 98 do 140 na szczytach i dłużej utrzymuje się u podnóża zboczy i stoków północnych. Przeciętna grubość pokrywy śnieżnej kształtuje się od 8,9 do 11,7 cm w dolinach rzek i wzrasta do 17,4 cm na Wysokich Skałkach w Małych Pieninach. Jej maksymalna grubość może dochodzić do 1 metra. Absolutne minima temperatur rejestruje się w okresie od grudnia do lutego. Wahają się one w granicach od -36,3 do -30,2oC. W okresie zimowym skłony północne są cieplejsze od południowych. Na obszarze Pienin przeważają wiatry z zachodu i północnego zachodu. Średnia roczna prędkość wiatrów waha się od 1,6-2,1 m/s w dolinach do 2,5 m/s na szczytach. Najmniejsze prędkości wiatru rejestruje się zazwyczaj od maja do września, największe od października do kwietnia. Średnia liczba dni z wiatrem bardzo silnym ( >15 m/s) waha się od 3 w dolinie Dunajca do 6 w szczytowych partiach gór. W przebiegu rocznym najmniejszą ilość dni z wiatrem bardzo silnym rejestruje się w czerwcu (0-1 dnia), największą w grudniu (do 2 dni). 4. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Wapienne podłoże oraz fakt, że Pieniny nie uległy zlodowaceniu w plejstocenie spowodowały, że stanowią one ostoję (refugium) elementów flory i fauny związanej z wcześniejszymi okresami. Długa i nieprzerwana ewolucja przyrody Pienin doprowadziła do wytworzenia specyficznych tylko dla tego obszaru endemicznych gatunków i odmian. 11

12 Do największych ciekawostek florystycznych Pienin należą endemiczne gatunki: pszonak pieniński i mniszek pieniński oraz relikty: chryzantema Zawadzkiego, jałowiec sawina, tawuła średnia, szczwoligorz tatarski. Licznie reprezentowane są storczykowate, spośród których z Pienin znanych jest około 30 gatunków. Bogata jest również fauna Pienin. Do tej pory stwierdzono tu ponad gatunków zwierząt, a ich liczbę szacuje się na około Dominującą grupę stanowią bezkręgowce, a wśród nich na szczególną uwagę zasługuje fauna motyli, licząca ponad gatunków. Symbolem Pienin jest zagrożony w skali kraju piękny motyl niepylak apollo ZBIOROWISKA ROŚLINNE Zbiorowiska nieleśne Szerokość geograficzna i wysokość nad poziomem morza na jakiej leżą Pieniny zadecydowała o tym, że bez gospodarki człowieka ich obszar pokryty byłby lasem. Bezleśne pozostałyby tylko niewielkie fragmenty terenu charakterystyczne dla pienińskiego krajobrazu skały, piargi i żwirowiska. Pozbawiony półnaturalnych ekosystemów łąk i pastwisk krajobraz, byłby z pewnością bardziej monotonny od dzisiejszego i gdyby nie działalność człowieka podlegałby powolnym, naturalnym zmianom. Pienińskie łąki to kwietne zbiorowiska z dużym udziałem gatunków ciepłolubnych. Dominują tutaj rośliny motylkowate: koniczyna pogięta i pagórkowa, lucerna sierpowata, groszek łąkowy i leśny oraz niskie trawy: konietlica łąkowa, mietlica pospolita, tomka wonna. Charakterystyczną cechą łąk jest liczne występowanie storczykowatych (kukułka bzowa, storczyca kulista, podkolan biały, storczyk męski i inne) oraz rzadkich grzybów kapeluszowych (np. wilgotnice). Do najcenniejszych należy niezwykle barwna ciepłolubna łąka pienińska. Łąki są ekosystemami pólnaturatnymi, ponieważ swoje powstanie i utrzymanie zawdzięczają człowiekowi, a tworzą je gatunki rodzime. W miejscach wilgotnych, przy wysiękach wód bogatych w węglan wapnia powstają młaki eutroficzne, obfitujące w rzadkie i zagrożone gatunki roślin (turzyca Davalla, kruszczyk błotny, tłustosz pospolity oraz reliktowy gatunek mchu - błyszcze włoskowate). Zagrożeniem dla nich jest osuszanie terenu i zarastanie Zbiorowiska murawowe związane są ze skałami i tworzącymi się u ich podnóża piargami. Najcenniejszym zbiorowiskiem naskalnym Pienin jest endemiczna górska murawa naskalna z chryzantemą Zawadzkiego i seslerią skalną. Najbogatsze płaty skupiają się na ścianach skalnych w szczytowych partiach Trzech Koron. To tutaj 12

13 gatunki alpejskie: traganek jasny, naradka mlecznobiała, łyszczec rozesłany, jaskier skalny, mają poza Tatrami swoje jedyne stanowiska w Polsce. Zbiorowisko to ma całkowicie naturalny charakter i w całości podlega ochronie ścisłej. Osypiska u podnóża skał zajmuje barwna murawa kserotermiczna, natomiast strome ściany i półki skalne w zachodniej części Pienin porastają ciepłolubne murawy naskalne. Z murawami tymi związanych jest szereg rzadkich oraz zagrożonych gatunków roślin i zwierząt, między innymi storczyk dwulistnik muszy oraz endemiczny podgatunek motyla niepylaka apollo. Inicjalnym zbiorowiskiem napiargowym jest zespół zachyłki Roberta, który w Pieninach wykształcony jest w swojej najbardziej typowej formie. Nad Dunajcem wytworzyły się efemeryczne zbiorowiska kamieńców nadrzecznych, które w przeszłości były siedliskiem dla ciekawej, bardzo dynamicznej pionierskiej roślinności, z gatunkami wędrującymi z Tatr. Obecnie, w związku ze zmianami reżimu wodnego rzeki po wybudowaniu zapory w Niedzicy, siedlisko to należy do najbardziej zagrożonych na terenie Pienin. Zbiorowiska leśne W Pieninach lasy zajmują większe obszary przede wszystkim w terenach trudno dostępnych lub nie nadających się w przeszłości do uprawy. W pozostałych miejscach stanowią mozaikę z terenami otwartymi. W większości noszą ślady działalności człowieka, jednak stopień przekształcenia zbiorowisk leśnych jest różny i znaczna część lasów, zwłaszcza w Pieninach Centralnych, zachowała charakter naturalny. Największą powierzchnię na terenie Pienin zajmują żyzne lasy jodłowo-bukowe. Występują na kamienistych stromych zboczach, grzbietach oraz w głębokich dolinach. Rozwijają się na znacznych powierzchniach i rozmaitym podłożu, głównie na piaskowcach i łupkach, czyli utworach osłony skałkowej i fliszu. W drzewostanie dominuje buk (buczyna karpacka) lub jodła (jedlina karpacka), a bujne runo leśne, mające optimum swego rozwoju wczesną wiosną, tworzy barwne kobierce - aspekty jeszcze przed rozlistnieniem drzew. W głębokich, cienistych wąwozach i żlebach, na wapiennym rumoszu zwanym grechotem rozwija się jaworzyna górska jedno z najrzadszych zbiorowisk leśnych w Polsce, uznane w sieci Natura 2000 za priorytetowe. Laski jaworowe z języcznikiem zwyczajnym i miesiącznicą trwałą spotykamy głównie na północno-wschodnich skalistych zboczach Trzech Koron, Facimiecha oraz grani Pieninek, gdzie tworzą mozaikę z buczyną karpacką. Do najcenniejszych zbiorowisk leśnych należą reliktowe laski sosnowe. Są to najbardziej kserotermiczne zbiorowiska leśne Pienin. Mają bardzo ograniczone występowanie, tworzą niewielkie grupy na szczytach skałek. W runie występuje mieszanka gatunków 13

14 leśnych przechodzących z sąsiadujących lasów bukowo-jodłowych oraz gatunków z muraw naskalnych i kserotermicznych. Reliktowe laski sosnowe są pozostałością po występujących tutaj w plejstocenie borach sosnowych, które w holocenie wraz z ociepleniem klimatu zostały wyparte początkowo przez świerka, potem przez ciepłolubne gatunki drzew liściastych: lipę, wiąza, jawora, a następnie jodłę i buka. Sosna została zepchnięta na skrajne siedliska, gdzie na półkach skalnych tworzy niewielkie skupienia. Niskie i powykręcane stare sosny na szczytach skałek stały się symbolem Pienin, a niektóre z nich, liczące ponad 500 lat, są najstarszymi znanymi sosnami w Polsce. W eksponowanych miejscach na południowych zboczach, na skalistym podłożu i płytkiej glebie, najczęściej u podnóża skałek, rozwijają się ciepłolubne lasy bukowe i jodłowe. Od buczyny karpackiej różnią się przede wszystkim brakiem wielu gatunków mezofilnych, natomiast obficie rosną tutaj gatunki światło-, ciepło- i wapieniolubne. Ciepłolubna buczyna storczykowa w Pieninach występuje w dwóch podzespołach. W podzespole typowym charakteryzuje się wielogatunkowym drzewostanem z dużym udziałem buka oraz domieszką lipy szerokolistnej, grabu, wiązu górskiego i jawora. W runie występuje wiechlina styryjska, a także rzadkie gatunki storczyków: obuwik pospolity, buławnik wielkokwiatowy i mieczolistny czy kruszczyk drobnolistny. Podzespół jodłowy (ciepłolubna jedlina) zajmuje skaliste grzbiety i grzędy skalne, podszycie jest ubogie, a w runie panuje turzyca biała. Obecność wiechliny styryjskiej i turzycy białej powoduje, że pienińskie ciepłolubne lasy jodłowe i bukowe wykazują wyraźną odrębność od innych tego typu ekosystemów leśnych w Polsce. W dolinach potoków niewielkie powierzchnie zajmują lasy łęgowe. Najlepiej zachowane płaty z pióropusznikiem strusim spotkać można obecnie w przełomie Dunajca. W przeszłości duże kompleksy bardzo dobrze wykształconych i zachowanych lasów łęgowych występowały między Czorsztynem a Niedzicą, w miejscu, obecnie zalanym przez wody zbiornika zaporowego FLORA Na terenie obszaru występuje niemal 900 gatunków roślin naczyniowych, wśród nich dwa endemiczne gatunki roślin naczyniowych (mniszek pieniński Taraxacum pieninicum i pszonak pieniński Erysimum pieninicum) i 3 endemiczne odmiany (rozchodnik ostry Sedum acre var. calcigenum, bylica piołun Artemisia absinthium var. calcigena, chaber barwny Centaurea triumfettii var. pieninica) oraz relikty geograficzne (chryzantema Zawadzkiego Dendrathema zawadzkii, tawuła średnia Spiraea media, szczwoligorz tatarski Conioselinum tataricum i jałowiec sabiński Juniperus sabina). Spośród endemitów zachodniokarpackich występują tutaj: oset klapowany Carduus lobulatus i goździk wczesny Dianthus plumarius subsp. praecox. 14

15 W Pieninach znajdują się także stanowiska licznych gatunków roślin naczyniowych chronionych prawnie oraz zagrożonych w Polsce. Opisano stąd także endemiczny zespół: Dendranthemo-Seslerietum variae, porastający strome zbocza i półki skalne ścian wapiennych oraz najlepiej tutaj wykształconą ciepłolubną łąkę pienińską Anthyllidi- Trifolietum montani FAUNA Spośród bezkręgowców występujących na tym obszarze należy wymienić chrząszcze: sichrawę karpackę i nadobnicę alpejską oraz motyle: krasopanią hera i zagrożonego w skali kraju niepylaka apollo. Spośród kręgowców dominują ptaki w liczbie około 200 gatunków, część z nich znajduje się w załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Regularnie do lęgów przystępują trzy pary bociana czarnego, dwie pary orlika krzykliwego, a od roku 2003 regularnie gniazduje sokół wędrowny. Pieniny stanowią część areału lęgowego jednej pary orła przedniego. Spośród kuraków występuje lęgowy jarząbek. Dzięcioły reprezentuje dzięcioł trójpalczasty, białogrzbiety, zielonosiwy i czarny. Na uwagę zasługuje również puchacz, sóweczka, puszczyk uralski, derkacz, muchołówka białoszyja, muchołówka mała, gąsiorek. II. UŻYTKOWANIE TERENU I DZIAŁALNOŚĆ CZŁOWIEKA 1. WŁAŚCICIELE, ZARZĄDZAJĄCY I UŻYTKOWNICY TERENU Większość obszaru, 1327 ha stanowi własność Skarbu Państwa w zarządzie Pienińskiego Parku Narodowego, 1019 ha to grunty innej własności (prywatne, gminne, wspólnotowe, parafialne). 2. GOSPODARKA LEŚNA W lasach parku narodowego, położonych na gruntach będących własnością Skarbu Państwa, w strefie ochrony ścisłej z założenia nie prowadzi się żadnych działań. Na terenie obszaru ochrony czynnej prowadzone są działania z zakresu przebudowy drzewostanów dla odtworzenia ich naturalnego składu drzewistanów. W lasach na gruntach niepaństwowych prowadzona jest gospodarka leśna zgodnie z obowiązującym operatem urządzeniowym, pod nadzorem administracji parku narodowego. Utworzenie na terenie Pienin obszaru Natura 2000 nie wpłynie zasadniczo na sposób gospodarowania w lasach będących własnością prywatną, niemniej jednak operat 15

16 urządzeniowy powinien zostać zweryfikowany pod kątem wymogów ochrony siedlisk i gatunków Natura GOSPODARKA PASTERSKA Na terenie Pienińskiego Parku Narodowego gospodarka pasterska prowadzona jest obecnie w ograniczonym zakresie. Największy obszar użytkowany pastersko stanowi Polana Majerz, gdzie na terenach wykupionych przez Pieniński PN, przywracany jest tradycyjny sposób użytkowania dzięki tzw. kulturowemu wypasowi owiec. Użytkowanie pasterskie lub kośne - jest niezbędne dla utrzymania półnaturalnych siedlisk występujących na terenach otwartych, łąkach i polanach, stanowiących istotny wkład w bioróżnorodność obszaru. 4. UŻYTKOWANIE TURYSTYCZNE Obszar udostępniany jest do zwiedzania za pośrednictwem sieci pieszych szlaków turystycznych oraz szlaku wodnego w przełomie Dunajca. Największe koncentracje zwiedzających rejestrowane są na szlaku wodnym w przełomie Dunajca, na Trzech Koronach oraz Sokolicy. Funkcjonowanie i obsługę ruchu turystycznego oraz potrzeby edukacyjne zapewniają znakowane szlaki turystyczne, pawilony wejściowe do Parku, miejsce odpoczynku. 5. UWARUNKOWANIA SOCJOEKONOMICZNE Pieniny należą do obszarów Natura 2000, które wyznaczone zostały na terenach już objętych ochroną w formie parków narodowych. Z uwagi na wysoki reżim tej formy ochrony utworzenie obszaru Natura 2000 nie powinno w istotny sposób wpłynąć na dotychczasowe użytkowanie obszaru. III. INFORMACJE O PRZEDMIOTACH OCHRONY 1. GATUNKI PTAKÓW NATURA 2000, WYMIENIONE W ZAŁĄCZNIKU I DYREKTYWY RADY 79/409/EWG (DYREKTYWY PTASIEJ) I INNE, WYMAGAJĄCE OCHRONY W OBSZARACH NATURA 2000 Gatunki ptaków kwalifikujące Pieniny jako OSOP 16

17 orzeł przedni Aquila chrysaetos puchacz Bubo bubo sokół wędrowny Falco peregrinus sóweczka Glaucidium passerinum dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus Jako Specjalny Obszar Ochrony Ptaków, Pieniny mają przede wszystkim znaczenie dla ochrony 5 gatunków z załącznika I Dyrektywy Rady 79/409/EWG. Liczebność, w jakiej występują te gatunki w Pieninach, kwalifikują ten obszar jako ważny dla zachowania tych gatunków w skali kraju (minimum 1% krajowej populacji). Kwalifikujące gatunki i ich siedliska należy uznać za przedmiot ochrony w OSOP Pieniny i uwzględnić w niniejszej strategii zarządzania. Stan wiedzy o gatunkach ptaków, stanowiących przedmiot ochrony w obszarze PLB Pieniny, wymaga przeprowadzenia uzupełniających badań inwentaryzacyjnych zwłaszcza w zakresie zidentyfikowania siedlisk ważnych dla zachowania poszczególnych gatunków. Potrzeby w zakresie inwentaryzacji: W Standardowym Formularzu Danych dla obszaru wymienionych jest co najmniej 9 innych gatunków ptaków z załącznika I Dyrektywy Ptasiej lub innych, które potencjalnie mogą osiągać w Pieninach liczebności, pozwalające uznać ten obszar jako ważny dla ich zachowania w skali kraju. Są to: jarząbek Bonasa bonasia, włochatka Aegolius funereus, puszczyk uralski Strix uralensis, dzięcioł zielonosiwy Picus canus, dzięcioł czarny Dryocopus martius, dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos, muchołówka białoszyja Ficefula albicollis, muchołówka mała Ficedula parva, drozd obrożny Turdus torquatus. Są to potencjalnie przedmioty ochrony w ptasim obszarze Natura 2000 Pieniny i wyznaczają podstawowe potrzeby w zakresie inwentaryzacji, dla sprawdzenia czy ich liczebność na terenie Pienin jest istotna w skali kraju. W ramach niniejszej strategii przeprowadzono wstępną inwentaryzację awifauny lęgoej tego obszaru, badania te wymagają jednak kontynuacji w roku Poniżej omówione zostały gatunki, które zgodnie z aktualną wiedzą powinny być przedmiotem ochrony w obszarze PLB Pieniny, ze wskazaniem (!), które z nich powinny być otoczone szczególną troską, jako gatunki dla których obszar ma bardzo ważne znaczenie w skali kraju lub regionu alpejskiego. Wskazano również czynniki, zagrażające utrzymaniu ich populacji i siedlisk na tym obszarze. 17

18 Puchacz. Puchacz, największa polska sowa, prowadzi osiadły tryb życia. Jego siedliskiem w Tatrach są lasy reglowe. Preferuje prześwietlone starodrzewy iglaste i liściaste położone na stromych stokach, z wystającymi skałami, gdzie zakłada gniazda. Jest drapieżnikiem. Na ofiary (prawie wyłącznie ssaki i ptaki) poluje zarówno w lesie, jak i na polanach i innych terenach otwartych. Liczebność szacuje się obecnie na 4-6 par. Zagrożenia: Gatunek jest wrażliwy na niepokojenie. Zagrożeniem jest penetracja bezpośredniego otoczenia gniazda przez ludzi. Wejście do gniazda lub przejście obok gniazda powoduje opuszczenie lęgu. Sóweczka. Niewiele większa od szpaka sowa jest gatunkiem borealnym, silnie związanym z lasami iglastymi z bujnym podrostem w drzewostanie. W Pieninach sóweczka zamieszkuje we wszystkich stare bory jodłowe i lasy mieszane z udziałem jodły. W ostatnich latach stwierdzono wzrost liczebności tego gatunku. Aktualną liczebność można określić na co najmniej 3 pary lęgowe. Zagrożenia: Usuwanie martwych i umierających drzew, powodujących utratę siedlisk lęgowych. Oddziaływanie dotyczy borów nie objętych ochroną ścisłą.!dzięcioł trójpalczasty. Gatunek leśny. W Pieninach, jego podstawowym siedliskiem są bory jodłowe lub z lasy ze znacznym udziałem jodły z dużą liczbą zamierających i obumarłych drzew. Liczebność dzięcioła trójpalczastego w Pieninach, na podstawie inwentaryzacji przeprowadzonej w ostatnich latach, został określona się na par lęgowych i wydaje się ona stabilna. Zagrożenia: Usuwanie martwych i umierających drzew w obszarze ochrony czynnej, co powoduje zmniejszenie bazy żerowej ptaków oraz miejsc lęgowych.!orzeł przedni. Skrajnie nieliczny gatunek lęgowy występujący w Polsce głównie w Karpatach. Orzeł przedni może budować gniazdo zarówno we wnękach i na półkach skalnych, jak i na wysokich starych drzewach. W Pieninach od wielu lat gniazduje jedna para orłów (ok. 3% populacji krajowej). Zagrożenie: Penetracja ludzka w sąsiedztwie gniazda w okresie lęgowym, działalność kolekcjonerów i kłusowników pozyskujących jaja lub młode ptaki do dalszej hodowli. 18

19 !Sokół wędrowny. Wyspecjalizowany gatunek drapieżnego ptaka, który zdobywa pokarm tylko w powietrzu w locie. Ofiarami są głównie średniej wielkości ptaki. W Pieninach, od kilku lat regularnie gniazduje 1 para tych ptaków. Zagrożenie: Penetracja ludzka w sąsiedztwie gniazda w okresie lęgowym, mogąca prowadzić do porzucenia lęgu. 2. PROGRAM MONITORINGU Na terenie obszaru Natura 2000 Pieniny należy prowadzić monitoring stanu zachowania siedlisk przyrodniczych i gatunków Natura 2000, będących przedmiotem ochrony w tym obszarze. Będzie to równocześnie monitoring skuteczności prowadzonych działań ochronnych. Monitoring ten powinien być prowadzony zgodnie z metodyką wypracowaną na potrzeby ogólnopolskiego systemu monitoringu siedlisk przyrodniczych i gatunków, realizowanego przez GIOŚ w latach Wyniki monitoringu na obszarze Pieniny powinny być włączane do ogólnopolskiej bazy danych monitoringowych. Przewidziane jest dołączenie do niniejszej strategii formularzy do zapisu wyników badań monitoringowych. Za realizację monitoringu siedlisk i gatunków Natura 2000 odpowiedzialny jest zarządzający obszarem, którym jest dyrektor Pienińskiego Parku Narodowego. Tab. 5. Proponowany zakres monitoringu dla gatunków ptaków Natura 2000 Przedmiot ochrony Wskaźniki stanu populacji Metoda Orzeł przedni 1. Liczebność populacji lęgowej. 2. Sukces lęgowy 1. Jednokrotne odwiedzanie znanych miejsc lęgowych - obserwacja czy jest para przy gnieździe 2. Dwukrotne odwiedzanie znanych miejsc lęgowych - obserwacja: czy są młode na gnieździe - obserwacja: czy młode 19

20 wyleciało z gniazda Sokół wędrowny Puchacz 1. Liczebność populacji lęgowej. 2. Sukces lęgowy Liczebność populacji lęgowej Sukces lęgowy 1. Jednokrotne odwiedzanie znanego miejsca lęgowych [obserwacja czy jest para przy gnieździe] 2. Dwukrotne odwiedzanie znanych miejsc lęgowych* -Obserwacja: czy są młode na gnieździe - Obserwacja: czy młode wyleciało z gniazda Kontrola wszystkich znanych rewirów lęgowych zgodnie z ogólnie przyjętą metodyką w celu określenia liczby par lęgowych Kontrola gniazd po ich zlokalizowaniu Sóweczka Liczebność populacji lęgowej Kontrola rewirów lęgowych (Wystarczy przejść w trakcie efektywnej kontroli jednorazowo kontrolowany obszar) Dzięcioł trójpalczasty Liczebność populacji lęgowej Licznie na transektach z nasłuchu (w tym okresie słychać prawie wyłącznie bębnienie i głosy dzięciołów) IV. LITERATURA Adamski P., Bartel R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z. (red.) Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 6. Gromadzki M. (red) Ptaki cz. I. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Tom 7. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. 20

21 Gromadzki M. (red) Ptaki cz. I. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Tom 8. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. Herbich J. (red.) Wody słodkie i torfowiska. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Tom 2. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. Herbich J. (red.) Murawy, łąki, ziołorośla, wrzosowiska, zarośla. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Tom 3. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. Herbich J. (red.) Ściany, piargi, rumowiska skalne i jaskinie. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Tom 4. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. Herbich J. (red.) Lasy i bory. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Tom 5. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000: Opracowanie części raportu dla Komisji Europejskiej z wdrażania Dyrektywy Siedliskowej w zakresie dot. monitoringu (tj. stanu zachowania, zwanego zamiennie stanem ochrony, siedlisk przyrodniczych i gatunków z załączników Dyrektywy Siedliskowej) dla regionu biogeograficznego alpejskiego. Raport z zadania zleconego IOP PAN przez GIOŚ, umowa nr 48/2006/F z dnia 15 grudnia 2006 r. Msc., Kraków. Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000: Raport końcowy z załącznikami z realizacji zadania zlecone IOP PAN przez GIOŚ, umowa nr 48/2006/F z dnia 15 grudnia 2006 r. Msc., Kraków. Sudnik-Wójcikowska B., Werblan-Jakubiec B Gatunki roślin. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Tom 9. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. 21