PRAWA REPRODUKCYJNE W POLSCE

Transkrypt

1

2 PRAWA REPRODUKCYJNE W POLSCE skutki ustawy antyaborcyjnej RAPORT WRZESIEŃ 2007 Praca zbiorowa pod redakcją Wandy Nowickiej Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny Federacja uzyskała Specjalny Status Konsultacyjny przy Radzie Ekonomiczno-Społecznej ONZ

3 Prawa reprodukcyjne w Polsce Skutki ustawy antyaborcyjnej Raport: wrzesień 2007 Praca zbiorowa pod redakcją Wandy Nowickiej Wydanie publikacji było możliwe dzięki wsparciu finansowemu Komisji Europejskiej. Za treść publikacji odpowiada wyłącznie wydawca. ISBN Wydawca: Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny ul. Nowolipie 13/15, Warszawa, tel/fax , federacja@federa.org.pl, Copyright 2007 Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny Opracowanie graficzne: Agnieszka Kraska Zdjęcia na okładce: Agnieszka Kraska, Joanna Erbel Druk: Zakład Poligraficzny J. Kink

4 Art. 30. Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Art. 47. Każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym. KONSTYTUCJA RP

5

6 Spis treści Wstęp...7 Wanda Nowicka Przegląd polskich regulacji prawnych w zakresie praw reprodukcyjnych...9 Eleonora Zielińska Ustawa antyaborcyjna w Polsce. Stan prawny i rzeczywisty...19 Wanda Nowicka Analiza spraw sądowych dotyczących braku dostępności świadczenia przerywania ciąży w Polsce...54 Adam Bodnar Raport z badania eksperckiego z lekarzami ginekologami i położnikami...78 Anna Domaradzka Debata nad zmianą konstytucji analiza opinii ekspertów dla nadzwyczajnej komisji sejmowej...97 Eleonora Zielińska Instytucje międzynarodowe na temat stanu przestrzegania praw reprodukcyjnych w Polsce O Federacji na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny

7

8 Wstęp Wanda Nowicka Niniejszy raport z przeprowadzonego monitoringu przestrzegania praw reprodukcyjnych w Polsce powstał w ramach projektu realizowanego przez Federację na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, sfinansowanego przez Komisję Europejską, pt. Proactive monitoring of women's reproductive rights as a part of human rights in Poland. Raport w sposób kompleksowy przedstawia stan przestrzegania praw reprodukcyjnych w Polsce. Omówione w nim zostały kwestie prawne, na szczególną uwagę zasługują analiza polskich regulacji prawnych w zakresie praw reprodukcyjnych (E. Zielińska) oraz przegląd spraw sądowych toczonych w kraju i przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka, a dotyczących braku dostępności świadczenia przerywania ciąży w Polsce (A. Bodnar). Raport przedstawia rzeczywiste skutki obecnego prawa i polityki społecznej w kwestii usuwania ciąży, planowania rodziny i edukacji seksualnej (W. Nowicka). Podejście służby zdrowia do omawianych zagadnień oraz rolę lekarzy w ograniczeniu dostępności świadczeń z zakresu zdrowia reprodukcyjnego prezentują wyniki badania jakościowego (A. Domaradzka). Ponadto, raport publikuje wskazówki ze strony instytucji międzynarodowych pod adresem Polski, mające na celu poprawę stanu przestrzegania praw człowieka w kwestiach związanych z rozrodczością. Różne perspektywy badawcze socjologiczna, praktyka prawna, badania empiryczne oraz analiza dostępnych źródeł rządowych, policyjnych i medycznych przedstawiają bardzo spójny, choć niezwykle ponury, obraz wielostronnych i systemowych naruszeń praw kobiet. Już sama ustawa, wyjątkowo restrykcyjna jak na warunki europejskie, zasadniczo ogranicza prawa kobiet do życia, zdrowia, godności, samostanowienia, autonomii i prywatności. Tymczasem w praktyce ustawa jest realizowana w sposób jeszcze bardziej restrykcyjny, przyczyniła się do stworzenia klimatu politycznego i społecznego niechętnego prawom kobiet w sferze rozrodczości, co doprowadziło do niemal całkowitego zakazu aborcji. Instytucje publiczne, których przedstawiciele mają pełną świadomość naruszeń praw człowieka w tym zakresie, wykazują trudno zrozumiałą konsekwencję w ignorowaniu problemów społecznych, w tym różnych patologii spowodowanych represyjnym i kryminogennym prawem. Jednocześnie nie wywiązują się z międzynarodowych zobowiązań Polski wynikających z ratyfikowanych przez rząd konwencji praw człowieka, na co od lat zwracają uwagę instytucje międzynarodowe powołane do monitorowania przestrzegania praw człowieka. Co więcej, kreowana przez fundamentalistycznych polityków atmosfera niechętna prawom kobiet stworzyła warunki do podejmowania

9 RAPORT 2007 Prawa reprodukcyjne w Polsce skutki ustawy antyaborcyjnej nowych inicjatyw prawnych, których celem jest dalsze zaostrzenie przepisów aborcyjnych. Jaskrawym przykładem jest podjęta ostatnio przez LPR próba wprowadzenia do konstytucji zapisu o ochronie życia od momentu poczęcia. Projekt LPR-u omal nie doprowadził do całkowitego zakazu przerywania ciąży w polskim systemie prawnym (tekst nt. debaty konstytucyjnej E. Zielińskiej). Choć inicjatywa ta została odrzucona (zabrakło niebezpiecznie małej ilości głosów), już słychać zapowiedzi kolejnych. Debata, która towarzyszyła projektowi LPR-u, wykazała rosnące przyzwolenie, szczególnie w eksperckich środowiskach prawniczym i medycznym, na znaczne obniżenie standardu ochrony praw kobiet. W szczególności prawo kobiet w ciąży do zdrowia jest poważnie zagrożone, co widać doskonale na przykładzie sprawy Alicji Tysiąc. Przez opiniotwórczą część grona prawniczego, kobieta w ciąży sprowadzona jest do koniecznego środowiska rozwoju dziecka, której komfort psychiczny ( ) w okresie ciąży i urodzenia dziecka, nie ma na tyle istotnego charakteru, by uzasadniać dopuszczalność pozbawienia życia dziecka poczętego. Z kolei, zdaniem ekspertów medycyny sytuacja kobiety, która dowiaduje się, że płód ma nieuleczalną wadę jest tak traumatyczna, że czasem lepiej, żeby pacjentka uzyskała tę wiedzę dopiero po rozwiązaniu (A. Domaradzka). Wypowiedzi te nie tylko świadczą o całkowitej instrumentalizacji kobiety i o sprowadzeniu jej wyłącznie do funkcji rozrodczych, ale dowodzą również braku elementarnej wrażliwości na trudne sytuacje, jakie nierzadko wiążą się z ciążą. Dramat kobiety, noszącej w sobie płód z poważną wadą genetyczną został sprowadzony przez prawnika do braku komfortu, zaś lekarz, teoretycznie rozumiejąc, jak może to być trudne doświadczenie dla kobiety, jedyne, co ma do zaproponowania to tyle, aby donosiła ona ciążę do końca. Mimo iż świadomość społeczna co do negatywnych skutków restrykcyjnej ustawy jest bardzo duża, akceptacja dla prawa kobiet do samostanowienia jest coraz mniejsza. Rośnie hipokryzja wobec kwestii aborcji z jednej strony, rozwijające się podziemie i coraz powszechniejsze stosowanie tabletek wczesnoporonnych, do załatwienia których nie trzeba nawet wychodzić z domu, wystarczy mieć komputer z dostępem do Internetu. Z drugiej strony całkowity zakaz i pseudo-moralne postawy coraz większych grup decydentów, dla których moralność sprowadza się głównie do tzw. ochrony życia, pod warunkiem, że jest to życie poczęte. Krzywda kobiet zmuszanych do heroizmu wbrew swojej woli, tj. rodzenia w każdej sytuacji, dla większości nie kłóci się z moralnością. Pomimo powszechnej znieczulicy wobec kobiet, dla których ciąża jest problemem, a także rosnącego fanatyzmu religijnego oraz renesansu tzw. tradycyjnych wartości, zgodnie z którymi główną rolą kobiety jest macierzyństwo, które mogą w najbliższym czasie doprowadzić do dalszego zaostrzenia ustawy, pragniemy wierzyć, że niniejszy raport w jakimś, choćby nawet niewielkim stopniu, zahamuje te negatywne tendencje. Kobiety w Polsce powinny jak najszybciej odzyskać swoje prawo do samostanowienia we wszystkich kwestiach związanych z seksualnością i rozrodczością. Nie wolno zapomnieć o tym, że prawa kobiet są prawami człowieka. 8

10 Przegląd polskich regulacji prawnych w zakresie praw reprodukcyjnych Eleonora Zielińska Eleonora Zielińska jest profesorem prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Specjalizuje się w prawie karnym, medycznym oraz problematyce równego traktowania kobiet i mężczyzn oraz niedyskryminacji ze względu na płeć. Kieruje Studencką Poradnią Prawną (Klinika Prawa). 1. W polskim języku prawnym nie występuje pojęcie prawa reprodukcyjne rozumiane jako prawo do ochrony zdrowia reprodukcyjnego oraz samostanowienia w sprawach reprodukcji. Niemniej jednak jego desygnaty m.in. w postaci prawa do planowania rodziny, do badań prenatalnych, do przerwania ciąży, czy też uprawnień związanych z ciążą i macierzyństwem są przedmiotem regulacji w różnych dziedzinach prawa. 2. Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. 1 w przepisie art. 18 stanowi, że ( ) macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się po ochroną i opieką Rzeczpospolitej Polskiej. Przepis art. 47 gwarantuje każdemu prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego ( ) oraz decydowania o swoim życiu osobistym. Przepis art. 68 zapewnia każdemu prawo do ochrony zdrowia, a ponadto zobowiązuje władze publiczne do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej m.in. kobietom ciężarnym. Przepis art. 54 gwarantuje każdemu wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji. Nikt przy tym nie kwestionuje, że np. prawo do ochrony zdrowia obejmuje również ochronę zdrowia reprodukcyjnego, prawo do prywatności obejmuje co najmniej prawo do decydowania o poczęciu dziecka, zaś prawo do pozyskiwania informacji dotyczy też informacji na temat środków planowania rodziny. Niemniej jednak dotychczasowe orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego świadczy o wąskim rozumieniu wymienionych uprawnień, gdy odnoszą się one do sfery reprodukcji człowieka, zwłaszcza w zakresie, w jakim są wyłącznym atrybutem kobiet, co powoduje, że w przypadku rozstrzygania ich ewentualnych kolizji np. z prawem do życia płodu, priorytet ochrony przyznaje się z reguły temu ostatniemu. Oznacza to, że konstytucyjne gwarancje w sferze praw reprodukcyjnych w dużej mierze pozostają czystą deklaracją, a możliwości dochodzenia na ich podstawie przez jednostkę swych praw są iluzoryczne. 1 Dz. U. 1997, nr. 78, poz. 483.

11 RAPORT 2007 Prawa reprodukcyjne w Polsce skutki ustawy antyaborcyjnej 3. Zasadnicze znaczenie dla ochrony praw reprodukcyjnych ma ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, o ochronie płodu i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży 2. Ustawa ta odnosi się do kilku kwestii związanych z prawami reprodukcyjnymi, nakładając na władze publiczne szereg obowiązków w tym zakresie, z którymi powinny być skorelowane uprawnienia wymienionych w niej osób. I tak ustawa zobowiązuje organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego do zapewnienia kobietom w ciąży opieki medycznej, socjalnej, prawnej, wskazując w szczególności, w czym ta opieka ma się przejawiać 3 (art. 2 ust. 1). Zobowiązuje w/w organy do zapewnienia obywatelom swobodnego dostępu do metod i środków służących dla świadomej prokreacji ( art. 2 ust. 2). Warto dodać, że aczkolwiek ani w ustawie, ani w aktach wykonawczych nie sprecyzowano, co należy rozumieć pod pojęciem środków służących do świadomej prokreacji, niemniej wśród prawników dominuje stanowisko, że obowiązek ten dotyczy wszystkich zarejestrowanych w Polsce środków antykoncepcyjnych, włączając w to środki wewnątrzmaciczne i antykoncepcję doraźną (np. Postinor). Należy zaznaczyć, że fakt nie objęcia hormonalnych środków antykoncepcyjnych, chociażby częściową refundacją 4 ekonomiczną powoduje niedostępność tych środków, a w konsekwencji przekreślenie dla wielu kobiet możliwości faktycznej realizacji zagwarantowanych przez ustawę uprawnień. Ustawa nie reguluje kwestii zgody na poradę antykoncepcyjną i ewentualne przepisanie środków hormonalnych, dostępnych na receptę w przypadku osoby małoletniej (zawarte w tej ustawie szczególne przepisy dot. zgody takiej osoby, dotyczą tylko zabiegu przerwania ciąży o czym poniżej). Obowiązują więc w tym zakresie ogólne zasady odnoszące się do zgody niepełnoletniego pacjenta na badanie lub inne świadczenie zdrowotne zawarte w ustawie o zawodzie lekarza z dnia 5 grudnia 1996 r. 5 Wynika z nich, że jeżeli pacjent jest małoletni lub niezdolny do świadomego wyrażenia zgody, wymagana jest zgoda jego przedstawiciela ustawowego (najczęściej są nim rodzice), a gdy pacjent nie ma przedstawiciela ustawowego lub porozumienie się z nim jest niemożliwe zgoda sądu opiekuńczego (art. 32 ust.2 tzw. zgoda zastępcza). Opiekun faktyczny (czyli osoba sprawująca stałą pieczę nad małoletnim) może wyrazić zgodę tylko na badanie; na dalsze świadczenia medyczne potrzebna jest już jednak zgoda sądu opiekuńczego (art. 32 ust.3 i ust.8). W przypadku gdy pacjent ukończył 16 lat wymagana jest także jego zgoda (tzw. zgoda równoległa) 6. Odstępstwo od tych zasad jest dopuszczalne tylko w przypadkach, gdy pacjent wymaga niezwłocznej pomocy lekarskiej, tzn. zwłoka spowodowana postępowaniem w sprawie uzyskania zgody groziłaby pacjentowi niebezpieczeństwem utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub 10 2 Dz, U, 1993, nr.17, poz.78 z późniejszymi zmianami (dalej: ustawa). 3 Wymienia się tu opiekę prenatalną nad płodem oraz opiekę medyczną nad kobietą w ciąży, pomoc materialną i opiekę nad kobietami ciąży znajdującymi się w trudnych warunkach materialnych na zasadach określonych w ustawie o pomocy społecznej, dostęp do szczególnych informacji na temat dotyczących instytucji i organizacji pomagających w rozwiązywaniu problemów psychologicznych i społecznych, a także zajmujących się sprawami przysposobienia. 4 Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych Dz. U. dz. U. 2004, nr 210, poz z późniejszymi zmianami 5 Tekst jednolity :Dz.U. 2002, nr. 21, poz. 204 z późniejszymi zmianami (dalej: ustawa o zawodzie lekarza). 6 Jeżeli pacjent, który ukończył 16 lat, osoba ubezwłasnowolniona albo pacjent chory psychicznie lub upośledzony umysłowo, ale dysponujący dostatecznym rozpoznaniem sprzeciwia się czynnościom medycznym, poza zgodą przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego albo w przypadku niewyrażenia przez nich zgody wymagana jest zgoda sądu opiekuńczego (art. 32 ust. 6 ustawy o zawodzie lekarza).

12 Przegląd polskich regulacji prawnych w zakresie praw reprodukcyjnych Eleonora Zielińska ciężkiego rozstroju zdrowia. (art. 33 i 34 ust.7 ustawy o zawodzie lekarza). W takich jednak przypadkach lekarz ma obowiązek niezwłocznie zawiadomić post factum przedstawiciela ustawowego, opiekuna faktycznego lub sąd opiekuńczy o wykonanych czynnościach. Przedstawiona regulacja prawna nasuwa wiele wątpliwości wśród lekarzy i prawników. Często się bowiem zdarza, że niepełnoletnia dziewczyna nie chce, żeby jej rodzice dowiedzieli się o tym, że rozpoczęła już współżycie seksualne, a równocześnie pragnie ustrzec się ciąży, co również w ocenie lekarza ginekologa, do którego przyszła jako pacjentka, leży w jej dobrze rozumianym interesie. Lekarze mają wątpliwości, czy w takiej sytuacji, mogą udzielić jej świadczenia zdrowotnego np. w postaci porady antykoncepcyjnej bez zgody rodziców albo bez zgody sądu. Wykładnia językowa i logiczna przedstawionych przepisów powinna prowadzić do udzielenia odpowiedzi negatywnej na to pytanie. Niemniej w odwołaniu się do ogólnych zasad, którymi powinien kierować się lekarz wykonujący swój zawód oraz standardów międzynarodowych wiążących Rzeczpospolitą Polską, można wywieść prawo lekarza do pominięcia wymogów ustawy, zwłaszcza gdy zwłoka w udzieleniu porady mogłaby prowadzić do wystąpienia negatywnych skutków. Co do zasad ogólnych, wypada w tym miejscu przywołać przepis art. 2 Kodeksu Etyki Lekarskiej, który stanowi, że Największym nakazem etycznym dla lekarza jest dobro chorego salus suprema lex esto. Co do standardów międzynarodowych, to relewantny jest tu przepis art. 16 Konwencji o Prawach Dziecka, w myśl którego dziecko ma prawo do ochrony prawnej przeciwko m.in. arbitralnej ingerencji w sferę jego życia prywatnego, a także przepis art. 24 ust. 2f tejże Konwencji dotyczący ochrony zdrowia małoletnich, z którego m.in. wynika prawo dziecka do edukacji i usług w zakresie planowania rodziny 7. Warto dodać, że w komentarzu ogólnym Komitetu Praw Dziecka na temat zdrowia małoletnich 8 wyraźnie zaznacza się, że wspomniany przepis art. 16 w kontekście zdrowia powinien być interpretowany jako zobowiązujący państwa strony Konwencji do przestrzegania ściśle prawa do prywatności i poufności w zakresie poradnictwa w sprawach zdrowotnych. Równocześnie stwierdza się tam, że dostarczyciele świadczeń zdrowotnych, uwzględniając podstawowe zasady Konwencji, mają obowiązek zachowania w poufności informacji dotyczących małoletnich, które mogą być ujawnione tylko za ich zgodą, na analogicznych zasadach jak uchylenie tajemnicy zawodowej w przypadku dorosłych. Małoletni zdolni do samodzielnego uzyskania porady (tzn. zrozumienia jej sensu bez udziału rodziców lub innych osób) mają prawo do prywatności i mogą żądać zachowania w poufności udzielonych im świadczeń, włączając w to leczenie (pkt. 13 Komentarza). Warto dodać, że Komitet w kontekście kwestii informowania, poradnictwa i świadczeń zdrowotnych, stojąc na stanowisku, że wczesne małżeństwa i ciąże małoletnich są istotnym czynnikiem powodującym ich problemy zdrowotne, zobowiązuje państwa strony do zapewnienia małoletnim dostępu do informacji w zakresie seksualności i reprodukcji, włączając w to informację na temat planowania rodziny, metod i środków antykoncepcyjnych, niebezpieczeństw związanych z wczesną ciążą, zapobiegania HIV/AIDS i in- 7 E/G pdf. 8 Por. Komentarz ogólny do Konwencji Praw Dziecka. Adolescent health and development in the context of the Convention on the Rights of the Child, 01/07/2003. CRC/GC/2003/4. (General Comments). 11

13 RAPORT 2007 Prawa reprodukcyjne w Polsce skutki ustawy antyaborcyjnej nych chorób przenoszonych drogą płciową, i to niezależnie od stanu cywilnego osoby małoletniej oraz zgody rodziców lub opiekunów (pkt ). Równocześnie podkreśla się, że zawsze należy dać szansę małoletniemu do swobodnego wyrażenia jego poglądu, który powinien być rozważony zgodnie z art. 12 Konwencji. Niemniej jednak, jeśli osoba małoletnia jest wystarczająco dojrzała, by działać z rozeznaniem, należy od niej bezpośrednio uzyskać świadomą zgodę (informed consent), informując przy tym rodziców, jeżeli leży to w dobrze rozumianym interesie dziecka (art. 3, pkt. 32 Komentarza). Należy podkreślić, że ten jednoznaczny komentarz do w/w przepisów Konwencji Praw Dziecka daje podstawę do uznania, że działanie lekarza bez informowania lub uzyskiwania zgody rodziców powinno być uznane za prawne zawsze w sytuacji, gdy spełnione zostaną w/w warunki, a w szczególności gdy zachowanie poufności leży w dobrze rozumianym interesie dziecka. Pogląd ten znajduje uzasadnienie w art. 91 Konstytucji, z którego m.in. wynika, że ratyfikowana przez Rzeczpospolitą Polską umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw, stanowi część krajowego porządku prawnego i ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową. Twierdzeniu temu nie powinny stać na przeszkodzie deklaracje zgłoszone przy ratyfikacji Konwencji Praw Dziecka m.in. do jej art. 16 i 24 ust.2f 9. W pierwszym bowiem przypadku powinny być one ignorowane, gdy pozostają w sprzeczności z celem Konwencji. W drugim zaś przypadku trudno uznać, aby poradnictwo antykoncepcyjne było sprzeczne z zasadami moralności. Ustawa zobowiązuje ponadto w/w organy do zapewnienia swobodnego dostępu do informacji i badań prenatalnych, szczególnie wtedy gdy istnieje podwyższone ryzyko bądź podejrzenie wystąpienia wady genetycznej lub rozwojowej płodu lub nieuleczalnej choroby zagrażającej życiu płodu (art. 2 ust. 2a). Nakłada też na szkoły obowiązek udzielenia uczennicy w ciąży urlopu oraz innej pomocy niezbędnej do ukończenia przez nią edukacji, w miarę możliwości nie powodując opóźnień w zaliczeniu przedmiotów (art. 2 ust.3) 10. Nakazuje wprowadzenie do programów nauczania szkolnego wiedzy o życiu seksualnym człowieka, o zasadach świadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o wartości rodziny, życia w fazie prenatalnej oraz metodach i środkach świadomej prokreacji (art. 4). Realizację tego wymogu ma gwarantować zawarcie tych treści w podstawie programowej. Ustawa określa ponadto warunki dopuszczalności przerywania ciąży. Stanowiąc przede wszystkim, że może być ono dokonane wyłącznie za zgodą kobiety, przez lekarza (specjalistę w zakresie położnictwa i ginekologii) w następujących trzech przypadkach: 1. Gdy ciąża stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety ciężarnej, 12 9 Treść tych deklaracji jest następująca: Rzeczpospolita Polska uważa, że wykonania przez dziecko jego praw określonych w konwencji, w szczególności praw określonych w artykułach od 12 do 16, dokonuje się z poszanowaniem władzy rodzicielskiej, zgodnie z polskimi zwyczajami i tradycjami dotyczącymi miejsca dziecka w rodzinie i poza rodziną. W odniesieniu do artykułu 24 ustęp 2 litera f) konwencji Rzeczpospolita Polska uważa, że poradnictwo dla rodziców oraz wychowanie w zakresie planowania rodziny powinno pozostawać w zgodzie z zasadami moralności. 10 w sytuacji gdy ciąża, poród lub połóg powoduje niemożliwość zaliczenia w terminie egzaminów ważnych dla ciągłości nauki, szkoła zobowiązana jest do wyznaczenia dodatkowego terminu egzaminu dogodnego dla kobiety, w okresie nie dłuższym niż 6 miesięcy.

14 Przegląd polskich regulacji prawnych w zakresie praw reprodukcyjnych Eleonora Zielińska 2. Badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu, 3. Zachodzi uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku przestępstwa (art. 41 ust.1). Ustawa zastrzega, że w dwóch pierwszych przypadkach zabieg przerwania ciąży musi być przeprowadzony w szpitalu (art. 4a ust.3). Równocześnie ustawa wprowadza czasowe ograniczenia dopuszczalności przerwania ciąży we wszystkich przypadkach, z wyjątkiem wskazań medycznych (pkt.1). W przypadku tzw. wskazań prawnych (pkt. 3) przerwanie ciąży jest dopuszczalne, jeżeli od początku ciąży nie upłynęło więcej niż 12 tygodni, a w przypadku tzw. wskazań embriopatologicznych (pkt. 2) do chwili osiągnięcia przez płód zdolności do życia poza organizmem matki (art. 4a ust. 2). Zastrzega też, że wystąpienie wskazań medycznych lub embriopatologicznych stwierdza lekarz inny niż dokonujący przerwania ciąży, chyba że ciąża zagraża bezpośrednio życiu kobiety. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 22 styczna doprecyzowuje, że wystąpienie okoliczności wskazujących, że ciąża stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety ciężarnej, stwierdza lekarz posiadający tytuł specjalisty w zakresie medycy właściwej ze względu na rodzaj choroby kobiety ciężarnej. Wystąpienie zaś wskazań embriopatologicznych stwierdza lekarz posiadający tytuł specjalisty, orzekający o wadzie genetycznej płodu na podstawie badań genetycznych lub lekarz posiadający tytuł specjalisty w zakresie położnictwa i ginekologii, orzekający o wadzie rozwojowej płodu na podstawie obrazowych badań ultrasonograficznych wykonywanych u kobiety ciężarnej. Jak już wspomniano, jednym z warunków dopuszczalności przerywania ciąży jest zgoda kobiety. W przypadku przerywania ciąży wymagana jest zgoda pisemna. W odróżnieniu od sytuacji gdy chodzi o poradę antykoncepcyjną, ustawa szczególnie reguluje kwestię zgody na zabieg w przypadku, gdy chodzi o kobietę małoletnią lub niepełnosprawną umysłowo, wykazując przy tym kilka istotnych różnic. Wprawdzie legalność zabiegu ustawa również uzależnia od zgody(pisemnej) jej przedstawiciela ustawowego, przy czym gdy przedstawiciele tej zgody nie wyrażają, wymagana jest zgoda sądu opiekuńczego. Niemniej zgoda równoległa jest wymagana już po ukończeniu przez osobę małoletnią 13 roku życia. Przed ukończeniem przez małoletnią 13 roku życia, do przerwania ciąży wymagana jest zawsze zgoda sądu opiekuńczego, przy czym małoletnia ma prawo wyrażenia własnej opinii. W przypadku osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie wymagana jest także pisemna zgoda tej osoby, chyba że na wyrażenie zgody nie pozwala stan jej zdrowia psychicznego (art. 4a ust.4 ustawy). Przepisy ustawy nie podejmują problemu, kiedy lekarz może przerwać ciążę wyłącznie na podstawie żądania małoletniej. Biorąc pod uwagę wąsko ujęte w prawie polskim przesłanki dopuszczalności przerywania ciąży wydaje się, że zasady dopuszczalności odstąpienia od uzyskiwania zgody rodziców wyrażone w przypadku poradnictwa antykoncepcyjnego mogą tu również mieć zastosowanie. 11 W sprawie kwalifikacji zawodowych lekarzy uprawniających do dokonania przerwania ciąży oraz stwierdzenia, czy ciąża zagraża życiu lub zdrowiu kobiety lub wskazuje na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej życiu.dz. U nr 9 poz

15 RAPORT 2007 Prawa reprodukcyjne w Polsce skutki ustawy antyaborcyjnej Należy podkreślić, że przesłanki dopuszczalności przerywania ciąży, zawarte w ustawie z 1993 r., są ujęte bardzo restryktywnie, zarówno w porównaniu do stanu prawnego obowiązującego przed wejściem w życie tej ustawy, jak i w zestawieniu ze stanem prawnym obowiązującym w innych krajach (z krajów europejskich porównywalne tylko do Irlandii i Malty). Podjęta w 1996 r. próba dopuszczenia przerywania ciąży również z tzw. wskazań społecznych zakończyła się niepowodzeniem. Zliberalizowana ustawa, po roku jej obowiązywania, została uznana przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodną z Konstytucją Bezprawne przerwanie ciąży podlega karom przewidzianym w kodeksie karnym z dnia 6 czerwca 1997 r. 13. Ochronie praw reprodukcyjnych kobiety służy przede wszystkim kryminalizacja przerwania ciąży bez zgody kobiety. W myśl przepisu art. 153 k.k. karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8 podlega ten, kto stosując przemoc wobec kobiety ciężarnej lub w inny sposób bez jej zgody przerywa ciążę albo przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem doprowadza kobietę ciężarną do przerwania ciąży. Kwalifikowany typ tego przestępstwa zagrożony karą od roku do lat 10 zachodzi, gdy sprawca dopuścił się w/w czynu po osiągnięciu przez dziecko poczęte zdolności do samodzielnego życia poza organizmem matki (art. 153 par.2). Kara od 2-ch do 12 lat pozbawienia wolności grozi sprawcy, gdy następstwem któregoś z tych czynów była śmierć kobiety. Sankcją karną, aczkolwiek łagodniejszą, obwarowane jest również przerwanie ciąży dokonane za zgodą kobiety, lecz z naruszeniem przepisów ustawy. Podmiotem tego przestępstwa nie może jednak być kobieta, u której doszło do przerwania ciąży. Warto dodać, że kodeks karny penalizuje też umyślne uszkodzenie ciała dziecka poczętego lub spowodowanie rozstroju zdrowia zagrażającego jego życiu (art. 157a), stanowiąc równocześnie, że w takiej sytuacji matka dziecka poczętego nie podlega karze. Odpowiedzialność karna jest również wyłączona, gdy do uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia doszło w następstwie prowadzonych przez lekarza działań leczniczych, koniecznych dla uchylenia niebezpieczeństwa grożącego zdrowiu lub życiu kobiety ciężarnej albo dziecka poczętego. Przepis ten, który może być postrzegany jako zapewniający pośrednio również ochronę praw reprodukcyjnych rodziców dziecka, dla niektórych lekarzy jest jednak hamulcem przed przeprowadzaniem bardziej inwazyjnych badań prenatalnych, przez co niejednokrotnie stanowi barierę przed korzystaniem z tych praw. Należy na marginesie zwrócić też uwagę na przepis art. 192 k.k., który przewiduje kary za wykonanie zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta. Przepis ten, powinien mieć więc również zastosowania do wszystkich zabiegów związanych ze zdrowiem reprodukcyjnym. Fakt jednak, że w tym przepisie mówi się tylko o zabiegu leczniczym, co nasuwa wątpliwości, czy dotyczy on również takich zabiegów, które nie mają charakteru leczniczego (jak np. niedobrowolna sterylizacja) Orzeczenie TK z dnia 28 maja 1997 r. ( Sygn. Akt K 26/96). 13 Dz. U. 1997, nr 88, poz.553 z późniejszymi zmianami.

16 Przegląd polskich regulacji prawnych w zakresie praw reprodukcyjnych Eleonora Zielińska Warto przy tej okazji dodać, że na gruncie polskiego systemu prawa karnego kontrowersje budzi dopuszczalność zabiegów sterylizacyjnych w sytuacji, gdy brak jest do ich przeprowadzenia wskazań medycznych. Z przepisu art. 156 k.k. wynika, że pozbawienie człowieka m.in. zdolności płodzenia (w obecnym stanie wiedzy i techniki medycznej sterylizacja nadal nie daje gwarancji pełnej odwracalności, choć postęp w tym zakresie jest bardzo szybki) stanowi ciężki uszczerbek na zdrowiu w rozumieniu tego przepisu i podlega karze od 1 roku do lat 10. Brak jest zgodności poglądów w doktrynie prawa karnego co do tego, czy zgoda na zabieg sterylizacji osoby zainteresowanej, spełniająca kryteria zgody świadomej i dobrowolnej, może być uznana za okoliczność wyłączającą bezprawność tego czynu, czy też zdolność płodzenia jest dobrem społecznym, które należy chronić również wbrew woli osoby będącej nosicielem tego dobra. Brak jasności prawnej w tej materii powoduje, że lekarze z obawy przed odpowiedzialnością karną odmawiają wykonywania takich zabiegów na życzenie pacjentów, naruszając tym samym ich prawa reprodukcyjne w tym zakresie. 5. W związku z tym, że dostarczycielami usług zdrowotnych w zakresie zdrowia reprodukcyjnego są głównie lekarze, kluczowe znaczenie dla statusu praw reprodukcyjnych w systemie praw podstawowych oraz możliwości ich ochrony mają przepisy obowiązujące lekarzy, i to nie tylko te zawarte w ustawie o zawodzie lekarza, lecz przede wszystkim w Kodeksie Etyki Lekarskiej (KEL) 14. Szczególne znaczenie KEL w tym zakresie wynika z faktu, że lekarz naruszający zawarte w nim przepisy może być pociągnięty do odpowiedzialności zawodowej przez sąd lekarski, stanowiący organ izb lekarskich (korporacji zawodowej lekarzy). Sąd ten zaś jest uprawniony m.in. do pozbawienia lekarza prawa wykonywania zawodu na zawsze, to jest do zastosowania sankcji, której w zasadzie nie może wymierzyć sąd powszechny, nawet w przypadku popełnienia przez lekarza poważnego przestępstwa 15. Warto też dodać, że świadomość władz korporacyjnych tego, że obawa przed odpowiedzialnością zawodową może silnie oddziaływać na praktykę zawodową lekarzy, doprowadziła do sytuacji, że kiedy w Sejmie zaczęły przedłużać się prace nad ograniczeniem dopuszczalności przerywania ciąży, które ostatecznie doprowadziły do przyjęcia przez Sejm ustawy w 1993 r., to wyręczając opieszałego ustawodawcę właśnie do KEL wprowadzono takie ograniczenia, zanim ta ustawa weszła w życie. Warto też dodać, że Trybunał Konstytucyjny uchylił się od zbadania konstytucyjności takich praktyk, uznając, że KEL nie ma charakteru aktu normatywnego i jako taki nie podlega kontroli Trybunału 16. Obowiązujący Kodeks Etyki Lekarskiej, w odróżnieniu od pierwotnej wersji, nie odnosi się wprost do kwestii przerywania ciąży, niemniej zawiera bardziej ogólne przepisy formułujące obowiązki lekarza w dziedzinie zdrowia prokreacyjnego. I tak przepis art. 38 KEL uczula lekarza na potrzebę odnoszenia się do procesu przekazywania życia ludzkiego z poczuciem szczególnej odpowiedzialności (ust.1). Zakazuje lekarzom uczestniczenia w procedurach klonowania ludzi zarówno dla celów reprodukcyjnych jak i terapeuty- 14 Tekst jednolity z dnia 2 stycznia 2004 r. zawierający zmiany uchwalone w dniu 20 września 2003 r. przez Nadzwyczajny CVIII Krajowy Zjazd Lekarzy 15 Z wyjątkiem sytuacji gdy chodzi o przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności popełnione wobec małoletnich W takiej sytuacji nowela do kodeksu karnego z 2006 r. stworzyła możliwość orzeczenia dożywotnio zakazu wykonywania zawodu wobec osób, winnych tego przestępstwa, w tym również lekarzy ( art. 41 par. 2a k.k.). 16 Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 października 1992, sygn. akt U I/92. 15

17 RAPORT 2007 Prawa reprodukcyjne w Polsce skutki ustawy antyaborcyjnej cznych (art. 39a). Ostrzega, że podejmując działania lekarskie u kobiety w ciąży lekarz równocześnie odpowiada za zdrowie i życie jej dziecka. Dlatego obowiązkiem lekarza są starania o zachowanie zdrowia i życia dziecka również przed urodzeniem (art. 39). Mankamentem tego przepisu jest to, że nie daje jasnego przekazu, że w razie konfliktu między zdrowiem/życiem matki, a życiem płodu należy nadać priorytet ochronie dóbr kobiety. Stwarza więc ryzyko, że w dążeniu do oszczędzania płodu, leczenie matki będzie zbyt zachowawcze, co może prowadzić do tragicznych skutków. Równocześnie KEL zobowiązuje lekarza do udzielania zgodnych z wiedzą medyczną informacji dotyczących procesów zapładniania oraz metod regulacji poczęć, uwzględniając ich skuteczność, mechanizm działania i ryzyko (art. 38 ust.2). W KEL znajduje się też przepis odnoszący się do badań prenatalnych, z którego wynika obowiązek lekarza do zapoznania pacjentów z wymogami współczesnej genetyki lekarskiej, a także diagnostyki i terapii przedurodzeniowej. Zastrzega się jednak równocześnie, że przekazując powyższe informacje lekarz ma obowiązek poinformować o ryzyku związanym z przeprowadzeniem badań przedurodzeniowych (art. 38 ust. 3). Warto dodać, że KEL gwarantuje lekarzowi zachowanie swobody działań zawodowych zgodnie ze swoim sumieniem i współczesną wiedzą medyczną (art. 4). W szczególnie uzasadnionych przypadkach gwarantuje mu też prawo nie podjęcia lub odstąpienia od leczenia chorego, z wyjątkiem przypadków nie cierpiących zwłoki. Równocześnie jednak zastrzega, że w takich przypadkach lekarz winien wskazać choremu inną możliwość uzyskania pomocy lekarskiej (art. 7). Ustawa o zawodzie lekarza nie odnosi się bezpośrednio do żadnego aspektu praw reprodukcyjnych. Niemniej jednak zawiera jeden bardzo istotny przepis, który w praktyce często przekreśla ochronę tych praw. Chodzi tu o tzw. klauzulę sumienia zawartą w art. 39 tejże ustawy. Z treści jej wynika, że lekarz może powstrzymać się od wykonania świadczeń zdrowotnych niezgodnych z jego sumieniem, chyba że chodzi o sytuację, gdy zwłoka w udzieleniu pomocy lekarskiej mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, oraz w innych przypadkach niecierpiących zwłoki. Równocześnie ustawa nakłada na lekarza korzystającego z klauzuli sumienia obowiązek wskazania realnej możliwości uzyskania świadczenia u innego lekarza lub w innym zakładzie opieki zdrowotnej oraz obowiązek uzasadnienia i odnotowania faktu odmowy w dokumentacji medycznej. Lekarz wykonujący swój zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby ma ponadto obowiązek uprzedniego powiadomienia na piśmie przełożonego. Przepis ten daje podstawę lekarzowi nie tylko do odmowy wykonania zabiegu przerwania ciąży w przypadku gdy jest on dozwolony, lecz nawet odmowy wydania zaświadczenia stwierdzającego, że istnieją wymienione w ustawie przesłanki dopuszczające dokonanie zabiegu. Niektórzy lekarze odwołując się do tego przepisu, odmawiają też wydania recept na pigułki antykoncepcyjne (dostępne jedynie na receptę), także w sytuacji, gdy brak jest u danej pacjentki przeciwwskazań zdrowotnych do ich stosowania. Opierając się na wykładni systemowej przepisu art. 39 ustawy o zawodzie lekarza trudno uznać, że nie mają do tego prawa. Przepis ten mówi bowiem 16

18 Przegląd polskich regulacji prawnych w zakresie praw reprodukcyjnych Eleonora Zielińska o powstrzymaniu się od wykonania świadczenia zdrowotnego, a takie świadczenie w świetle art. 3 ustawy o zozach z dnia 30 sierpnia 1991 r 17. jest rozumiane bardzo szeroko. Uznaje się za nie zarówno działania związane z badaniem, poradą lekarską lub leczeniem, jak i związane z orzekaniem i opiniowaniem o stanie zdrowia. Przy takim rozumieniu świadczenia zdrowotnego trudno uznać, by odmowa, z powołaniem na podst. Art. 39 ustawy o zawodzie lekarza, wydania zaświadczenia o stanie zdrowia uniemożliwiającym bezpieczne dla matki donoszenie ciąży, była niedopuszczalna. Aczkolwiek powstają wątpliwości, czy prawo do powstrzymania się od wykonania świadczenia zdrowotnego w rozumieniu tego przepisu, nie powinno odnosić się tylko do lekarza wykonującego zabieg przerwania ciąży, zwłaszcza, że w KEL prawo odmowy jest rozumiane bardzo wąsko, gdyż dotyczy tylko leczenia. Można natomiast kwestionować dopuszczalność odmowy wystawienia recepty na pigułkę hormonalną podyktowanej wyłącznie uwarunkowanymi religijnie obiekcjami sumienia lekarza wobec sztucznej antykoncepcji. Samo wystawienie recepty na taki środek nie jest bowiem z pewnością wykonaniem świadczenia zdrowotnego w rozumieniu omawianego przepisu. Warto dodać, że podobnie ujęta klauzula sumienia zawarta jest w art. 23 ustawy z dnia 5 lipca 1996 r. o zawodach pielęgniarki i położnej 18. Z przepisu tego wynika, że pielęgniarka, położna może powstrzymać się, po uprzednim powiadomieniu na piśmie przełożonego, od wykonania świadczenia zdrowotnego niezgodnego z jej sumieniem, z zastrzeżeniem art. 19 (tzn. w przypadku w przypadku niebezpieczeństwa utraty życia, poważnego uszczerbku na zdrowiu pacjenta). Powstają wątpliwości, czy samo współdziałanie w wykonaniu świadczenia zdrowotnego przez lekarza uprawnia pielęgniarkę lub położną do odwołania się do tej klauzuli. Klauzuli sumienia nie przewiduje natomiast ani obowiązujące prawo farmaceutyczne ani ostatni projekt ustawy o zawodzie farmaceuty 19, który pozwala wprawdzie farmaceucie na odmowę wydania produktu leczniczego, ale jedynie w sytuacji, gdy jego wydanie może zagrozić życiu lub zdrowiu pacjenta (art. 28). Obowiązuje również Kodeks Etyki Farmaceuty, który w art. 4 ust. 2 stanowi, że jeżeli z uwagi na swoje przekonania farmaceuta nie może wykonać pewnych czynności w aptece, zobowiązany jest wskazać farmaceutę, który podejmie się wykonania tych czynności. Kończąc rozważanie odnoszące się do tej kwestii, trzeba z naciskiem podkreślić, że sumienie jest kategorią indywidualną i w związku z tym decyzja w tym przedmiocie zawsze ma charakter indywidualny i to w podwójnym znaczeniu. Za niedopuszczalną z punktu widzenia prawnego należy uznać generalną odmowę przez całe szpitale wykonywania np. zabiegów przerwania ciąży lub podejmowania przez ordynatora oddziału ginekologiczno-położniczego takiej decyzji w imieniu pracowników. Jakakolwiek odmowa wymaga ponadto indywidualnego podejścia w związku z warunkiem, że nie może mieć ona miejsca w przypadku niebezpieczeństwa utraty życia lub poważnego uszczerbku na zdrowiu pacjenta. Uchylenie się więc przez lekarza od wykonania zabiegu poprzedzone więc być musi każdorazowo zbada- 17 Dz. U. 1991, nr, 91, poz. 408 z późniejszymi zmianami. 18 Tekst jednolity: Dz. U Nr 57, poz. 602 z późniejszymi zmianami. 19 W maju 2007 będący w uzgodnieniach resortowych. 17

19 RAPORT 2007 Prawa reprodukcyjne w Polsce skutki ustawy antyaborcyjnej niem pacjentki pod kątem, czy taka sytuacja nie występuje, a także odnotowane w dokumentacji lekarskiej. Zwrócić też należy uwagę, że ustawowy nałożony na każdego lekarza korzystającego z klauzuli sumienia, obowiązek poinformowania pacjentki o realnych możliwościach uzyskania świadczenia zdrowotnego w innym miejscu, rodzi równocześnie, po stronie organów odpowiedzialnych za realizację ustawy, obowiązek zapewnienia kobietom realnych możliwości uzyskania świadczeń zdrowotnych gwarantowanych im przez ustawę. 6. Należy zaznaczyć, że polski system prawny nie zawiera przepisów odnoszących się do tzw. wspomaganego rozrodu. Brak regulacji ma tę zaletę, że w zasadzie brak jest barier prawnych do wykonywania tego typu zabiegów, a można sądzić, że gdyby takie regulacje wprowadzono, to byłyby one bardzo restryktywne. Lekarze zaś, wykonujący takie zabiegi, znają standardy międzynarodowe i wydaje się, że przestrzegają ich w praktyce (na co wskazuje brak prowadzonych postępowań w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej). Brak regulacji ma tę wadę, że zabiegi z zakresu wspomaganej prokreacji nie podlegają refundacji ze środków publicznych. 7. Warto dodać, że Rzeczpospolita Polska podpisała tzw. Konwencję Bioetyczną 20 Rady Europy, lecz jej dotychczas nie ratyfikowała. Oznacza to, że wprawdzie nie jest formalnie związana przepisami tej Konwencji, lecz równocześnie poprzez fakt jej podpisania, zobowiązała się do niewprowadzania regulacji prawnych poniżej zawartych w niej standardów minimalnych. Fakt ratyfikacji przez Polskę Europejskiej Konwencji Praw Człowieka skutkuje skargami do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, w tym również związanymi z prawami reprodukcyjnymi, z których jak dotychczas jedna zakończyła się uznaniem racji skarżącej (sprawa A. Tysiąc) Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Godności Istoty Ludzkiej wobec Zastosowań Biologii i Medycyny

20 Ustawa antyaborcyjna w Polsce stan prawny i rzeczywisty Wanda Nowicka Wanda Nowicka przewodnicząca Federacji na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny. Autorka wielu publikacji, w szczególności raportów z zakresu praw człowieka, w tym praw reprodukcyjnych i praw kobiet, dla instytucji międzynarodowych. Doświadczenia piętnastu lat obowiązywania ustawy antyaborcyjnej pozwalają ocenić, jakie skutki społeczne wywołała. Badania przeprowadzone na potrzeby niniejszego raportu wykazują, że większość wniosków wynikających z badań Federacji, opublikowanych w raporcie z 2000 r., jest nadal aktualna. 1 Z przeprowadzonego monitoringu wypływają następujące konkluzje: 1) Ustawa antyaborcyjna jest nieprzestrzegana. Nie zlikwidowała, ani nawet nie ograniczyła zjawiska usuwania ciąży. Ciąże są wciąż przerywane w tzw. podziemiu aborcyjnym. Z drugiej strony, notorycznie łamane jest prawo kobiet do przerwania ciąży zgodnego z ustawą. 2) Ustawa antyaborcyjna, choć nie osiągnęła swojego podstawowego celu tj. wyeliminowania aborcji z przyczyn społecznych, doprowadziła do bardzo poważnego ograniczenia dostępności przerywania ciąży także w warunkach przez nią dopuszczanych. W szpitalach publicznych praktycznie nie wykonuje się zabiegów przerywania ciąży. Część klientek podziemia aborcyjnego stanowią kobiety mające prawo do legalnej aborcji, które z rozmaitych względów nie były w stanie go wyegzekwować. W porównaniu z poprzednimi badaniami Federacji, zjawisko to znacznie się nasiliło. 3) Mianem podziemia aborcyjnego określane są zarówno niedozwolone prawnie zabiegi chirurgicznego przerywania ciąży (dokonywane najczęściej przez lekarzy w swoich gabinetach prywatnych, bądź w szpitalach), jak i sprzedaż tzw. tabletek wczesnoporonnych oferowanych przez różne osoby m.in. za pośrednictwem Internetu. 4) Aborcje wykonywane nielegalnie są zjawiskiem powszechnym. Szacunki dotyczące skali tego zjawiska, opublikowane w poprzednim raporcie, pozostają bez zmian; liczba zabiegów w wielkim przybliżeniu może wynosić od osiemdziesięciu tysięcy do stu kilkudziesięciu tysięcy aborcji rocznie. 5) Część kobiet w celu przerwania ciąży udaje się za granicę. Zjawisko to określane jest mianem turystyki aborcyjnej i ma charakter bardziej indywidualny niż zorganizowany. 6) Wiedza w społeczeństwie, w tym również wśród pracowników służby zdrowia, na temat warunków dopuszczalności przerywania ciąży jest niewielka. 1 Ustawa antyaborcyjna w Polsce. Funkcjonowanie, skutki społeczne, postawy i zachowania. red. Nowicka W., (wrzesień 2000), Federacja na rzecz Kobiet i Planowanie Rodziny, Warszawa.