Federacja uzyskała Specjalny Status Konsultacyjny przy Radzie Ekonomiczno-Społecznej ONZ

Transkrypt

1 PRAWA REPRODUKCYJNE W POLSCE skutki ustawy antyaborcyjnej RAPORT WRZESIEŃ 2007 Praca zbiorowa pod redakcją Wandy Nowickiej Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny Federacja uzyskała Specjalny Status Konsultacyjny przy Radzie Ekonomiczno-Społecznej ONZ

2 Prawa reprodukcyjne w Polsce Skutki ustawy antyaborcyjnej Raport: wrzesień 2007 Praca zbiorowa pod redakcją Wandy Nowickiej Wydanie publikacji było moŝliwe dzięki wsparciu finansowemu Komisji Europejskiej. Za treść publikacji odpowiada wyłącznie wydawca. ISBN Wydawca: Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny ul. Nowolipie 13/15, Warszawa, tel/fax , federacja@federa.org.pl, Copyright 2007 Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny Opracowanie graficzne: Agnieszka Kraska Zdjęcia na okładce: Agnieszka Kraska, Joanna Erbel Druk: Zakład Poligraficzny J. Kink

3 Art. 30. Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Art. 47. KaŜdy ma prawo do ochrony prawnej Ŝycia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim Ŝyciu osobistym. KONSTYTUCJA RP

4 Spis treści Wstęp...7 Wanda Nowicka Przegląd polskich regulacji prawnych w zakresie praw reprodukcyjnych...9 Eleonora Zielińska Ustawa antyaborcyjna w Polsce. Stan prawny i rzeczywisty...19 Wanda Nowicka Analiza spraw sądowych dotyczących braku dostępności świadczenia przerywania ciąŝy w Polsce...54 Adam Bodnar Raport z badania eksperckiego z lekarzami ginekologami i połoŝnikami...78 Anna Domaradzka Debata nad zmianą konstytucji analiza opinii ekspertów dla nadzwyczajnej komisji sejmowej...97 Eleonora Zielińska Instytucje międzynarodowe na temat stanu przestrzegania praw reprodukcyjnych w Polsce O Federacji na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny...115

5 Wstęp Wanda Nowicka Niniejszy raport z przeprowadzonego monitoringu przestrzegania praw reprodukcyjnych w Polsce powstał w ramach projektu realizowanego przez Federację na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, sfinansowanego przez Komisję Europejską, pt. Proactive monitoring of women's reproductive rights as a part of human rights in Poland. Raport w sposób kompleksowy przedstawia stan przestrzegania praw reprodukcyjnych w Polsce. Omówione w nim zostały kwestie prawne, na szczególną uwagę zasługują analiza polskich regulacji prawnych w zakresie praw reprodukcyjnych (E. Zielińska) oraz przegląd spraw sądowych toczonych w kraju i przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka, a dotyczących braku dostępności świadczenia przerywania ciąŝy w Polsce (A. Bodnar). Raport przedstawia rzeczywiste skutki obecnego prawa i polityki społecznej w kwestii usuwania ciąŝy, planowania rodziny i edukacji seksualnej (W. Nowicka). Podejście słuŝby zdrowia do omawianych zagadnień oraz rolę lekarzy w ograniczeniu dostępności świadczeń z zakresu zdrowia reprodukcyjnego prezentują wyniki badania jakościowego (A. Domaradzka). Ponadto, raport publikuje wskazówki ze strony instytucji międzynarodowych pod adresem Polski, mające na celu poprawę stanu przestrzegania praw człowieka w kwestiach związanych z rozrodczością. RóŜne perspektywy badawcze socjologiczna, praktyka prawna, badania empiryczne oraz analiza dostępnych źródeł rządowych, policyjnych i medycznych przedstawiają bardzo spójny, choć niezwykle ponury, obraz wielostronnych i systemowych naruszeń praw kobiet. JuŜ sama ustawa, wyjątkowo restrykcyjna jak na warunki europejskie, zasadniczo ogranicza prawa kobiet do Ŝycia, zdrowia, godności, samostanowienia, autonomii i prywatności. Tymczasem w praktyce ustawa jest realizowana w sposób jeszcze bardziej restrykcyjny, przyczyniła się do stworzenia klimatu politycznego i społecznego niechętnego prawom kobiet w sferze rozrodczości, co doprowadziło do niemal całkowitego zakazu aborcji. Instytucje publiczne, których przedstawiciele mają pełną świadomość naruszeń praw człowieka w tym zakresie, wykazują trudno zrozumiałą konsekwencję w ignorowaniu problemów społecznych, w tym róŝnych patologii spowodowanych represyjnym i kryminogennym prawem. Jednocześnie nie wywiązują się z międzynarodowych zobowiązań Polski wynikających z ratyfikowanych przez rząd konwencji praw człowieka, na co od lat zwracają uwagę instytucje międzynarodowe powołane do monitorowania przestrzegania praw człowieka. Co więcej, kreowana przez fundamentalistycznych polityków atmosfera niechętna prawom kobiet stworzyła warunki do podejmowania nowych inicjatyw prawnych, których celem jest dalsze zaostrzenie przepisów aborcyjnych. Jaskrawym przykładem jest podjęta ostatnio przez LPR próba wprowadzenia do konstytucji zapisu o ochronie Ŝycia od momentu poczęcia. Projekt LPR-u omal nie doprowadził do całkowitego zakazu przerywania ciąŝy w polskim systemie prawnym (tekst nt. debaty konstytucyjnej E. Zielińskiej). Choć inicjatywa ta została odrzucona (zabrakło niebezpiecznie małej ilości głosów), juŝ słychać zapowiedzi kolejnych. Debata, która towarzyszyła projektowi LPR-u, wykazała rosnące przyzwolenie, szczególnie w eksperckich środowiskach prawniczym i medycznym, na znaczne obniŝenie standardu ochrony praw kobiet. W szczególności prawo kobiet w ciąŝy do zdrowia jest powaŝnie zagroŝone, co widać doskonale na przykładzie sprawy Alicji Tysiąc. Przez opiniotwórczą część grona prawniczego, kobieta w ciąŝy sprowadzona jest do koniecznego środowiska

6 rozwoju dziecka, której komfort psychiczny ( ) w okresie ciąŝy i urodzenia dziecka, nie ma na tyle istotnego charakteru, by uzasadniać dopuszczalność pozbawienia Ŝycia dziecka poczętego. Z kolei, zdaniem ekspertów medycyny sytuacja kobiety, która dowiaduje się, Ŝe płód ma nieuleczalną wadę jest tak traumatyczna, Ŝe czasem lepiej, Ŝeby pacjentka uzyskała tę wiedzę dopiero po rozwiązaniu (A. Domaradzka). Wypowiedzi te nie tylko świadczą o całkowitej instrumentalizacji kobiety i o sprowadzeniu jej wyłącznie do funkcji rozrodczych, ale dowodzą równieŝ braku elementarnej wraŝliwości na trudne sytuacje, jakie nierzadko wiąŝą się z ciąŝą. Dramat kobiety, noszącej w sobie płód z powaŝną wadą genetyczną został sprowadzony przez prawnika do braku komfortu, zaś lekarz, teoretycznie rozumiejąc, jak moŝe to być trudne doświadczenie dla kobiety, jedyne, co ma do zaproponowania to tyle, aby donosiła ona ciąŝę do końca. Mimo iŝ świadomość społeczna co do negatywnych skutków restrykcyjnej ustawy jest bardzo duŝa, akceptacja dla prawa kobiet do samostanowienia jest coraz mniejsza. Rośnie hipokryzja wobec kwestii aborcji z jednej strony, rozwijające się podziemie i coraz powszechniejsze stosowanie tabletek wczesnoporonnych, do załatwienia których nie trzeba nawet wychodzić z domu, wystarczy mieć komputer z dostępem do Internetu. Z drugiej strony całkowity zakaz i pseudo-moralne postawy coraz większych grup decydentów, dla których moralność sprowadza się głównie do tzw. ochrony Ŝycia, pod warunkiem, Ŝe jest to Ŝycie poczęte. Krzywda kobiet zmuszanych do heroizmu wbrew swojej woli, tj. rodzenia w kaŝdej sytuacji, dla większości nie kłóci się z moralnością. Pomimo powszechnej znieczulicy wobec kobiet, dla których ciąŝa jest problemem, a takŝe rosnącego fanatyzmu religijnego oraz renesansu tzw. tradycyjnych wartości, zgodnie z którymi główną rolą kobiety jest macierzyństwo, które mogą w najbliŝszym czasie doprowadzić do dalszego zaostrzenia ustawy, pragniemy wierzyć, Ŝe niniejszy raport w jakimś, choćby nawet niewielkim stopniu, zahamuje te negatywne tendencje. Kobiety w Polsce powinny jak najszybciej odzyskać swoje prawo do samostanowienia we wszystkich kwestiach związanych z seksualnością i rozrodczością. Nie wolno zapomnieć o tym, Ŝe prawa kobiet są prawami człowieka.

7 Przegląd polskich regulacji prawnych w zakresie praw reprodukcyjnych Eleonora Zielińska Eleonora Zielińska jest profesorem prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Specjalizuje się w prawie karnym, medycznym oraz problematyce równego traktowania kobiet i męŝczyzn oraz niedyskryminacji ze względu na płeć. Kieruje Studencką Poradnią Prawną (Klinika Prawa). 1. W polskim języku prawnym nie występuje pojęcie prawa reprodukcyjne rozumiane jako prawo do ochrony zdrowia reprodukcyjnego oraz samostanowienia w sprawach reprodukcji. Niemniej jednak jego desygnaty m.in. w postaci prawa do planowania rodziny, do badań prenatalnych, do przerwania ciąŝy, czy teŝ uprawnień związanych z ciąŝą i macierzyństwem są przedmiotem regulacji w róŝnych dziedzinach prawa. 2. Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. 1 w przepisie art. 18 stanowi, Ŝe ( ) macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się po ochroną i opieką Rzeczpospolitej Polskiej. Przepis art. 47 gwarantuje kaŝdemu prawo do ochrony prawnej Ŝycia prywatnego, rodzinnego ( ) oraz decydowania o swoim Ŝyciu osobistym. Przepis art. 68 zapewnia kaŝdemu prawo do ochrony zdrowia, a ponadto zobowiązuje władze publiczne do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej m.in. kobietom cięŝarnym. Przepis art. 54 gwarantuje kaŝdemu wolność wyraŝania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji. Nikt przy tym nie kwestionuje, Ŝe np. prawo do ochrony zdrowia obejmuje równieŝ ochronę zdrowia reprodukcyjnego, prawo do prywatności obejmuje co najmniej prawo do decydowania o poczęciu dziecka, zaś prawo do pozyskiwania informacji dotyczy teŝ informacji na temat środków planowania rodziny. Niemniej jednak dotychczasowe orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego świadczy o wąskim rozumieniu wymienionych uprawnień, gdy odnoszą się one do sfery reprodukcji człowieka, zwłaszcza w zakresie, w jakim są wyłącznym atrybutem kobiet, co powoduje, Ŝe w przypadku rozstrzygania ich ewentualnych kolizji np. z prawem do Ŝycia płodu, priorytet ochrony przyznaje się z reguły temu ostatniemu. Oznacza to, Ŝe konstytucyjne gwarancje w sferze praw reprodukcyjnych w duŝej mierze pozostają czystą deklaracją, a moŝliwości dochodzenia na ich podstawie przez jednostkę swych praw są iluzoryczne. 3. Zasadnicze znaczenie dla ochrony praw reprodukcyjnych ma ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, o ochronie płodu i warunkach dopuszczalności przerywania ciąŝy 2. Ustawa ta odnosi się do kilku kwestii związanych z prawami reprodukcyjnymi, nakładając na władze publiczne szereg obowiązków w tym zakresie, z którymi powinny być skorelowane uprawnienia wymienionych w niej osób. I tak ustawa zobowiązuje organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego do zapewnienia kobietom w ciąŝy opieki medycznej, socjalnej, prawnej, wskazując w szczególności, w czym ta opieka ma się przejawiać 3 (art. 2 1 Dz. U. 1997, nr. 78, poz Dz, U, 1993, nr.17, poz.78 z późniejszymi zmianami (dalej: ustawa). 3 Wymienia się tu opiekę prenatalną nad płodem oraz opiekę medyczną nad kobietą w ciąŝy, pomoc materialną i opiekę nad kobietami ciąŝy znajdującymi się w trudnych warunkach materialnych na zasadach określonych w ustawie o pomocy społecznej, dostęp do szczególnych informacji na temat dotyczących instytucji i organizacji

8 ust. 1). Zobowiązuje w/w organy do zapewnienia obywatelom swobodnego dostępu do metod i środków słuŝących dla świadomej prokreacji ( art. 2 ust. 2). Warto dodać, Ŝe aczkolwiek ani w ustawie, ani w aktach wykonawczych nie sprecyzowano, co naleŝy rozumieć pod pojęciem środków słuŝących do świadomej prokreacji, niemniej wśród prawników dominuje stanowisko, Ŝe obowiązek ten dotyczy wszystkich zarejestrowanych w Polsce środków antykoncepcyjnych, włączając w to środki wewnątrzmaciczne i antykoncepcję doraźną). NaleŜy zaznaczyć, Ŝe fakt nie objęcia hormonalnych środków antykoncepcyjnych, chociaŝby częściową refundacją 4 ekonomiczną powoduje niedostępność tych środków, a w konsekwencji przekreślenie dla wielu kobiet moŝliwości faktycznej realizacji zagwarantowanych przez ustawę uprawnień. Ustawa nie reguluje kwestii zgody na poradę antykoncepcyjną i ewentualne przepisanie środków hormonalnych, dostępnych na receptę w przypadku osoby małoletniej (zawarte w tej ustawie szczególne przepisy dot. zgody takiej osoby, dotyczą tylko zabiegu przerwania ciąŝy o czym poniŝej). Obowiązują więc w tym zakresie ogólne zasady odnoszące się do zgody niepełnoletniego pacjenta na badanie lub inne świadczenie zdrowotne zawarte w ustawie o zawodzie lekarza z dnia 5 grudnia 1996 r. 5 Wynika z nich, Ŝe jeŝeli pacjent jest małoletni lub niezdolny do świadomego wyraŝenia zgody, wymagana jest zgoda jego przedstawiciela ustawowego (najczęściej są nim rodzice), a gdy pacjent nie ma przedstawiciela ustawowego lub porozumienie się z nim jest niemoŝliwe zgoda sądu opiekuńczego (art. 32 ust.2 tzw. zgoda zastępcza). Opiekun faktyczny (czyli osoba sprawująca stałą pieczę nad małoletnim) moŝe wyrazić zgodę tylko na badanie; na dalsze świadczenia medyczne potrzebna jest juŝ jednak zgoda sądu opiekuńczego (art. 32 ust.3 i ust.8). W przypadku gdy pacjent ukończył 16 lat wymagana jest takŝe jego zgoda (tzw. zgoda równoległa) 6. Odstępstwo od tych zasad jest dopuszczalne tylko w przypadkach, gdy pacjent wymaga niezwłocznej pomocy lekarskiej, tzn. zwłoka spowodowana postępowaniem w sprawie uzyskania zgody groziłaby pacjentowi niebezpieczeństwem utraty Ŝycia, cięŝkiego uszkodzenia ciała lub cięŝkiego rozstroju zdrowia. (art. 33 i 34 ust.7 ustawy o zawodzie lekarza). W takich jednak przypadkach lekarz ma obowiązek niezwłocznie zawiadomić post factum przedstawiciela ustawowego, opiekuna faktycznego lub sąd opiekuńczy o wykonanych czynnościach. Przedstawiona regulacja prawna nasuwa wiele wątpliwości wśród lekarzy i prawników. Często się bowiem zdarza, Ŝe niepełnoletnia dziewczyna nie chce, Ŝeby jej rodzice dowiedzieli się o tym, Ŝe rozpoczęła juŝ współŝycie seksualne, a równocześnie pragnie ustrzec się ciąŝy, co równieŝ w ocenie lekarza ginekologa, do którego przyszła jako pacjentka, leŝy w jej dobrze rozumianym interesie. Lekarze mają wątpliwości, czy w takiej sytuacji, mogą udzielić jej świadczenia zdrowotnego np. w postaci porady antykoncepcyjnej bez zgody rodziców albo bez zgody sądu. Wykładnia językowa i logiczna przedstawionych przepisów powinna prowadzić do udzielenia odpowiedzi negatywnej na to pytanie. Niemniej w odwołaniu się do ogólnych zasad, którymi powinien kierować się lekarz wykonujący swój zawód oraz standardów międzynarodowych wiąŝących Rzeczpospolitą Polską, moŝna wywieść prawo lekarza do pominięcia wymogów ustawy, zwłaszcza gdy zwłoka w udzieleniu porady mogłaby prowadzić do wystąpienia negatywnych skutków. Co do zasad ogólnych, wypada w tym miejscu przywołać przepis art. pomagających w rozwiązywaniu problemów psychologicznych i społecznych, a takŝe zajmujących się sprawami przysposobienia. 4 Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych Dz. U. dz. U. 2004, nr 210, poz z późniejszymi zmianami 5 Tekst jednolity :Dz.U. 2002, nr. 21, poz. 204 z późniejszymi zmianami (dalej: ustawa o zawodzie lekarza). 6 JeŜeli pacjent, który ukończył 16 lat, osoba ubezwłasnowolniona albo pacjent chory psychicznie lub upośledzony umysłowo, ale dysponujący dostatecznym rozpoznaniem sprzeciwia się czynnościom medycznym, poza zgodą przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego albo w przypadku niewyraŝenia przez nich zgody wymagana jest zgoda sądu opiekuńczego (art. 32 ust. 6 ustawy o zawodzie lekarza).

9 2 Kodeksu Etyki Lekarskiej, który stanowi, Ŝe Największym nakazem etycznym dla lekarza jest dobro chorego salus suprema lex esto. Co do standardów międzynarodowych, to relewantny jest tu przepis art. 16 Konwencji o Prawach Dziecka, w myśl którego dziecko ma prawo do ochrony prawnej przeciwko m.in. arbitralnej ingerencji w sferę jego Ŝycia prywatnego, a takŝe przepis art. 24 ust. 2f tejŝe Konwencji dotyczący ochrony zdrowia małoletnich, z którego m.in. wynika prawo dziecka do edukacji i usług w zakresie planowania rodziny 7. Warto dodać, Ŝe w komentarzu ogólnym Komitetu Praw Dziecka na temat zdrowia małoletnich 8 wyraźnie zaznacza się, Ŝe wspomniany przepis art. 16 w kontekście zdrowia powinien być interpretowany jako zobowiązujący państwa strony Konwencji do przestrzegania ściśle prawa do prywatności i poufności w zakresie poradnictwa w sprawach zdrowotnych. Równocześnie stwierdza się tam, Ŝe dostarczyciele świadczeń zdrowotnych, uwzględniając podstawowe zasady Konwencji, mają obowiązek zachowania w poufności informacji dotyczących małoletnich, które mogą być ujawnione tylko za ich zgodą, na analogicznych zasadach jak uchylenie tajemnicy zawodowej w przypadku dorosłych. Małoletni zdolni do samodzielnego uzyskania porady (tzn. zrozumienia jej sensu bez udziału rodziców lub innych osób) mają prawo do prywatności i mogą Ŝądać zachowania w poufności udzielonych im świadczeń, włączając w to leczenie (pkt. 13 Komentarza). Warto dodać, Ŝe Komitet w kontekście kwestii informowania, poradnictwa i świadczeń zdrowotnych, stojąc na stanowisku, Ŝe wczesne małŝeństwa i ciąŝe małoletnich są istotnym czynnikiem powodującym ich problemy zdrowotne, zobowiązuje państwa strony do zapewnienia małoletnim dostępu do informacji w zakresie seksualności i reprodukcji, włączając w to informację na temat planowania rodziny, metod i środków antykoncepcyjnych, niebezpieczeństw związanych z wczesną ciąŝą, zapobiegania HIV/AIDS i innych chorób przenoszonych drogą płciową, i to niezaleŝnie od stanu cywilnego osoby małoletniej oraz zgody rodziców lub opiekunów (pkt ). Równocześnie podkreśla się, Ŝe zawsze naleŝy dać szansę małoletniemu do swobodnego wyraŝenia jego poglądu, który powinien być rozwaŝony zgodnie z art. 12 Konwencji. Niemniej jednak, jeśli osoba małoletnia jest wystarczająco dojrzała, by działać z rozeznaniem, naleŝy od niej bezpośrednio uzyskać świadomą zgodę (informed consent), informując przy tym rodziców, jeŝeli leŝy to w dobrze rozumianym interesie dziecka (art. 3, pkt. 32 Komentarza). NaleŜy podkreślić, Ŝe ten jednoznaczny komentarz do w/w przepisów Konwencji Praw Dziecka daje podstawę do uznania, Ŝe działanie lekarza bez informowania lub uzyskiwania zgody rodziców powinno być uznane za prawne zawsze w sytuacji, gdy spełnione zostaną w/w warunki, a w szczególności gdy zachowanie poufności leŝy w dobrze rozumianym interesie dziecka. Pogląd ten znajduje uzasadnienie w art. 91 Konstytucji, z którego m.in. wynika, Ŝe ratyfikowana przez Rzeczpospolitą Polską umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw, stanowi część krajowego porządku prawnego i ma pierwszeństwo przed ustawą, jeŝeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową. Twierdzeniu temu nie powinny stać na przeszkodzie deklaracje zgłoszone przy ratyfikacji Konwencji Praw Dziecka m.in. do jej art. 16 i 24 ust.2f 9. W pierwszym bowiem przypadku powinny być one ignorowane, gdy pozostają 7 /$FILE/G pdf. 8 Por. Komentarz ogólny do Konwencji Praw Dziecka. Adolescent health and development in the context of the Convention on the Rights of the Child, 01/07/2003. CRC/GC/2003/4. (General Comments). 9 Treść tych deklaracji jest następująca: Rzeczpospolita Polska uwaŝa, Ŝe wykonania przez dziecko jego praw określonych w konwencji, w szczególności praw określonych w artykułach od 12 do 16, dokonuje się z poszanowaniem władzy rodzicielskiej, zgodnie z polskimi zwyczajami i tradycjami dotyczącymi miejsca dziecka w rodzinie i poza rodziną. W odniesieniu do artykułu 24 ustęp 2 litera f) konwencji Rzeczpospolita Polska uwaŝa, Ŝe poradnictwo dla rodziców oraz wychowanie w zakresie planowania rodziny powinno pozostawać w zgodzie z zasadami moralności.

10 w sprzeczności z celem Konwencji. W drugim zaś przypadku trudno uznać, aby poradnictwo antykoncepcyjne było sprzeczne z zasadami moralności. Ustawa zobowiązuje ponadto w/w organy do zapewnienia swobodnego dostępu do informacji i badań prenatalnych, szczególnie wtedy gdy istnieje podwyŝszone ryzyko bądź podejrzenie wystąpienia wady genetycznej lub rozwojowej płodu lub nieuleczalnej choroby zagraŝającej Ŝyciu płodu (art. 2 ust. 2a). Nakłada teŝ na szkoły obowiązek udzielenia uczennicy w ciąŝy urlopu oraz innej pomocy niezbędnej do ukończenia przez nią edukacji, w miarę moŝliwości nie powodując opóźnień w zaliczeniu przedmiotów (art. 2 ust.3) 10. Nakazuje wprowadzenie do programów nauczania szkolnego wiedzy o Ŝyciu seksualnym człowieka, o zasadach świadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o wartości rodziny, Ŝycia w fazie prenatalnej oraz metodach i środkach świadomej prokreacji (art. 4). Realizację tego wymogu ma gwarantować zawarcie tych treści w podstawie programowej. Ustawa określa ponadto warunki dopuszczalności przerywania ciąŝy. Stanowiąc przede wszystkim, Ŝe moŝe być ono dokonane wyłącznie za zgodą kobiety, przez lekarza (specjalistę w zakresie połoŝnictwa i ginekologii) w następujących trzech przypadkach: 1. Gdy ciąŝa stanowi zagroŝenie dla Ŝycia lub zdrowia kobiety cięŝarnej, 2. Badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duŝe prawdopodobieństwo cięŝkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagraŝającej jego Ŝyciu, 3. Zachodzi uzasadnione podejrzenie, Ŝe ciąŝa powstała w wyniku przestępstwa (art. 41 ust.1). Ustawa zastrzega, Ŝe w dwóch pierwszych przypadkach zabieg przerwania ciąŝy musi być przeprowadzony w szpitalu (art. 4a ust.3). Równocześnie ustawa wprowadza czasowe ograniczenia dopuszczalności przerwania ciąŝy we wszystkich przypadkach, z wyjątkiem wskazań medycznych (pkt.1). W przypadku tzw. wskazań prawnych (pkt. 3) przerwanie ciąŝy jest dopuszczalne, jeŝeli od początku ciąŝy nie upłynęło więcej niŝ 12 tygodni, a w przypadku tzw. wskazań embriopatologicznych (pkt. 2) do chwili osiągnięcia przez płód zdolności do Ŝycia poza organizmem matki (art. 4a ust. 2). Zastrzega teŝ, Ŝe wystąpienie wskazań medycznych lub embriopatologicznych stwierdza lekarz inny niŝ dokonujący przerwania ciąŝy, chyba Ŝe ciąŝa zagraŝa bezpośrednio Ŝyciu kobiety. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 22 styczna doprecyzowuje, Ŝe wystąpienie okoliczności wskazujących, Ŝe ciąŝa stanowi zagroŝenie dla Ŝycia lub zdrowia kobiety cięŝarnej, stwierdza lekarz posiadający tytuł specjalisty w zakresie medycy właściwej ze względu na rodzaj choroby kobiety cięŝarnej. Wystąpienie zaś wskazań embriopatologicznych stwierdza lekarz posiadający tytuł specjalisty, orzekający o wadzie genetycznej płodu na podstawie badań genetycznych lub lekarz posiadający tytuł specjalisty 10 w sytuacji gdy ciąŝa, poród lub połóg powoduje niemoŝliwość zaliczenia w terminie egzaminów waŝnych dla ciągłości nauki, szkoła zobowiązana jest do wyznaczenia dodatkowego terminu egzaminu dogodnego dla kobiety, w okresie nie dłuŝszym niŝ 6 miesięcy. 11 W sprawie kwalifikacji zawodowych lekarzy uprawniających do dokonania przerwania ciąŝy oraz stwierdzenia, czy ciąŝa zagraŝa Ŝyciu lub zdrowiu kobiety lub wskazuje na duŝe prawdopodobieństwo cięŝkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagraŝającej Ŝyciu.Dz. U nr 9 poz. 49.

11 w zakresie połoŝnictwa i ginekologii, orzekający o wadzie rozwojowej płodu na podstawie obrazowych badań ultrasonograficznych wykonywanych u kobiety cięŝarnej. Jak juŝ wspomniano, jednym z warunków dopuszczalności przerywania ciąŝy jest zgoda kobiety. W przypadku przerywania ciąŝy wymagana jest zgoda pisemna. W odróŝnieniu od sytuacji gdy chodzi o poradę antykoncepcyjną, ustawa szczególnie reguluje kwestię zgody na zabieg w przypadku, gdy chodzi o kobietę małoletnią lub niepełnosprawną umysłowo, wykazując przy tym kilka istotnych róŝnic. Wprawdzie legalność zabiegu ustawa równieŝ uzaleŝnia od zgody(pisemnej) jej przedstawiciela ustawowego, przy czym gdy przedstawiciele tej zgody nie wyraŝają, wymagana jest zgoda sądu opiekuńczego. Niemniej zgoda równoległa jest wymagana juŝ po ukończeniu przez osobę małoletnią 13 roku Ŝycia. Przed ukończeniem przez małoletnią 13 roku Ŝycia, do przerwania ciąŝy wymagana jest zawsze zgoda sądu opiekuńczego, przy czym małoletnia ma prawo wyraŝenia własnej opinii. W przypadku osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie wymagana jest takŝe pisemna zgoda tej osoby, chyba Ŝe na wyraŝenie zgody nie pozwala stan jej zdrowia psychicznego (art. 4a ust.4 ustawy). Przepisy ustawy nie podejmują problemu, kiedy lekarz moŝe przerwać ciąŝę wyłącznie na podstawie Ŝądania małoletniej. Biorąc pod uwagę wąsko ujęte w prawie polskim przesłanki dopuszczalności przerywania ciąŝy wydaje się, Ŝe zasady dopuszczalności odstąpienia od uzyskiwania zgody rodziców wyraŝone w przypadku poradnictwa antykoncepcyjnego mogą tu równieŝ mieć zastosowanie. NaleŜy podkreślić, Ŝe przesłanki dopuszczalności przerywania ciąŝy, zawarte w ustawie z 1993 r., są ujęte bardzo restryktywnie, zarówno w porównaniu do stanu prawnego obowiązującego przed wejściem w Ŝycie tej ustawy, jak i w zestawieniu ze stanem prawnym obowiązującym w innych krajach (z krajów europejskich porównywalne tylko do Irlandii i Malty). Podjęta w 1996 r. próba dopuszczenia przerywania ciąŝy równieŝ z tzw. wskazań społecznych zakończyła się niepowodzeniem. Zliberalizowana ustawa, po roku jej obowiązywania, została uznana przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodną z Konstytucją Bezprawne przerwanie ciąŝy podlega karom przewidzianym w kodeksie karnym z dnia 6 czerwca 1997 r. 13. Ochronie praw reprodukcyjnych kobiety słuŝy przede wszystkim kryminalizacja przerwania ciąŝy bez zgody kobiety. W myśl przepisu art. 153 k.k. karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8 podlega ten, kto stosując przemoc wobec kobiety cięŝarnej lub w inny sposób bez jej zgody przerywa ciąŝę albo przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem doprowadza kobietę cięŝarną do przerwania ciąŝy. Kwalifikowany typ tego przestępstwa zagroŝony karą od roku do lat 10 zachodzi, gdy sprawca dopuścił się w/w czynu po osiągnięciu przez dziecko poczęte zdolności do samodzielnego Ŝycia poza organizmem matki (art. 153 par.2). Kara od 2-ch do 12 lat pozbawienia wolności grozi sprawcy, gdy następstwem któregoś z tych czynów była śmierć kobiety. Sankcją karną, aczkolwiek łagodniejszą, obwarowane jest równieŝ przerwanie ciąŝy dokonane za zgodą kobiety, lecz z naruszeniem przepisów ustawy. Podmiotem tego przestępstwa nie moŝe jednak być kobieta, u której doszło do przerwania ciąŝy. Warto dodać, Ŝe kodeks karny penalizuje teŝ umyślne uszkodzenie ciała dziecka poczętego lub spowodowanie rozstroju zdrowia zagraŝającego jego Ŝyciu (art. 157a), stanowiąc równocześnie, Ŝe w takiej sytuacji matka dziecka poczętego nie podlega karze. Odpowiedzialność karna jest równieŝ wyłączona, gdy do uszkodzenia ciała lub rozstroju 12 Orzeczenie TK z dnia 28 maja 1997 r. ( Sygn. Akt K 26/96). 13 Dz. U. 1997, nr 88, poz.553 z późniejszymi zmianami.

12 zdrowia doszło w następstwie prowadzonych przez lekarza działań leczniczych, koniecznych dla uchylenia niebezpieczeństwa groŝącego zdrowiu lub Ŝyciu kobiety cięŝarnej albo dziecka poczętego. Przepis ten, który moŝe być postrzegany jako zapewniający pośrednio równieŝ ochronę praw reprodukcyjnych rodziców dziecka, dla niektórych lekarzy jest jednak hamulcem przed przeprowadzaniem bardziej inwazyjnych badań prenatalnych, przez co niejednokrotnie stanowi barierę przed korzystaniem z tych praw. NaleŜy na marginesie zwrócić teŝ uwagę na przepis art. 192 k.k., który przewiduje kary za wykonanie zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta. Przepis ten, powinien mieć więc równieŝ zastosowania do wszystkich zabiegów związanych ze zdrowiem reprodukcyjnym. Fakt jednak, Ŝe w tym przepisie mówi się tylko o zabiegu leczniczym, co nasuwa wątpliwości, czy dotyczy on równieŝ takich zabiegów, które nie mają charakteru leczniczego (jak np. niedobrowolna sterylizacja). Warto przy tej okazji dodać, Ŝe na gruncie polskiego systemu prawa karnego kontrowersje budzi dopuszczalność zabiegów sterylizacyjnych w sytuacji, gdy brak jest do ich przeprowadzenia wskazań medycznych. Z przepisu art. 156 k.k. wynika, Ŝe pozbawienie człowieka m.in. zdolności płodzenia (w obecnym stanie wiedzy i techniki medycznej sterylizacja nadal nie daje gwarancji pełnej odwracalności, choć postęp w tym zakresie jest bardzo szybki) stanowi cięŝki uszczerbek na zdrowiu w rozumieniu tego przepisu i podlega karze od 1 roku do lat 10. Brak jest zgodności poglądów w doktrynie prawa karnego co do tego, czy zgoda na zabieg sterylizacji osoby zainteresowanej, spełniająca kryteria zgody świadomej i dobrowolnej, moŝe być uznana za okoliczność wyłączającą bezprawność tego czynu, czy teŝ zdolność płodzenia jest dobrem społecznym, które naleŝy chronić równieŝ wbrew woli osoby będącej nosicielem tego dobra. Brak jasności prawnej w tej materii powoduje, Ŝe lekarze z obawy przed odpowiedzialnością karną odmawiają wykonywania takich zabiegów na Ŝyczenie pacjentów, naruszając tym samym ich prawa reprodukcyjne w tym zakresie. 5. W związku z tym, Ŝe dostarczycielami usług zdrowotnych w zakresie zdrowia reprodukcyjnego są głównie lekarze, kluczowe znaczenie dla statusu praw reprodukcyjnych w systemie praw podstawowych oraz moŝliwości ich ochrony mają przepisy obowiązujące lekarzy, i to nie tylko te zawarte w ustawie o zawodzie lekarza, lecz przede wszystkim w Kodeksie Etyki Lekarskiej (KEL) 14. Szczególne znaczenie KEL w tym zakresie wynika z faktu, Ŝe lekarz naruszający zawarte w nim przepisy moŝe być pociągnięty do odpowiedzialności zawodowej przez sąd lekarski, stanowiący organ izb lekarskich (korporacji zawodowej lekarzy). Sąd ten zaś jest uprawniony m.in. do pozbawienia lekarza prawa wykonywania zawodu na zawsze, to jest do zastosowania sankcji, której w zasadzie nie moŝe wymierzyć sąd powszechny, nawet w przypadku popełnienia przez lekarza powaŝnego przestępstwa 15. Warto teŝ dodać, Ŝe świadomość władz korporacyjnych tego, Ŝe obawa przed odpowiedzialnością zawodową moŝe silnie oddziaływać na praktykę zawodową lekarzy, doprowadziła do sytuacji, Ŝe kiedy w Sejmie zaczęły przedłuŝać się prace nad ograniczeniem dopuszczalności przerywania ciąŝy, które ostatecznie doprowadziły do przyjęcia przez Sejm ustawy w 1993 r., to wyręczając opieszałego ustawodawcę właśnie do KEL wprowadzono 14 Tekst jednolity z dnia 2 stycznia 2004 r. zawierający zmiany uchwalone w dniu 20 września 2003 r. przez Nadzwyczajny CVIII Krajowy Zjazd Lekarzy 15 Z wyjątkiem sytuacji gdy chodzi o przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności popełnione wobec małoletnich W takiej sytuacji nowela do kodeksu karnego z 2006 r. stworzyła moŝliwość orzeczenia doŝywotnio zakazu wykonywania zawodu wobec osób, winnych tego przestępstwa, w tym równieŝ lekarzy ( art. 41 par. 2a k.k.).

13 takie ograniczenia, zanim ta ustawa weszła w Ŝycie. Warto teŝ dodać, Ŝe Trybunał Konstytucyjny uchylił się od zbadania konstytucyjności takich praktyk, uznając, Ŝe KEL nie ma charakteru aktu normatywnego i jako taki nie podlega kontroli Trybunału 16. Obowiązujący Kodeks Etyki Lekarskiej, w odróŝnieniu od pierwotnej wersji, nie odnosi się wprost do kwestii przerywania ciąŝy, niemniej zawiera bardziej ogólne przepisy formułujące obowiązki lekarza w dziedzinie zdrowia prokreacyjnego. I tak przepis art. 38 KEL uczula lekarza na potrzebę odnoszenia się do procesu przekazywania Ŝycia ludzkiego z poczuciem szczególnej odpowiedzialności (ust.1). Zakazuje lekarzom uczestniczenia w procedurach klonowania ludzi zarówno dla celów reprodukcyjnych jak i terapeutycznych (art. 39a). Ostrzega, Ŝe podejmując działania lekarskie u kobiety w ciąŝy lekarz równocześnie odpowiada za zdrowie i Ŝycie jej dziecka. Dlatego obowiązkiem lekarza są starania o zachowanie zdrowia i Ŝycia dziecka równieŝ przed urodzeniem (art. 39). Mankamentem tego przepisu jest to, Ŝe nie daje jasnego przekazu, Ŝe w razie konfliktu między zdrowiem/ŝyciem matki, a Ŝyciem płodu naleŝy nadać priorytet ochronie dóbr kobiety. Stwarza więc ryzyko, Ŝe w dąŝeniu do oszczędzania płodu, leczenie matki będzie zbyt zachowawcze, co moŝe prowadzić do tragicznych skutków. Równocześnie KEL zobowiązuje lekarza do udzielania zgodnych z wiedzą medyczną informacji dotyczących procesów zapładniania oraz metod regulacji poczęć, uwzględniając ich skuteczność, mechanizm działania i ryzyko (art. 38 ust.2). W KEL znajduje się teŝ przepis odnoszący się do badań prenatalnych, z którego wynika obowiązek lekarza do zapoznania pacjentów z wymogami współczesnej genetyki lekarskiej, a takŝe diagnostyki i terapii przedurodzeniowej. Zastrzega się jednak równocześnie, Ŝe przekazując powyŝsze informacje lekarz ma obowiązek poinformować o ryzyku związanym z przeprowadzeniem badań przedurodzeniowych (art. 38 ust. 3). Warto dodać, Ŝe KEL gwarantuje lekarzowi zachowanie swobody działań zawodowych zgodnie ze swoim sumieniem i współczesną wiedzą medyczną (art. 4). W szczególnie uzasadnionych przypadkach gwarantuje mu teŝ prawo nie podjęcia lub odstąpienia od leczenia chorego, z wyjątkiem przypadków nie cierpiących zwłoki. Równocześnie jednak zastrzega, Ŝe w takich przypadkach lekarz winien wskazać choremu inną moŝliwość uzyskania pomocy lekarskiej (art. 7). Ustawa o zawodzie lekarza nie odnosi się bezpośrednio do Ŝadnego aspektu praw reprodukcyjnych. Niemniej jednak zawiera jeden bardzo istotny przepis, który w praktyce często przekreśla ochronę tych praw. Chodzi tu o tzw. klauzulę sumienia zawartą w art. 39 tejŝe ustawy. Z treści jej wynika, Ŝe lekarz moŝe powstrzymać się od wykonania świadczeń zdrowotnych niezgodnych z jego sumieniem, chyba Ŝe chodzi o sytuację, gdy zwłoka w udzieleniu pomocy lekarskiej mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty Ŝycia, cięŝkiego uszkodzenia ciała lub cięŝkiego rozstroju zdrowia, oraz w innych przypadkach niecierpiących zwłoki. Równocześnie ustawa nakłada na lekarza korzystającego z klauzuli sumienia obowiązek wskazania realnej moŝliwości uzyskania świadczenia u innego lekarza lub w innym zakładzie opieki zdrowotnej oraz obowiązek uzasadnienia i odnotowania faktu odmowy w dokumentacji medycznej. Lekarz wykonujący swój zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach słuŝby ma ponadto obowiązek uprzedniego powiadomienia na piśmie przełoŝonego. Przepis ten daje podstawę lekarzowi nie tylko do odmowy wykonania zabiegu przerwania ciąŝy w przypadku gdy jest on dozwolony, lecz nawet odmowy wydania zaświadczenia stwierdzającego, Ŝe istnieją wymienione w ustawie przesłanki dopuszczające dokonanie zabiegu. Niektórzy lekarze odwołując się do tego przepisu, odmawiają teŝ wydania recept na pigułki antykoncepcyjne (dostępne jedynie na receptę), takŝe w sytuacji, gdy brak jest u danej pacjentki przeciwwskazań zdrowotnych do ich stosowania. Opierając się na 16 Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 października 1992, sygn. akt U I/92.

14 wykładni systemowej przepisu art. 39 ustawy o zawodzie lekarza trudno uznać, Ŝe nie mają do tego prawa. Przepis ten mówi bowiem o powstrzymaniu się od wykonania świadczenia zdrowotnego, a takie świadczenie w świetle art. 3 ustawy o zozach z dnia 30 sierpnia 1991 r 17. jest rozumiane bardzo szeroko. Uznaje się za nie zarówno działania związane z badaniem, poradą lekarską lub leczeniem, jak i związane z orzekaniem i opiniowaniem o stanie zdrowia. Przy takim rozumieniu świadczenia zdrowotnego trudno uznać, by odmowa, z powołaniem na podst. Art. 39 ustawy o zawodzie lekarza, wydania zaświadczenia o stanie zdrowia uniemoŝliwiającym bezpieczne dla matki donoszenie ciąŝy, była niedopuszczalna. Aczkolwiek powstają wątpliwości, czy prawo do powstrzymania się od wykonania świadczenia zdrowotnego w rozumieniu tego przepisu, nie powinno odnosić się tylko do lekarza wykonującego zabieg przerwania ciąŝy, zwłaszcza, Ŝe w KEL prawo odmowy jest rozumiane bardzo wąsko, gdyŝ dotyczy tylko leczenia. MoŜna natomiast kwestionować dopuszczalność odmowy wystawienia recepty na pigułkę hormonalną podyktowanej wyłącznie uwarunkowanymi religijnie obiekcjami sumienia lekarza wobec sztucznej antykoncepcji. Samo wystawienie recepty na taki środek nie jest bowiem z pewnością wykonaniem świadczenia zdrowotnego w rozumieniu omawianego przepisu. Warto dodać, Ŝe podobnie ujęta klauzula sumienia zawarta jest w art. 23 ustawy z dnia 5 lipca 1996 r. o zawodach pielęgniarki i połoŝnej 18. Z przepisu tego wynika, Ŝe pielęgniarka, połoŝna moŝe powstrzymać się, po uprzednim powiadomieniu na piśmie przełoŝonego, od wykonania świadczenia zdrowotnego niezgodnego z jej sumieniem, z zastrzeŝeniem art. 19 (tzn. w przypadku w przypadku niebezpieczeństwa utraty Ŝycia, powaŝnego uszczerbku na zdrowiu pacjenta). Powstają wątpliwości, czy samo współdziałanie w wykonaniu świadczenia zdrowotnego przez lekarza uprawnia pielęgniarkę lub połoŝną do odwołania się do tej klauzuli. Klauzuli sumienia nie przewiduje natomiast ani obowiązujące prawo farmaceutyczne ani ostatni projekt ustawy o zawodzie farmaceuty 19, który pozwala wprawdzie farmaceucie na odmowę wydania produktu leczniczego, ale jedynie w sytuacji, gdy jego wydanie moŝe zagrozić Ŝyciu lub zdrowiu pacjenta (art. 28). Obowiązuje równieŝ Kodeks Etyki Farmaceuty, który w art. 4 ust. 2 stanowi, Ŝe jeŝeli z uwagi na swoje przekonania farmaceuta nie moŝe wykonać pewnych czynności w aptece, zobowiązany jest wskazać farmaceutę, który podejmie się wykonania tych czynności. Kończąc rozwaŝanie odnoszące się do tej kwestii, trzeba z naciskiem podkreślić, Ŝe sumienie jest kategorią indywidualną i w związku z tym decyzja w tym przedmiocie zawsze ma charakter indywidualny i to w podwójnym znaczeniu. Za niedopuszczalną z punktu widzenia prawnego naleŝy uznać generalną odmowę przez całe szpitale wykonywania np. zabiegów przerwania ciąŝy lub podejmowania przez ordynatora oddziału ginekologiczno-połoŝniczego takiej decyzji w imieniu pracowników. Jakakolwiek odmowa wymaga ponadto indywidualnego podejścia w związku z warunkiem, Ŝe nie moŝe mieć ona miejsca w przypadku niebezpieczeństwa utraty Ŝycia lub powaŝnego uszczerbku na zdrowiu pacjenta. Uchylenie się więc przez lekarza od wykonania zabiegu poprzedzone więc być musi kaŝdorazowo zbadaniem pacjentki pod kątem, czy taka sytuacja nie występuje, a takŝe odnotowane w dokumentacji lekarskiej. Zwrócić teŝ naleŝy uwagę, Ŝe ustawowy nałoŝony na kaŝdego lekarza korzystającego z klauzuli sumienia, obowiązek poinformowania pacjentki o realnych moŝliwościach uzyskania świadczenia zdrowotnego w innym miejscu, rodzi równocześnie, po stronie organów odpowiedzialnych za realizację ustawy, obowiązek 17 Dz. U. 1991, nr, 91, poz. 408 z późniejszymi zmianami. 18 Tekst jednolity: Dz. U Nr 57, poz. 602 z późniejszymi zmianami. 19 W maju 2007 będący w uzgodnieniach resortowych.

15 zapewnienia kobietom realnych moŝliwości uzyskania świadczeń zdrowotnych gwarantowanych im przez ustawę. 6. NaleŜy zaznaczyć, Ŝe polski system prawny nie zawiera przepisów odnoszących się do tzw. wspomaganego rozrodu. Brak regulacji ma tę zaletę, Ŝe w zasadzie brak jest barier prawnych do wykonywania tego typu zabiegów, a moŝna sądzić, Ŝe gdyby takie regulacje wprowadzono, to byłyby one bardzo restryktywne. Lekarze zaś, wykonujący takie zabiegi, znają standardy międzynarodowe i wydaje się, Ŝe przestrzegają ich w praktyce (na co wskazuje brak prowadzonych postępowań w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej). Brak regulacji ma tę wadę, Ŝe zabiegi z zakresu wspomaganej prokreacji nie podlegają refundacji ze środków publicznych. 7. Warto dodać, Ŝe Rzeczpospolita Polska podpisała tzw. Konwencję Bioetyczną 20 Rady Europy, lecz jej dotychczas nie ratyfikowała. Oznacza to, Ŝe wprawdzie nie jest formalnie związana przepisami tej Konwencji, lecz równocześnie poprzez fakt jej podpisania, zobowiązała się do niewprowadzania regulacji prawnych poniŝej zawartych w niej standardów minimalnych. Fakt ratyfikacji przez Polskę Europejskiej Konwencji Praw Człowieka skutkuje skargami do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, w tym równieŝ związanymi z prawami reprodukcyjnymi, z których jak dotychczas jedna zakończyła się uznaniem racji skarŝącej (sprawa A. Tysiąc). 20 Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Godności Istoty Ludzkiej wobec Zastosowań Biologii i Medycyny

16 Ustawa antyaborcyjna w Polsce stan prawny i rzeczywisty Wanda Nowicka Wanda Nowicka przewodnicząca Federacji na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny. Autorka wielu publikacji, w szczególności raportów z zakresu praw człowieka, w tym praw reprodukcyjnych i praw kobiet, dla instytucji międzynarodowych. Doświadczenia piętnastu lat obowiązywania ustawy antyaborcyjnej pozwalają ocenić, jakie skutki społeczne wywołała. Badania przeprowadzone na potrzeby niniejszego raportu wykazują, Ŝe większość wniosków wynikających z badań Federacji, opublikowanych w raporcie z 2000 r., jest nadal aktualna. 1 Z przeprowadzonego monitoringu wypływają następujące konkluzje: 1) Ustawa antyaborcyjna jest nieprzestrzegana. Nie zlikwidowała, ani nawet nie ograniczyła zjawiska usuwania ciąŝy. CiąŜe są wciąŝ przerywane w tzw. podziemiu aborcyjnym. Z drugiej strony, notorycznie łamane jest prawo kobiet do przerwania ciąŝy zgodnego z ustawą. 2) Ustawa antyaborcyjna, choć nie osiągnęła swojego podstawowego celu tj. wyeliminowania aborcji z przyczyn społecznych, doprowadziła do bardzo powaŝnego ograniczenia dostępności przerywania ciąŝy takŝe w warunkach przez nią dopuszczanych. W szpitalach publicznych praktycznie nie wykonuje się zabiegów przerywania ciąŝy. Część klientek podziemia aborcyjnego stanowią kobiety mające prawo do legalnej aborcji, które z rozmaitych względów nie były w stanie go wyegzekwować. W porównaniu z poprzednimi badaniami Federacji, zjawisko to znacznie się nasiliło. 3) Mianem podziemia aborcyjnego określane są zarówno niedozwolone prawnie zabiegi chirurgicznego przerywania ciąŝy (dokonywane najczęściej przez lekarzy w swoich gabinetach prywatnych, bądź w szpitalach), jak i sprzedaŝ tzw. tabletek wczesnoporonnych oferowanych przez róŝne osoby m.in. za pośrednictwem Internetu. 4) Aborcje wykonywane nielegalnie są zjawiskiem powszechnym. Szacunki dotyczące skali tego zjawiska, opublikowane w poprzednim raporcie, pozostają bez zmian; liczba zabiegów w wielkim przybliŝeniu moŝe wynosić od osiemdziesięciu tysięcy do stu kilkudziesięciu tysięcy aborcji rocznie. 5) Część kobiet w celu przerwania ciąŝy udaje się za granicę. Zjawisko to określane jest mianem turystyki aborcyjnej i ma charakter bardziej indywidualny niŝ zorganizowany. 6) Wiedza w społeczeństwie, w tym równieŝ wśród pracowników słuŝby zdrowia, na temat warunków dopuszczalności przerywania ciąŝy jest niewielka. 7) Z wieloletnich doświadczeń Federacji wynika, Ŝe ustawa antyaborcyjna przyczyniła się do wielu ludzkich dramatów, spowodowała rozmaite problemy, zarówno zdrowotne, jak i Ŝyciowe wielu tysięcy kobiet w Polsce. Największe zmiany, jakie obserwujemy w porównaniu z raportem z 2000 r., to coraz powszechniejsze stosowanie aborcji farmakologicznej jako metody przerywania ciąŝy oraz lawinowo rosnąca rola Internetu jako źródła informacji na temat moŝliwości usuwania ciąŝy. Internet pomaga kobietom uzyskać nie tylko informacje, ale takŝe wymienić doświadczenia. 1 Ustawa antyaborcyjna w Polsce. Funkcjonowanie, skutki społeczne, postawy i zachowania. red. Nowicka W., (wrzesień 2000), Federacja na rzecz Kobiet i Planowanie Rodziny, Warszawa.

17 Rząd polski, kierowany przez Jarosława Kaczyńskiego, poza działaniami represyjnymi, nie podejmował Ŝadnych kroków, które uzdrowiłyby ten stan rzeczy, będący efektem kryminogennego prawa i konsekwentnie ignorował wszystkie patologie związane z obecną sytuacją. Co więcej, nie realizował zaleceń wynikających z ratyfikowanych przez Polskę międzynarodowych konwencji, mimo iŝ międzynarodowe instytucje monitorujące stan przestrzegania praw człowieka wynikających z tych konwencji wielokrotnie zalecały podjęcie kroków przeciwdziałających łamaniu praw kobiet w naszym kraju. Co gorsza, ostatnio pojawiło się powaŝne zagroŝenie dalszego zaostrzenia przepisów aborcyjnych. W kwietniu 2007 Sejm niewielką większością głosów odrzucił nowelizację konstytucji RP, która mogła doprowadzić do całkowitego zakazu aborcji. Z naszych doświadczeń wynika, Ŝe obecna ustawa antyaborcyjna jedna z najbardziej restrykcyjnych w Europie powinna być jak najszybciej zliberalizowana, gdyŝ pociągnęła za sobą juŝ zbyt wiele dramatów i cierpień kobiet. Czas najwyŝszy, by rząd i parlament podjęły odpowiednie kroki w kierunku poprawy tej sytuacji. Przerywanie ciąŝy w prawie polskim Obecny stan prawny dotyczący aborcji reguluje Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąŝy 2, popularnie zwana ustawą antyaborcyjną. MoŜliwość przerywania ciąŝy określona jest w art. 4a, pkt 1 ustawy: Przerywanie ciąŝy moŝe być dokonane wyłącznie przez lekarza, w przypadku gdy: 1. ciąŝa stanowi zagroŝenie dla Ŝycia lub zdrowia kobiety cięŝarnej, 2. badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duŝe prawdopodobieństwo cięŝkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagraŝającej jego Ŝyciu, 3. zachodzi uzasadnione podejrzenie, Ŝe ciąŝa powstała w wyniku czynu zabronionego. Ustawa ta została złagodzona w roku 1996, dopuszczając aborcję z przyczyn społecznych, co znalazło wyraz w dodaniu do artykułu 4a punktu 4. kobieta cięŝarna znajduje się w cięŝkich warunkach Ŝyciowych lub trudnej sytuacji osobistej. JednakŜe rok później Sejm zniósł moŝliwość przerywania ciąŝy ze względów społecznych w wyniku decyzji Trybunału Konstytucyjnego, który uznał ją za sprzeczną z konstytucją. Ustawa precyzuje, do kiedy moŝna dokonać zabiegu w określonych przypadkach. W przypadku prawdopodobieństwa uszkodzenia płodu przerwanie ciąŝy jest dopuszczalne do chwili osiągnięcia przez płód zdolności do samodzielnego Ŝycia poza organizmem kobiety cięŝarnej, zaś w przypadku podejrzenia gwałtu, jeŝeli od początku ciąŝy nie upłynęło więcej niŝ 12 tygodni. W ustawie zawarty jest wymóg dodatkowej opinii drugiego lekarza: Wystąpienie okoliczności, o których mowa w ust. l pkt l i 2, stwierdza inny lekarz niŝ dokonujący 2 Dz.U. z 1993, nr 17, poz. 78 z późniejszymi zmianami.

18 przerwania ciąŝy, chyba Ŝe ciąŝa zagraŝa bezpośrednio Ŝyciu kobiety. Okoliczność, o której mowa w ust. l pkt 3, stwierdza prokurator. Kary za przerywanie ciąŝy niezgodne z prawem określa Kodeks Karny 3. Kobieta nie ponosi konsekwencji karnych. Lekarz i osoba udzielająca kobiecie pomocy w przerwaniu ciąŝy są zagroŝeni karą pozbawienia wolności do lat trzech. Jeśli w wyniku tych czynów dojdzie do śmierci kobiety, sprawca podlega karze pozbawienia wolności do 10 lat. Realizacja Ustawy o Planowaniu Rodziny Rząd jest ustawowo zobowiązany do tego, by co roku sporządzać sprawozdanie z wykonania ustawy o planowaniu rodziny, jednak nie w pełni się z tego obowiązku wywiązuje. Na stronach Sejmu 4 dostępne jest sprawozdanie Rady Ministrów z wykonania w roku 2005 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąŝy oraz skutkach jej stosowania. Do momentu rozwiązania się Sejmu V kadencji (7 wrzesień 2007), sprawozdanie wciąŝ jeszcze nie zostało przyjęte przez Sejm. Nic teŝ nie wiadomo o raporcie za 2006 r., który powinien juŝ być przygotowany. W swoich sprawozdaniach rząd ogranicza się wyłącznie do podawania oficjalnej liczby zabiegów przerwania ciąŝy, dokonanych zgodnie z prawem w szpitalach publicznych. Powstrzymuje się od podawania szacunków dotyczących zabiegów przeprowadzanych w tzw. podziemiu aborcyjnym, mimo iŝ z publicznych wypowiedzi przedstawicieli rządu wynika jednoznacznie, Ŝe rząd jest w pełni świadomy faktu istnienia podziemia aborcyjnego, w którym liczba zabiegów znacznie przekracza oficjalne statystyki. Niechęć rządu do podjęcia jakichkolwiek badań na temat skali podziemia aborcyjnego wynika zapewne z faktu, Ŝe gdyby ewentualne badania potwierdziły rzeczywistą skalę podziemia, oznaczałoby to całkowitą poraŝkę ustawy o planowaniu rodziny w zlikwidowaniu, czy teŝ chociaŝby w zmniejszeniu liczby aborcji. A do poraŝki w tym zakresie rząd najwyraźniej nie zamierza się przyznać. Dlatego teŝ władze, jak do tej pory, skupiały się przede wszystkim na ściganiu osób wykonujących zabiegi przerywania ciąŝy w podziemiu, co ma jakoby poprawić stan realizacji ustawy. Oto zestawienie urodzeń Ŝywych, poronień sztucznych i samoistnych na podstawie rządowych raportów oraz danych GUS 5 za lata : Tabela 1. Urodzenia Ŝywe, poronienia sztuczne i samoistne. 3 Art Kodeksu Karnego, Dz.U. nr 88, poz. 553 i nr 128, poz

19 * dane podane w rządowym sprawozdaniu nie sumują się do 151 Jak wynika z oficjalnych statystyk, liczba legalnych zabiegów utrzymuje się na podobnym poziomie około 200 zabiegów rocznie, co w Ŝaden sposób nie jest odbiciem rzeczywistej liczby zabiegów. Niepokoi liczba poronień samoistnych wynosząca znacznie powyŝej 40 tysięcy rocznie. W porównaniu z 1993 r. liczba poronień w 2005 r. wzrosła o 0.32%. W Województwie Mazowieckim liczba poronień samoistnych wzrosła od 5490 przypadków (2000 r.) do liczby prawie 6 tysięcy w 2005 r. (5954) 6. Wysoki poziom poronień zwraca 6 Opracowanie dotyczące porodów i noworodków w latach w województwie mazowieckim, Mazowieckie Centrum Zdrowia Publicznego (listopad 2006), Warszawa.

20 uwagę, zwłaszcza przy szybkim rozwoju współczesnej medycyny. Świadczy nie tylko o niezaspokojonych potrzebach zdrowotnych kobiet w ciąŝy, ale być moŝe równieŝ o skutkach korzystania z tzn. podziemia aborcyjnego. 7 Warto zwrócić uwagę na zjawisko ciąŝ wśród nastolatek. Choć liczba porodów wśród nastolatek do 19. roku Ŝycia w liczbach bezwzględnych spadła znacznie w ostatnich latach, jednak biorąc pod uwagę stały spadek liczby wszystkich porodów, procentowy spadek porodów nastolatek jest statystycznie bardzo niewielki, bo tylko 2.23%. NaleŜy teŝ pamiętać, Ŝe mówimy tu o porodach, a nie ciąŝach, których moŝe być znacznie więcej. Tak naprawdę nie wiadomo, czy procentowo mniej nastolatek zachodzi w ciąŝę, czy tylko mniej dziewcząt decyduje się na kontynuowanie ciąŝy. Wysoki wskaźnik porodów wśród nastolatek w porównaniu z Europą Zachodnią świadczy o powaŝnych brakach w edukacji młodego pokolenia, co jest związane z brakiem rzetelnej edukacji seksualnej w polskich szkołach. Dostępność legalnego przerywania ciąŝy Choć polskie prawo przewiduje moŝliwość legalnego przerwania ciąŝy w trzech przypadkach, w rzeczywistości kobieta najczęściej nie jest w stanie wyegzekwować tego prawa. W szpitalach praktycznie wcale nie przerywa się ciąŝy. W kraju, w którym jest blisko 10 mln kobiet w wieku rozrodczym, w 2001 r. wykonano jedynie 124 legalne aborcje. Lekarze, powołując się na klauzulę sumienia, odmawiają kobietom prawa do legalnej aborcji, a czasem nawet utrudniają jej wykonanie w innej placówce choć prawo nakazuje im w sytuacji odmowy wskazanie miejsca, gdzie zabieg mógłby zostać przeprowadzony przez innego lekarza. Dowolna interpretacja przepisów regulujących przerywanie ciąŝy skłania lekarzy do odmowy skierowania kobiety na zabieg mimo wskazań medycznych, co de facto zmusza ją do rodzenia, mimo powaŝnych problemów zdrowotnych. MoŜna by sądzić, Ŝe dla lekarza najistotniejsze jest, by kobieta przeŝyła poród. Jej późniejszy stan zdrowia nie jest brany pod uwagę. Niektórzy uwaŝają, Ŝe jeśli nie ma stuprocentowej pewności, Ŝe ciąŝa moŝe doprowadzić do śmierci kobiety, to powinna rodzić, poniewaŝ jest szansa, Ŝe przeŝyje. Co więcej, większość lekarzy nie dostrzega zagroŝeń zdrowotnych ciąŝy u nastolatki, która w krajach rozwiniętych uznana jest za ciąŝę wysokiego ryzyka, tym samym jako przeciwwskazanie do rodzenia. W większości warszawskich szpitali odmówiono przerwania ciąŝy kobiecie chorej na AIDS, tłumacząc, Ŝe kobieta seropozytywna moŝe mieć zdrowe dziecko 8. Jej prawo do zdrowia nie było brane pod uwagę. Dyrektorzy często odmawiają wykonania zabiegu w szpitalu i mimo ustawowego obowiązku odesłania pacjentki do innego szpitala, nie robią tego. Państwo nie wprowadziło odpowiednich mechanizmów odwoławczych i kontrolnych, które poprawiłyby przestrzeganie prawa kobiet do świadczenia przerwania ciąŝy. Bardzo trudno jest uzyskać zaświadczenie o medycznych przesłankach do dokonania aborcji. Do Telefonu Zaufania dla Kobiet prowadzonego przez Federację od 1992 r. dzwoni wiele kobiet, którym lekarze sugerowali, Ŝe nie powinny rodzić, bo stanowi to zagroŝenie dla ich zdrowia, jednak nie odwaŝyli się przedstawić swojej opinii na piśmie, by umoŝliwić legalne przerwanie ciąŝy. Kobieta w sytuacji zagroŝenia własnego Ŝycia, czy teŝ powaŝnej wady 7 Vide informacje o funkcjonowaniu podziemia aborcyjnego, uzyskane przez lekarzy od pacjentek przychodzących z prośbą o kontrolę lub wyłyŝeczkowanie, które otwarcie przyznawały się do tego, Ŝe poddały się nielegalnej aborcji, Anna Domaradzka, Raport z badania eksperckiego z lekarzami ginekologami i połoŝnikami 8 Piekło kobiet, historie współczesne, (2001), Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, Warszawa oraz historie z Telefonu Zaufania dla Kobiet.