ZDOBIENIE CERAMIKI TRADYCYJNEJ

Transkrypt

1 ZDOBIENIE CERAMIKI TRADYCYJNEJ Na początku odpowiedzmy sobie na pytanie: dlaczego w biuletynie poświęconym ziemi znalazł się artykuł o ceramice. Odpowiedź jest bardzo prosta - nazwa ceramika wywodzi się z greckiego określenia κεραµος (czytaj: keramos) co znaczy ziemia, glina. Grecy uŝywali słowa κεραµικος (keramikos) do określenia przedmiotów otrzymywanych przez działanie ognia (wypalanie), najpierw nazywano tak wypalane z gliny naczynia do picia, a następnie wszystkie wypalane z gliny wyroby. W niniejszym artykule krótko przedstawiłam podstawowe metody zdobienia porcelany, porcelitu i fajansu. Jeśli chcecie dowiedzieć się więcej na temat porcelany, porcelitu i fajansu przeczytajcie mój artykuł w biuletynie dla Waszych starszych kolegów. PO CO ZDOBIMY CERAMIKĘ Zdobienie ceramiki jest zabiegiem technologicznym prowadzonym w celu podwyŝszenia walorów estetycznych wyrobów. Przez zdobienie moŝna zróŝnicować wyroby o tym samym fasonie. Na Rys. 1 przedstawiłam figurkę projektu Lubomira Tomaszewskiego produkowaną przez Fabrykę Porcelany AS Ćmielów. Figurka ta o nazwie Czesząca się moŝe być dekorowana w róŝny sposób. Figurki mogą być białe - grają wówczas głównie kształtem, a takŝe barwą i perfekcją masy porcelanowej. Z kolei odpowiednio dobrany rodzaj dekoracji moŝe spowodować róŝne wraŝenia estetyczne. Ta sama figurka ubrana w wydekoltowaną czerwoną sukienkę z gołymi ramionami, wygląda zupełnie inaczej niŝ ubrana w skromną Ŝółtą sukienkę z rękawkami. Rys. 1. Figurka Czesząca się projektu Lubomir Tomaszewski z Producent Fabryka Porcelany AS Ćmielów. 1

2 ZDOBIENIE SZKLIWAMI Szkliwa to szkliste powłoki pokrywające powierzchnię wyrobów ceramicznych. Szkliwo nakłada się na wyroby ceramiczne dla nadania wyrobom szczelności (nieprzepuszczalności cieczy i gazów, ochrony przed zanieczyszczeniami) i zwiększenia ich wytrzymałości mechanicznej, ale na tym etapie procesu technologicznego moŝemy równieŝ nadać wyrobom walory dekoracyjne. PoniŜej przedstawiam kilka przykładów szkliw dekoracyjnych (Rys. 2). a. b. c. d. e. net/pl/collections/14 f. g. h. i. Nani Champy-Schott Nani Champy-Schott Rys. 2. Przykłady wykorzystania szkliwa do dekoracji. Opis w tekście. 2

3 Rys. 2a przedstawia kubek pokryty szkliwem barwnym, nieprzezroczystym (kryjącym) o intensywnej barwie. Rys. 2b wazon ze szkliwem płynącym (zaciekowym). UŜyto kilku szkliw o róŝnych barwach i róŝnej topliwości. Podczas wypalania szkliwa płynąc wytworzyły fantazyjne wzory. Na Rys. 2c przedstawiono dzbanek szkliwiony szkliwem solnym. Szkliwienie polega na tym, Ŝe w końcowej fazie wypalania do pieca wrzuca się sól kuchenną, która rozkłada się na tlenek sodu i kwas solny. Tlenek sodu reagując z powierzchnią wypalanej ceramiki wytwarza na niej szkliwo. PoniewaŜ powstająca warstwa szkliwa jest bardzo cienka, solenie powtarza się kilkakrotnie. Figurka sokoła z gołębiem na Rys. 2d pokryta jest szkliwem natryskowym. Dzięki uŝyciu natrysku do nanoszenia szkliwa nie ma ostrej granicy między poszczególnymi kolorami, barwy przenikają się. Wazon na Rys. 2e pokrywa szkliwo iryzujące (lustrowe). Szkliwa lustrowe to szkliwa ołowiowe zawierające od 1 do 5% tlenku srebra, bizmutu, wanadu, molibdenu, kobaltu, miedzi albo innych metali. Dzięki zawartości metali szkliwa lustrowe silnie załamują światło. Piękny efekt zdobniczy daje szkliwo zawierające kryształy. Na Rys. 2f widzimy szkliwo krystaliczne zawierające kryształy krzemianu cynku (willemitu). Rys.2g oraz Rys.2.h pokazuje róŝne rodzaje szkliwa pofalowanego (tzw. barankowego). Szkliwa barankowe powstają w następujący sposób: przed szkliwieniem pokrywa się biskwit bardzo cienką warstewką tłuszczu, następnie nakłada się szkliwo, które po tłustej powierzchni spływa w nieregularne wypukłości, które utrwalają się podczas wypalania i pozostawiają odstępy uwidaczniające matową powierzchnię biskwitu. Jako element dekoracyjny moŝe być stosowany efekt spękań. Rys.2i przedstawia jajo poszkliwione szkliwem spękanym (tzw. krakle). Pęknięcia powstają na skutek nierównomiernego kurczenia się ceramicznego czerepu i szkliwa. Chińska legenda mówi, Ŝe bardzo dawno temu, w jednej z chińskich prowincji mieszkali dwaj bracia którzy zajmowali się produkcją porcelany na dwór jednego z wielkich mandarynów. KaŜdy z braci miał swój warsztat. Pewnej nocy jeden z braci zakradł się do warsztatu rywala i ukradkiem wsypał popiół do szkliwa, którym miały być pokryte wyroby ceramiczne. Zabrudzone szkliwo popękało w wysokiej temperaturze, tworząc na naczyniach ciemną siatkę spękań. Zachwyceni nową dekoracją słudzy mandaryna wzięli wszystkie naczynia, zamawiając kolejne. Tak właśnie według legendy powstała technika dekoracyjna, zwana krakle. 3

4 ZDOBIENIE PODSZKLIWNE I NASZKLIWNE Powszechnie stosowanymi metodami zdobienia wyrobów z ceramiki są: zdobienie podszkliwne; zdobienie naszkliwne. Zdobienie podszkliwne polega na naniesieniu dekoracji na ceramikę po pierwszym wypaleniu. Po naniesieniu dekoracji wyrób szkliwi się i wypala po raz drugi. Proces technologiczny produkcji ceramiki zdobionej podszkliwnie przebiega w uproszczeniu następująco: przygotowanie, rozdrobnienie i wymieszanie surowców, formowanie wyrobów i ich suszenie, pierwsze wypalanie na tzw. biskwit, zdobienie, szkliwienie, drugie wypalanie. Zdobienie podszkliwne jest obecnie rzadko stosowane. Jednym z powodów jest to, Ŝe gama barw farb podszkliwnych nie jest duŝa (większość barwników nie jest trwała w temperaturze wypalania szkliwa). W trakcie wypału kolory tracą intensywność. Ponadto nie wszystkie farby mogą być wypalane obok siebie w jednym wypale poniewaŝ niektóre minerały reagują ze sobą w wysokich temperaturach i mogą się wzajemnie zobojętniać. W efekcie po wypale, moŝemy być zaskoczeni...brakiem koloru. RóŜne elementy tego samego kompletu muszą być wypalone w takich samych warunkach technologicznych poniewaŝ wyniku drobnych odchyleń technologicznych moŝe zmienić się odcień wyrobów. Dekoracja podszkliwna jest bardzo trwała, poniewaŝ pozostaje ona podczas uŝytkowania pod warstwą szkliwa, która chroni ją przed uszkodzeniem (wytarciem). Na Rys. 3. widzimy naczynie zdobione podszkliwnie kobaltem. Wzór na naczyniu ma rozmyte kontury co jest charakterystyczne dla tego typu zdobienia. Rys. 3. Naczynie zdobione podszkliwnie kobaltem. 4

5 Zdobienie naszkliwne polega na nakładaniu dekoracji na powierzchnię wypalonego na biskwit, poszkliwionego i wypalonego na ostro wyrobu. Dekorację taką trzeba wypalić. Proces technologiczny produkcji ceramiki zdobionej naszkliwnie przebiega w uproszczeniu następująco: przygotowanie, rozdrobnienie i wymieszanie surowców, formowanie wyrobów i ich suszenie, pierwsze wypalanie na tzw. biskwit, szkliwienie, drugie wypalanie na ostro, zdobienie, wypalanie dekoracji. Wypalanie dekoracji moŝe przebiegać w róŝnych temperaturach. JeŜeli dekoracja wypalana w temperaturze tak wysokiej, Ŝe szkliwo roztapia się a dekoracja zagłębia się (wtapia) w szkliwo to taki rodzaj zdobienia nazywamy zdobieniem wszkliwnym lub inaczej zdobieniem wtapianym. Obecnie rynek zalany został masowymi, maszynowo zdobionymi produktami. Przy ich produkcji najczęściej stosuje się zdobienie naszkliwne tańsze i mniej trwałe od podszkliwnego. METODY ZDOBIENIA MALOWANIE PĘDZLEM Ręczne malowanie ceramiki jest drogą metoda zdobienia. Nie stosuje się jej do dekoracji tanich produkowanych masowo wyrobów. Wzór malowany jest ręcznie specjalną farbą ceramiczną. Farby naszkliwne to mieszanina barwników z topnikami w postaci proszku zarobionego balsamem malarskim. Barwniki to tlenki złota, miedzi, kobaltu, chromu, Ŝelaza, niklu, antymonu, cyny itp. Topnik to niskotopliwe szkliwo (o temperaturze topliwości 750 do 850 C), które w procesie obróbki cieplnej dekorowanego wyrobu topi się i nadaje połysk naniesionej dekoracji. Balsam malarski jest mieszaniną terpentyny, kalafonii i olejków eterycznych. Jest on nośnikiem umoŝliwiającym zarobienie farby naszkliwnej do konsystencji umoŝliwiającej naniesienie farby na poszkliwioną powierzchnię wyrobu. Rys. 4 pokazuje malowanie pędzlem. 5

6 a. b. c. Rys. 4. Malowanie pędzlem. a. Malowanie wazonu. b. i c. Góra i dół motyla ozdobionego malowaniem ręcznym. KALKOMANIA CERAMICZNA Kalkomania ceramiczna to powszechnie stosowana najtańsza dekoracja masowa. Pozwala ona na łatwe i tanie nanoszenie na wyroby wielobarwnych kompozycji o dowolnych wzorach. W ten sposób moŝe zostać ozdobiona prawie cała powierzchnia wyrobu. a. b. Rys. 5. Zdobienie kalkomanią ceramiczną. a. Kalkomania do zdobienia talerzy. b. Kubek ozdobiony kalkomanią ceramiczną. 6

7 STEMPLOWANIE Stemplowanie to prosta i częsta metoda zdobienia. Kształt elementu dekoracyjnego wycięty jest na gumowym stemplu. Farbę do stemplowania rozprowadza się cienką równa warstwą na palecie szklanej i stąd przenosi się stemplem na powierzchnię wyrobu. Rys. 6. Stemplowanie. ZDOBIENIE METALAMI SZLACHETNYMI Przy dekorowaniu metalami szlachetnymi ciekłe preparaty najczęściej złota lub platyny, nanosi się na poszkliwiony wyrób (Rys. 7.) a następnie wypala. Rys. 7. Zdobienie metalami szlachetnymi. a. Malowanie uszka kubka złotem. b. Ozdobiony złotem wyrób ceramiczny. 7

8 PODSUMOWANIE W niniejszym artykule przedstawiłam najpopularniejsze metody zdobienia ceramiki. Nie sposób było opisać wszystkich. Ceramika moŝe być ozdobiona juŝ na etapie formowania poprzez nadanie jej interesującego kształtu, dekorację wytłaczaną, rycie, wycinanie, litofanię, wykorzystanie liści czy bawełnianych koronek. Inne rzadko stosowane ale dające piękne efekty metody zdobienia ceramiki to: stalodruk, moletaŝ, sgraffito, rezerwaŝ, estampaŝ, pâte sur pâte i wiele innych dla których nie znalazło się miejsce w tym artykule. Ewa Nogas-Ćwikiel Przy pisaniu artykułu korzystałam z ksiąŝek: P. Rada. Techniki ceramiki artystycznej. Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe, Warszawa M. Kordek. Ceramika szlachetna i techniczna. Uczelniane Wydawnictwo Naukowo- Dydaktyczne AGH, Kraków oraz artykułu: Mosiewicz. "Walczące kolory" - wystawa Historia chińskiej porcelany w koszalińskim muzeum. Ze strony: Autorka artykułu jest pracownikiem Wydziału Informatyki i Nauki o Materiałach Uniwersytetu Śląskiego. Prowadzi wykłady dla studentów tego Wydziału z przedmiotów: InŜynieria Wytwarzania i Nauka o Materiałach. 8