Ceramika [gr. kéramos ziemia, glina ; kerameoús wykonany z gliny ] garncarstwo do 900 C i ceramika powyżej 900 C.

Transkrypt

1 Wstęp do historii sztuki Instytut Historii Sztuki UAM 2012/2013, I rok studiów, semestr zimowy Ceramika Ceramika [gr. kéramos ziemia, glina ; kerameoús wykonany z gliny ] garncarstwo do 900 C i ceramika powyżej 900 C. Glina/ masa ceramiczna Składnikami tychże wyrobów są surowce naturalne (gliny, skaleń, kwarc, kaolin) Ogólne cechy Rodzaje masy ceramicznej: ceglarskie, garncarskie, fajansowe, kamionkowe i porcelanowe Temperatura: wypalanie od 600 C temperatura spiekania do 2000 C, punkt topnienia tzw. stożek pirometryczny przyjmuje się 15 C (dawniej barwa płomienia, połysk szkliwa) Przepuszczalność wody: nasiąkliwość kilku centymetrów Skład: plastyczne i nieplastyczne składniki Plastyczne: drobnoziarniste do 2 mm. ale w ceramice do 0,002 mm (plastyczna duża skurczliwość). Skurczliwość powinna być poniżej 10% Dodatki masy ceramicznej Nieplastyczne schudzające i topniki, wapień, substancje porotwórcze, Schudzający - piasek Nieplastyczny dodatek do masy ceramicznej obniżający plastyczność ale i topliwość. Użyty do tłustej gliny schudza ją. Substancje porotwórcze Substancje takie jak: korek mielony, krochmal, miał węglowy, otręby, torf, trociny itp. które wypalając się tworzą pory a tym samym obniżają wagę przedmiotu. szamot, Plastyfikatory Są to substancje organiczne jak: dekstryna, guma arabska, kleje, żelatyna, olej parafinowy itp. wspomagające uplastycznianie mas ceramicznych. plastyfikatory (dekstryna, żelatyna, guma arabska). Surowce pomocnicze Dodatki takie jak: alabaster, boraks, dolomit, farby mineralne, kreda, marmur, ochra, talk stosowane do tworzenia bazy mas ceramicznych i szkliw.

2 2 Szamot, palonka Zmielona wypalona glina, czyli biskwit. Różne zastosowanie w zależności od wielkości ziarna. Schudza glinę zwiększając porowatość tym samym zmniejsza skurczliwość suszonych i wypalanych przedmiotów. Topnik Substancja używana podczas topienia innych substancji w celu obniżenia ich temperatury topnienia lub związania składników niepożądanych. Topnikami są:! Borax! Tlenek barowy! Węglan barowy! Tlenek cynku! Węglan litowy! Tlenek potasowy! Skalenie (potasowy w twardych szkliwach)! Tlenek ołowiowy (w szkliwach miękkich)! Wapien: kreda lub węglan wapnia (w wyższych temperaturach) Upłynniacze Związki takie jak: szkło wodne, soda amoniakalna, pozwalające wprowadzić więcej gliny do masy lejnej przy zachowaniu jej leistości. Wapień Mielona skala lub kreda. W niskich temperaturach zwiększa porowatość, w wyższych staje się topnikiem, co może prowadzić do deformacji i pęcherzykowania. GLINA Glina pod kątem genezy, jest to ilasta skała osadowa, powstała najczęściej w okresie czwartorzędu w wyniku nagromadzenia osadów morenowych (skały ilaste starsze niż czwartorzędowe nazywane są najczęściej iłami). Jest to zatem skała złożona z minerałów ilastych, kwarcu, skaleni, Glina i ił produkt wietrzenia skaleni (mieszanina wielu składników). Gliny pospolite 20-30% surowców ilastych, nie jest ogniotrwała, żółte, brązowe; Ceglarskie do 1100 C, dużo topników, niewielka różnica miedzy spiekaniem a topnieniem; Gliny fajansowe C, barwa jasna biała do kości słoniowej nasiąkliwość powyżej 7%; Gliny kamionkowe C spiekanie, nasiąkliwość 5%; Gliny kaolinitowe, plastyczne, powyżej 1500 C spiekanie barwa może być nawet czarna; Gliny ilaste ogniotrwale, 1580 C, techniczne szamot. Gliny margliste (margle) z dużą ilością, ponad 25% wapienia dobrze się je powleka szkliwem wyrabia się z nich kafle

3 3 Gliny bentonitowe, wulkaniczne stosowane jako dodatek do ceramiki, uplastyczniaja, zwiększają wytrzymałość, dodaje się do szkliwa (dodaje się ok. 2-3%) Kaolin od góry Gaoling, Kaolin, Skała osadowa złożona głównie z kaolinitu. hydrokrzemian glinu), kwarcu, miki i minerałów ilastych. Podstawowy składnik masy porcelanowej skala osadowa, biała, miękka, główny składnik kaolinit, w naturze zanieczyszczony kwarcem, skaleniem i łyszczkami, przesiąkliwość do 5% wypalania 1320 C. Osadowa skala ilasta składająca się głównie z kaolinitu. Biała, szara lub żółtawa, w stanie suchym pylasta, zmoczona staje się plastyczna. Powstaje w wyniku wietrzenia skał bogatych w skalenie (głownie granitów), skał metamorficznych (głownie gnejsów) i niekiedy skał osadowych (arkoza) w klimacie gorącym i wilgotnym. W ceramice używany jest jako główny składnik masy porcelanowej, czasem również fajansowej i porcelitowej. Wypala się na biało, posiada mało zanieczyszczeń. Używany również jako dodatek do szkliw. One są bazą dla technik ceramicznych. Do tego Kwarc krzemian. czysty; może być bezbarwny i może tworzyć wiele barwnych odmian. Czysty, bezbarwny kwarc nazywany jest kryształem górskim lub skalnym. Skalenie, szpat polny najpospolitsze minerały w skorupie ziemskiej. Skalenie są glinokrzemianami przestrzennymi potasu, sodu, wapnia, rzadziej baru. Zawierają izomorficzne domieszki litu, rubidu, cezu, strontu i żelaza. Skaleń. Minerał skałotwórczy, glinokrzemian. Zmielony używany jest przy produkcji porcelany i fajansu jako dodatek do kaolinu. Jest topnikiem, schudza tez masę, ale w wysokiej temp. obniża granice spieku. Materiał ceramiczny - glina Glina powinna być jednorodna, bez grudek i zanieczyszczeń. Aby osiągnąć taki stan garncarze wykonują szereg prac przygotowawczych. Zaopatrują się w glinę jesienią, aby w zimie dobrze przemarzła. Glinę polewa się obficie wodą, aby się "zlasowała". Porcję gliny do przerobu ubija się młotem w "słup". Ze słupa sierpem lub specjalnym strugiem odcina się "strużyny". Strużyny zwija się w "pecyny", suszy i miele. Czynności te powtarza się po kilka razy. Przygotowania, wygniatanie, usuwanie powietrza. Sprawdza się plastyczność materiału ceramicznego. Formuje się z ręki lub na kole Wypala się zazwyczaj najpierw tzw. czerep a potem nakłada na niego szkliwo. Do tego dochodzą techniki barwienia, dekorowania. Czerep porcelanowy nazywany jest biskwitem, tak samo jak wyrób ostateczny bez szkliwa z porcelany, porcelity (tzw. parian)

4 4 Ceramiki rodzaje Ceramika do 950/1000 C tzw. miękka ceramika Terrakota C Ceramika odymiana 940 C Antyczna / terra sigillata - - technika wypalania szkliwa, istota przygotowanie szkliwa na bazie gliny illitowej i dodatkiem soli kuchennej (wypalanie 900 C), terra nigra 850 C potem redukcja do 700 C. Raku japońska naczynia do herbaty, wypalanie gliny z szamotem przy jednoczesnym hartowaniu, czerwona 850 C, czarna Majolika i fajans (nazwa zamienna pochodzenie od Majorki i Faenzy) od XV w Tworzywo i wyroby ceramiczne o porowatym czerepie barwy białej, jasnokremowej lub szaro-kremowej, szkliwione lub nie. Mieszanina gliny, kwarcu innych składników takimi jak: kaolin, margiel, skaleń, kreda, dolomit z niewielkimi ilościami substancji szklistych. Wypalanie 1100 C Szkliwo na ostro C Barwienie na wypalonym szkliwie C Uformowane wyroby fajansowe suszy się i wypala w temp o C; pokrywa szkliwami; malowidła wykonuje się albo ceramicznymi farbami podszkliwnymi (na surowym szkliwie nie wypalonym - np. f. hiszp.-mauretański, majolika) albo farbami naszkliwnymi na wypalonym szkliwie (technika stosowana od XVIII w. gł. w fajansach imitujących porcelanę, np. f. z Delft, f. Henryka II, f. belwederskich). Tzw. f. delikatny - wypalany z białych, kaolinowych glin, kryty przejrzystym szkliwem ołowiowo-boraksowym, malowany najczęściej podszkliwnie, wynaleziony w Anglii ok. 1720, udoskonalony przez J. Wedgwooda, rozpowszechniony w Europie w XVIII w. (w Polsce produkowany był m.in. w Korcu, Tomaszowie, Ćmielowie, obecnie we Włocławku). F. nazywa się również wyroby ceramiczne o porowatym czerepie, powlekane barwnym szkliwem, tworzone w starożytności w Egipcie i Mezopotamii oraz średniowieczną ceramikę muzułmańską, wypalaną z gruboziarnistej gliny, malowaną kobaltem pod przezroczystym szkliwem albo powlekaną szkliwem iryzującym. Półfajanse (zw. też mezzamajoliki, półmajoliki) to wyroby ceramiczne wykonane ze zwykłej gliny, pokryte białą polewą; malowane farbami na nich dekoracje kryte są przejrzystym szkliwem (charakterystyczne dla ceramiki muzułmańskiej Bliskiego Wschodu, Bizancjum i Włoch). Kamionki. Temperatura wypalania kamionki to 1250 C, ale często dodawano do niej glin ogniotrwałych (dla kamionki parametry wypalania (dodatki kwarc, szamot, skaleń, szkliwo ziemne do Przyszła z Chin, wypalane w atmosferze redukującej tzw. seladony w Europie XI wiek

5 5 Kamionka - wyroby z wypalonej gliny, odznaczające się dużą twardością, drobnoporowatą strukturą, małą nasiąkliwością, odpornością na wysokie temperatury i działanie kwasów. Materiał ceramiczny o dużej zawartości kwarcytu i skalenia. Nieprzezroczysty i nieprzesiąkliwy, otrzymywany podobnie jak porcelana, lecz przez wypalanie w niższej temperaturze. Dodatek chlorku sodu tworzy na kamionce szklista powlokę Porcelana Jest kilka rodzajów i rożne sposoby wypalania porcelany. Wschodnia inaczej wypalana czerep i szkliwo Europejska twarda Glina połączona z kaolinem, kwarcem i skaleniem. Powstaje w dwóch etapach: wypalanie na biskwit ( C), pokrycie szkliwem i wypal w temp C. W tym rodzaju 50% składu masy ceramicznej stanowi kaolin, potem kwarc i skaleń po połowie, szkliwo ma więcej topników. Azjatycka 1300 C, wypalane jednocześnie ze szkliwem Europejska miękka / angielska kostna C, popiół kostny 40%, szkliwo C. Porcelana frytowa, C (na bazie fryty mieszanki kwarcowej, 75% - Fryta to stopione szkliwo, które jest dodawane do właściwego w celu poprawienia jego właściwości ), szkliwo 1100 C. Biskwit - nieszkliwiony wyrób ceramiczny, wypalany zazwyczaj w temp. ok.900 C przygotowany do dalszego zdobienia (szkliwienia, malowania). Z racji niskiej temp. wypału jest chłonny dzięki czemu oblewane szkliwo dobrze się na nim trzyma. Parian/ Biskwit (40% skaleń 40% kaolin rożne warianty, istotne, żeby kaolin był bezkwarcowy) C, wypalanie dwukrotne w wysokiej temperaturze Półporcelana- Porcelit Tworzywo ceramiczne o właściwościach pośrednich miedzy fajansem a porcelana, zaliczane często do porcelany miękkiej. Porcelit ma czerep o barwie białej lub kremowej, nieprzeświecający, spieczony. Wytwarza się go przez wypalenie w temp. ok C materiałów ilastych (do 50% ) kwarcu (do 30% ) skalenia ( do 30% ) i węglanu wapniowego lub dolomitu ( do 5% ). Zdobienie ceramiki może być wykonywane przez wyciskanie, rytowanie, malowanie, nalepianie, wycinanie lub drukowanie. Angoba Polewa z uszlachetnionej glinki, w celach dekoracyjnych nakładana cienka warstwa na naczynie ceramiczne wykonane ze zwykłej gliny. Z reguły ma kolor biały, żółty lub czerwony. Na angobach malowano lub ryto dekoracyjny wzór. W sztuce ludowej nosi nazwę pobiałki.

6 6 Szkliwa polewa połyskliwa, punkt topienia niższy od topienia czerepu, zbliżona rozszerzalność cieplna (metoda prób) Masa szklista nakładana w formie powłoki na wyroby ceramiczne. Głównymi składnikami szkliwa są tlenki metali i niemetali. W zależności od składu chemicznego uzyskuje się szkliwa:! ołowiowe! ołowiowo borowe! ołowiowo cynowe! ołowiowo cynowo alkaliczne! borowe! borowo alkaliczne! skaleniowe! skaleniowo wapniowe! ziemne! solne Ze względu na temperaturę topnienia szkliwa dzieli się na:! łatwo topliwe ( C )! średnio topliwe ( C )! trudno topliwe ( C ) Z uwagi na wygląd i właściwości optyczne rozróżnia się szkliwa:! lśniące lub matowe (tlenek wapniowy, w kamionkach mielone skały wulkaniczne np., bazalt)! przezroczyste lub kryjące (m.in. dodanie dwutlenku cyny niższe temperatury, m.in.,majolika - delft)! kolorowe lub bezbarwne! gładkie lub pofalowane! szkliwa iryzujące, ołowiowe z dodatkiem tlenków m.in. srebra (różne technologie kobaltu załamania światła, - redukcja co pół godziny min. 3 razy, temp. 800 C (Flint szkło ołowiowe lub krzemowo ołowiowe o dużej zawartości tlenku ołowiu, charakteryzujące się wyższym od zwykłego szkła współczynnikiem załamania światła i większą jego rozszczepialnością.) Szkliwa w swoim składzie zawierają metale, które odpowiadają za określony kolor i tak np. szkliwo zawierające tlenek miedzi wypala się na zielono w atmosferze utleniającej, a w atm. redukcyjnej przyjmuje kolor czerwono - miedziany. Szkliwa surowe Glina szkliwna, Glina ceglarska o niskiej topliwości ( C) używana do sporządzania szkliw ziemnych. Służy do szkliwienia wyrobów kamionkowych. Wypala się na kolor żółtozielony, czerwono-brązowy aż do czarnego w zależności od stopnia zanieczyszczenia związkami żelaza i wapnia.

7 7 Szkliwa solne kamionkowe temp C sól kuchenna reaguje z powietrzem w parze wodnej i na powierzchni kamionki osadza się szkliwo. Cienkie, gładkie, w czerepie dwutlenek krzemu musi mieć odpowiednia zawartość. Moment wrzucania soli wpływa na szkliwienie i jego barwę, od szarej do ciemnobrązowej. Szkliwa frytowane 80% fryty i 20% innych: Fryta krzemian, soda, boraks, ołów, bar Szkło w postaci spieku lub stopu wytwarzane w celu otrzymania szkliwa nie wsiąkającego w czerep wyrobu ceramicznego.. Fryty są używane pojedynczo lub w kombinacjach z innymi. Zabarwione fryty jako składnik szkliw w porównaniu z tlenkami maja te zalety, ze są lżejsze i nie tworzą szkodliwych gazów w stopionym szkliwie. Fryty obniżają punkt mięknięcia szkliwa, stabilizują kolor, polepszają powierzchnie szkliwa wygładzając ja i zwiększając jej połysk. Farby od 750 C do 1320 C porcelanowe głównie barwi się pigmentami, nakłada się też metal, na bazie wody (czasem terpentyny, balsamu)i zmielonych pigmentów Podszkliwne głównie C, ale zazwyczaj stosuje się od C. Porowatość powinna być taka sama jak czerepu. Należy pamiętać, że przy szkliwie frytowanym, jeśli stosuje się kwas borowy to czerwień uranowa zmienia się w żółtą; jeśli substancje są alkaliczne to zieleń miedziowa zmienia w brąz lub fiolet. Barwniki są to najczęściej różne sole, np. często stosowany chlorek kobaltowy daje błękit, chlorek żelazowy daje kolor żółtobrązowy. Stosuje się także metale szlachetne: srebro i złoto, a teraz też platynę. Wypalanie wówczas jest w temperaturze 750 C, roztwór metalowy, zawiesina, nanoszona pędzelkiem. Mat poleruje się agatem. Farby dużego/ostrego ognia, na nie wypalane szkliwo Delft na surowym szkliwie, majoliki, wschodnie Zazwyczaj cynowy biały podkład kryjący, powłoki z miękkiego szkliwa, fajans w technologii coperta 1000 C, dodatkowe wypalenie na ostro pokrywane jest szkliwem o niskiej topliwości. Duży połysk. Farby niska temperatura wypalania duża paleta możliwości, wysoka temperatura, mała paleta, możliwość zmian barwnych (zieleń chromowa i błękit kobaltowy temperatury powyżej 1400 C. Naszkliwne, wypalane na ostro, wyższa temperatura, farby wnikają w szkliwo, rozmyte zarysy, często teraz przy porcelanie.

8 8 Farby małego ognia. Farby naszkliwne i emalie nakładane na poszkliwione, wypalone wyroby ceramiczne i wypalane w stosunkowo niskich temperaturach, ok. 800 C. Techniki muflowe, zróżnicowanie, kilka wypalań Emalie. Szkliwa niskotemperaturowe, zawierające duże ilości topników. Nakłada się je na powierzchnie szkliw wypalonych w wyższych temperaturach. Gruba warstwa, plastyczność Przykładowe typy ceramiki wazy i naczynia antyczne Psykter ( ψυκτήρ) rozwinął się w VI w. p.n.e. razem z naczyniami kielichowymi. Forma grzyba. Wstawiany był do krateru (trwa dyskusja, co w nim było wino, czy woda czy inna substancja chłodnicza). Naczynie zazwyczaj nie ma imadeł. do picia: kylix (czara) (14, 15), kantaros (11), skyfos (3) i ryton, - do czerpania: kyatos (2), - do nalewania: ojnochoe (9), - do mieszani wina i wody: krater (8, 18, 19), dejnos i stamnos (1), - do chłodzenia wina: psykter (20) (wstawiany do krateru), - do przechowywania wody: hydria (dzban) (10), - do przechowywani oliwy: lekyt (16) i askos, - do przechowywania różnych płynów, oliwy, oliwek i przypraw: amfora (6, 7, 17) - do krótkotrwałego przechowywania płynów: pelike (4), Naczynia toaletowe: - do przechowywania perfum: aryballos (12) i alabastron (5), - szkatułka do biżuterii: pyksis (13), Naczynia kultowe: - do ofiar płynnych: fiala, - przy zaślubinach: lutroforos i lebes gamikos, - w kulcie zmarłych: lekyt (16). Oprac. Tadeusz J. Żuchowski