Analiza porównawcza zawartości pierwiastków śladowych w całodziennych racjach pokarmowych uczniów ze szkół policealnych z Białegostoku i Warszawy

Transkrypt

1 Ustymowicz-Farbiszewska Probl Hig Epidemiol 214, J i 95(1): wsp Analiza porównawcza zawartości pierwiastków śladowych Analiza porównawcza zawartości pierwiastków śladowych w całodziennych racjach pokarmowych uczniów ze szkół policealnych z Białegostoku i Warszawy Comparative analysis of the trace element content in daily food rations of postsecondary school students in Bialystok and Warsaw Jolanta Ustymowicz-Farbiszewska 1/, Joanna Fiłon 1/, Jan Górski 2/, Jan Karczewski 1/, Joanna Święcka 1/ 1/ Zakład Higieny i Epidemiologii, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku 2/ Zakład Fizjologii, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku Cel pracy. Analiza porównawcza zawartości żelaza, cynku, miedzi i jodu w całodziennych racjach pokarmowych uczniów ze szkół policealnych z Białegostoku i Warszawy. Materiał i metody. Anonimowymi badaniami przy użyciu 24-godz. wywiadu żywieniowego objęto 324 i 76 uczniów w wieku lat. Wielkość spożywanych porcji oszacowano przy pomocy Albumu fotografii produktów i potraw, obliczeń zawartości analizowanych mikroelementów i procent realizacji normy dziennego pobrania dokonano przy użyciu programu komputerowego Dieta 4. Wyniki. Średnia zawartość badanych pierwiastków w całodziennych racjach pokarmowych wynosiła dla uczniów z Białegostoku i Warszawy odpowiednio: 9,4±5,19 i 8,8±3,71 żelaza, 8,9±4,43 i 8,8±4,6 cynku, 1,1±,89 i 1,±,41 miedzi, 12,9±73,21 µg i 13,1±77,9 µg jodu. Wnioski. Średnia zawartość cynku, miedzi i jodu w całodziennych racjach pokarmowych uczniów obu płci z Białegostoku i Warszawy przewyższała normy średniego spożycia. Procent średniego spożycia żelaza w grupie uczennic mieścił się w granicach normy EAR, a w grupie uczniów 2-krotnie przekraczał tę normę. Słowa kluczowe: młodzież, całodzienne racje pokarmowe (CRP), żelazo, cynk, miedź, jod Probl Hig Epidemiol 214, 95(1): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Aim. The comparative analysis of microelements (iron, zinc, copper, iodine) in daily food rations (DFR) of postsecondary students in the cities of and Warsaw. Material & methods. An anonymous study with the use of a 24-hour nutritional interview included 324 female students and 76 male students aged years. The amount of food rations were estimated with the use of Album of photographs of food products and dishes which was developed by the Food and Nutrition Institute. The calculations of the content of the analyzed microelements were performed with the use of Dieta 4 software. The obtained results were compared to the EAR norm. The percentage of meeting the requirements of particular elements and their content in DFR was determined. Results. The average content of the analyzed elements for students from and Warsaw in daily food rations was respectively: 9,4±5,19 and 8,8±3,71 iron, 8,9±4,43 and 8,8±4,6 zinc, 1,1±,89 and 1,±,41 copper, 12,9±73,21 µg i 13,1±77,9 µg iodine. Conclusions. The mean content of zinc, copper and iodine in daily food rations among the students of both genders in and Warsaw exceeded normal average consumption. The percentage of iron in average consumption, in the group of females ranged within the EAR normal limits, in the group of males the percentage twice exceeded the limits. Key words: students, daily food ration (DFR), iron, zinc, copper, iodine Adres do korespondencji / Address for correspondence dr Jolanta Ustymowicz-Farbiszewska Zakład Higieny i Epidemiologii Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku ul. Mickiewicza 2C, tel./fax , jolanta.farbiszewska@umb.edu.pl Wstęp Mikroelementami nazywamy składniki, których ilość w organizmie nie przekracza,1% masy ciała (np. żelazo, cynk, miedź, jod). Zapotrzebowanie człowieka na nie wynosi poniżej 1 /dzień [1]. Mikroelementy wchodzą w skład wielu układów enzymatycznych, hormonów i białek transportowych, pełnią w organizmie różne funkcje: stanowią materiał budulcowy kości, zębów, skóry i włosów, wchodzą w skład związków o podstawowym znaczeniu dla przebiegu procesów metabolicznych, utrzymują równowagę kwasowo-zasadową i regulują gospodarkę wodno-elektrolitową oraz mają różnorodne działania regulujące [1-4]. Prawie 2/3 ogólnej zawartości żelaza w organizmie jest związane we krwi, głównie w postaci hemoglobiny.

2 18 Probl Hig Epidemiol 214, 95(1): Bierze ono udział w przemianie cukrów w energię, wpływa na metabolizm cholesterolu, sprzyja detoksykacji szkodliwych substancji w wątrobie i uczestniczy w wielu procesach metabolicznych takich jak synteza DNA, RNA, transport tlenu, transport elektronów. Niedostateczne spożycie tego pierwiastka wiąże się z obniżeniem ogólnej sprawności fizycznej i intelektualnej, spadkiem koncentracji i zdolności zapamiętywania, obniżeniem nastroju i spadkiem odporności na przeziębienia i infekcje [5]. Cynk wchodzi w skład wielu enzymów, bierze udział w tworzeniu białek, w detoksykacji alkoholu, mineralizacji kośćca, trawieniu protein oraz przekształceniu w energię kalorii zawartych w składnikach odżywczych. Reguluje działanie insuliny (również stężenie glukozy we krwi), uczestniczy w zachowywaniu kodu genetycznego i właściwego zmysłu smaku, gojenia ran, utrzymuje właściwe stężenie witaminy A we krwi, pomaga zachować właściwy poziom cholesterolu i bierze udział w produkcji prostaglandyn. Spożywanie odpowiednich ilości cynku w czasie ciąży zapewnia właściwą wagę niemowlęcia i obniża ryzyko jego choroby lub śmierci. Skutkiem niedoboru tego pierwiastka u dzieci i młodzieży jest zahamowanie wzrostu i niedorozwój fizyczny. Nadmiar cynku może prowadzić do niedokrwistości [1, 5-7]. Miedź aktywizuje niektóre enzymy, dzięki czemu bierze udział w rozwoju i podtrzymywaniu czynności układu serowo-naczyniowego, układu kostnego oraz układu nerwowego i mózgu. Jest również potrzebna do produkcji zdrowych czerwonych krwinek (oraz ich białka: hemoglobiny) i do utrzymania prawidłowego koloru włosów i skóry, wchodzi w skład dysmutazy nadtlenkowej, która chroni błony komórkowe przed działaniem wysoko reaktywnych cząsteczek tlenu. Miedź chroni przed osteoporozą, zwiększa odporność, usprawnia pracę mózgu i hamuje rozwój bakterii [1, 5, 7]. Jod w naszym organizmie znajduję się w mięśniach i skórze, jest głównym składnikiem hormonów wytwarzanych przez tarczycę. Hormony te przede wszystkim regulują tempo przemiany materii (regulator masy ciała), pobudzają wzrost i dojrzewanie komórek, pracę komórek nerwowych i mięśni, wzrost włosów i regenerację skóry oraz zużycie tlenu przez komórki, regulują procesy przemiany węglowodanów i produkcje białek, wpływają na gospodarkę wapniem i fosforem. Pośrednio zapewnia prawidłowe funkcjonowanie mózgu i nerwów, zwiększa siłę skurczu serca [1, 5, 8]. Zaburzenia stanu zdrowia, powstające na tle wadliwego żywienia i niezadowalającej jakości zdrowotnej żywności, są powszechnym i poważnym problemem dotyczącym około 1/3 ludności w Polsce [9]. Niewłaściwe żywienie w młodości jest bezpośrednią przyczyną występowania chorób cywilizacyjnych wieku dorosłego (miażdżyca i jej następstwa, nadciśnienie tętnicze, cukrzyca, otyłość, nowotwory żołądka i trzustki) [1]. Scholl i wsp. [11] zwracali uwagę na wpływ niedoboru witamin i składników mineralnych na rozwój płodu, występowanie dystrofii wewnątrzmacicznej, poronienia. Cel badań Analiza porównawcza zawartości wybranych mikroelementów w całodziennej racji pokarmowej uczniów ze szkół policealnych z Białegostoku i Warszawy. Materiał i metody Anonimowymi badaniami przy użyciu 24-godz. wywiadu żywieniowego objęto 324 i 76 uczniów w wieku lat, o umiarkowanej aktywności fizycznej, uczęszczających do Szkoły Policealnej Nr 1 Ochrony Zdrowia w Białymstoku oraz Medycznej Szkoły Policealnej Nr 2 w Warszawie. Całodzienne racje pokarmowe (CRP) obejmowały śniadanie, obiad, kolację. Wielkość spożywanych porcji oszacowano przy pomocy,,albumu fotografii produktów i potraw opracowany w IŻŻ [12]. Obliczeń dotyczących zawartości analizowanych mikroelementów dokonano przy użyciu programu komputerowego Dieta 4. Uzyskane wyniki porównano z normą EAR (średnie zapotrzebowanie) [1]. Określono zawartość poszczególnych pierwiastków w CRP oraz procent realizacji normy dziennego pobrania. Obliczono odsetki diet badanych z zawartością mikroelementów i podzielono je na 3 grupy: poniżej normy, w normie i powyżej normy. Za normę przyjęto wartości mieszczące się w zakresie 9-11 % realizacji średniego zapotrzebowania na mikroelementy. Uzyskane wyniki opracowano statystycznie przy pomocy programu komputerowego Statistica PL 7.1. Analiza statystyczna otrzymanych wyników obejmowała wyliczenie średniej, odchylenia standardowego, minimum, maksimum i mediany oraz wartości 9- percentyla poszczególnych pierwiastków w CRP. Przed przystąpieniem do analizy przeprowadzono ocenę normalności danego rozkładu testem Shapiro- Wilka. Rozkład zmiennych w istotny sposób odbiegał od rozkładu normalnego, zatem do analiz istotności statystycznej różnic pomiędzy zawartością mikroelementów w CRP w zależności od rodzaju pierwiastka śladowego, płci i miejsca zamieszkania wykorzystano metodę jednoczynnikowej analizy wariancji Anova stosując test Duncana i test kolejności par Wilcoxona. Istotność różnic pomiędzy średnimi zawartościami pierwiastków śladowych w CRP uczniów z Białegostoku i Warszawy oceniono testem t-studenta. Związki pomiędzy poszczególnymi pierwiastkami zbadano sto-

3 Ustymowicz-Farbiszewska J i wsp. Analiza porównawcza zawartości pierwiastków śladowych sując test korelacji Spearmana. Za poziom istotności w obliczeniach przyjęto p=,5. Wyniki i dyskusja W tabelach I i II przedstawiono średnią zawartość, zakresy, odchylenia standardowe, medianę oraz wartości 9-percentyla zawartości żelaza, cynku miedzi i jodu w CRP badanej młodzieży uwzględniające poszczególne posiłki: śniadanie, obiad i kolację. Na podstawie przedstawionych wyników wykazano (tab. I, tab. II) istotne statystycznie (test Dunkana) niższe spożycie badanych pierwiastków śladowych przez niż przez uczniów. Całodzienne racje pokarmowe uczniów z Białegostoku i Warszawy charakteryzowały się nadmierną zawartością żelaza, cynku, miedzi i jodu (tab. II), a uczennic tylko miedzi i jodu (tab. I). Stwierdzono wysoki odsetek diet z nadmiarem żelaza, cynku, miedzi i jodu w całodziennych racjach pokarmowych uczniów obu płci z Białegostoku i Warszawy (ryc.1). Zapotrzebowanie na żelazo zależy od wieku, płci i stanu organizmu. Najbogatszym jego źródłem w diecie jest czerwone mięso, tłuste ryby, mięso kurczaka i indyka, orzechy, suszone owoce, ciemnozielone warzywa i wzbogacane płatki śniadaniowe. W grupie ryzyka utraty zapasów żelaza i wystąpienia objawów niedoboru są dziewczęta, jedzące małe ilości mięsa, drobiu i ryb a szczególnie całkowite wegetarianki [13]. Procent średniego spożycia żelaza w grupie uczennic mieścił się w granicach normy EAR (12%; 8,1±4,2 ), a w grupie uczniów 2-krotnie przekraczał tę normę (21%; 12,±5,15 ). Średnia zawartość żelaza w całodziennych racjach pokarmowych uczniów obu płci z Białegostoku i Warszawy była zbliżona i wynosiła odpowiednio: 9,4±5,19 i 8,8±3,71 (różnice nieistotne statystycznie). Uzyskane w niniejszym badaniu wyniki są zbliżone do otrzymanych przez Sochę i wsp. [14], które Tabela I. Zawartość badanych pierwiastków śladowych w CRP uczennic Table I. Content of trace elements in daily food rations (DFR) of female students Fe [] Zn [] Cu [] J [µg] Norma EAR /EAR norm 8 6,8,7 95 µg x±sd /Warsaw N=162 /Bialystok N=162 Mediana /median Rozrzut /Dispersion 9-percentyl /9 th - percentile x±sd Mediana /median Rozrzut /Dispersion Realizacja normy (%) /% of norm implementation 9-percentyl /9 th -percentile Realizacja normy (%) /% of norm implementation śniadanie 1,4±1,14 1,2, -5,4 2,5 17, 1,6±1,55 1,3,-13,4 2,8 2,6 obiad 3,6±2,13 3,3,-1,8 6,4 45,1 3,5±2,21 3,1,-13,7 6,8 44,9 kolacja 1,3±1,14 1,1,-5,5 2,2 16,4 1,4±,93 1,3,-5,1 2,7 18,5 CRP/DRF 7,7±2,82 7,1 2,9-17,1 11,1 96,2 8,3±4,49 7,5 1,8-39,2 12,8 15,1 śniadanie 1,3±1,5 1,2,-4,4 2,5 18,8 1,5±,99 1,4,-6, 2,8 23,1 obiad 3,4±2,2 3,,-12,4 5,6 49,8 3,6±2,31 3,2,-12,7 6,7 53,1 kolacja 1,4±1,14 1,2,-5,9 2,1 19,8 1,3±,84 1,1,-4,8 2,4 2,4 CRP/DRF 7,3±2,73 7,7 2,7-15,4 1,6 17,1 7,9±3,58 7,4 2,9-28,4 11,9 118,1 śniadanie,1±,12,1,-,5,3 2,,2±,21,1,-1,9,3 24,3 obiad,4±,28,4,-1,4,8 6,,9±4,34,4,-49,,9 111,4 kolacja,1±,1,1,-,5,3 18,6,3±1,5,1,-17,,3 38,6 CRP/DRF,9±,34,8,3-1,8 1,3 122,9 1,±,98,8,2-7,9 1,5 144,3 śniadanie 6,6±8,8 4,4,-48,5 12,6 7, 7,8±9,47 5,3,-59,2 16,2 7,5 obiad 87,1±54,29 74,5,-22,6 176,6 91,7 83,9±57,28 75,3,-32,8 146,6 9,8 kolacja 9,1±16,69 4,7,-121,8 16,2 9,6 12,4±2,69 6,,-139,3 28,1 13,4 CRP/DRF 19,2±55,94 89,2 12,4-229,8 19,79 114,9 19,3±68,11 98,2 13,9-417,2 185,7 117,3 Nie stwierdzono różnic istotnych statystycznie testem t-studenta There were no statistically significant differences in t-student s test

4 11 Probl Hig Epidemiol 214, 95(1): stwierdziły wystarczające spożycie żelaza (8,5 ) w dietach studentek. Spożycie żelaza przez było niższe, niż przez uczniów. Może być to konsekwencją trochę innego stylu odżywiania populacji męskiej i żeńskiej. Niskie spożycie żelaza przez kobiety w tej grupie wiekowej może wiązać się również z niewłaściwym sposobem odchudzania. Kobiety w okresie dojrzewania są bardzo często na dietach jednoskładnikowych, które nie dostarczają składników odżywczych potrzebnych do prawidłowego rozwoju. Skutkiem tego mogą być zaburzenia żołądkowe, migreny, uszkodzenia śluzówki ust (zajady) oraz nieżyty przewodu pokarmowego [15]. Wyższe od prezentowanych w pracy zawartości żelaza uzyskali autorzy z różnych rejonów Polski [4, 16, 17, 18], którzy oceniali poziom tego pierwiastka w dietach młodzieży lat. Czapska i wsp. [17] obliczyli w pierwszym i w drugim roku badań spożycie żelaza przez studentki odpowiednio 12 i 8, a przez studentów odpowiednio 16 i 6. Przysiężna i Wasilewska [4] otrzymały średnie spożycie żelaza wśród studentek 11, a wśród studentów ok. 16 na dzień. CRP młodzieży zamieszkującej internat [18] charakteryzowały się nadmierną podażą żelaza zarówno w grupie dziewcząt jak i chłopców i wyniosły odpowiednio powyżej 19% i 25% normy EAR. Procent średniego spożycia cynku w grupie uczniów i uczennic przewyższał normę EAR i wynosił odpowiednio: 124,5% (11,7±5,55 ) i 114%, (7,7±3,33 ). Średnia zawartość cynku w całodziennych racjach pokarmowych uczniów obu płci z Białegostoku wyniosła 8,9±4,43, a z Warszawy 8,8±4,6 (różnice nieistotne statystycznie). Socha i wsp. [14] wykazała, że studentki spożywały średnio 8,1 cynku w ciągu dnia. Podobne wyniki uzyskał Marzec i wsp. [19], który wykazał, że studenci Fe Zn % ,1 94,7 35,5 5, 34, 46,3 14,5 19,7 5,3 5,3 powyżej normy 2,6 norma, poniżej normy % ,2 32,3 29, 14,5 5,6 5, 44,7 31,6 2,4 31,6 23,7 18,4 powyżej normy norma poniżej normy Cu J % ,1 17,7 24,2 23,4 16,7 76,3 59,9 1,5 13,2 94,7 powyżej normy 2,6 norma, poniżej normy % ,6 4,3 4,1 16,1 79, 44,5 15,4 15,8 5,3 21, 73,7 powyżej normy 5,3 norma poniżej normy Ryc.1. Odsetki diet z określoną zawartością pierwiastków śladowych w CRP Fig.1. Percentage of diets with defined content of trace elements in daily food rations

5 Ustymowicz-Farbiszewska J i wsp. Analiza porównawcza zawartości pierwiastków śladowych spożywali ten pierwiastek w ilościach zbliżonych do optymalnych. Olędzka i wsp. [2] swoich badaniach wykazała prawidłowe wartości spożycia cynku (średni procent realizacji normy wśród uczennic wyniósł 93,6% a wśród uczniów 13%). Najwięcej cynku znajduje się w podrobach, wędlinach, mięsie, produktach zbożowych, rybach. Niedobór cynku występuje dość często u dzieci i młodzieży, wegetarian oraz osób znajdujących się na diecie odchudzającej. Cynk wpływa na funkcjonowanie układu immunologicznego, reguluje wydzielanie hormonów, bierze udział w metabolizmie kwasów tłuszczowych, wpływa na prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego oraz poprawia sprawność umysłową, dlatego tak ważne jest aby zawartość tego mikroelementu w diecie nie była za niska. Jak wykazują badania przeprowadzone przez wielu autorów większość diet mieści się w normach lub normy są przekroczone [2, 14], niewielki odsetek diet dostarcza zbyt małej ilości cynku [1, 5-7]. Największe ilości miedzi w naszym organizmie gromadzą się w wątrobie, mózgu, sercu i mięśniach szkieletowych. Pierwiastek ten w dużych ilościach znajduje się w mące razowej, płatkach owsianych, wątrobie i suchych nasionach strączkowych. Niedobór prowadzi do zwiększonej łamliwości kości i włosów, odbarwienia skóry, niedokrwistości [7]. Średnia zawartość miedzi w całodziennych racjach pokarmowych uczniów obu płci z Białegostoku wyniosła 1,1±,89 i była wyższa od średniej zawartości miedzi w dietach uczniów z Warszawy (1,±,41 ) (różnice nieistotne statystycznie). Procent średniego spożycia miedzi w grupie uczniów i uczennic znacznie przewyższał normę EAR i wynosił odpowiednio: 171%, i 139%. Analiza statystyczna wykazała (ryc. 2) istotnie wyższą średnia zawartość miedzi w grupie uczniów niż uczennic (odpowiednio: 1,2±,49 i 1,±,83 ). Tabela II. Zawartość badanych pierwiastków śladowych w CRP uczniów Table II. Content of trace elements in daily food rations (DFR) of male students Fe [] Zn [] Cu [] J [µg] Norma EAR/ EAR norm 6 9,4,7 95 µg x±sd /Warsaw N=38 /Bialystok N=38 Mediana /Median Rozrzut /Dispersion 9-percentyl /9 th - percentile x±sd Mediana /Median Rozrzut /Dispersion Realizacja normy (%) /% of norm implementation 9-percentyl /9 th -percentile Realizacja normy (%) /% of norm implementation śniadanie 2,±1,95 1,5,-8,1 5,3 33,8 3,2±2,38 2,7,-11,5 6,2 52,7 obiad 4,4±1,98 3,9,9-9,7 7,7 74, 5,2±3,71 4,1,-19,5 9,8 86,5 kolacja 2,±1,5 1,8,-5,8 4,1 33,3 2,9±1,63 2,4,5-6,9 5,4 47,7 CRP /DRF 1,7±4,22 9,8 4,5-21, 18,8 178,8 13,4±5,68 12,3 5,6-28,2 24,1 222,8 śniadanie 2,2±2,4 1,8,-8,4 5,6 23,7 2,7±1,93 2,2,-8,5 6, 28,6 obiad 4,6±1,68 4,2 1,8-8,7 6,8 48,7 5,±3,7 4,6,-18, 8,4 53,2 kolacja 2,2±1,52 2,,-6,1 4,5 23,1 2,6±1,51 2,2,6-6,9 5, 28,2 CRP/DRF 11,4±4,62 1,1 4,3-26, 18,3 12,7 12,±5,49 1,7 5,3-36,7 17,9 128,2 śniadanie,2±,17,2,-,7,5 3,,2±,18,2,-,7,6 35,7 obiad,5±,21,5,1-,9,7 65,7,5±,24,5,-1,1,8 77,1 kolacja,2±,15,1,-,7,4 25,7,2±,13,2,-,6,4 34,3 CRP/DRF 1,1±,46 1,,5-2,5 1,8 16, 1,3±,5 1,1,8-3,1 2,1 181,4 śniadanie 14,5±21,4 8,5,-17,9 27,5 15,2 1,1±9,9 7,8,-41,9 22,8 1,7 obiad 119,6±91,5 97,5 8,5-535,5 224,5 125,8 124,5±75,65 115,1,-38, 243,3 131,1 kolacja 21,5±33,54 8,3,-167,4 7,3 22,6 17,7±28,31 8,1,-19, 67, 18,6 CRP/DRF 164,2±93,86 141,1 53,6-551,5 257,1 172,9 16,±82,41 152,6 9,2-385,8 282,9 168,4 Nie stwierdzono różnic istotnych statystycznie testem t-studenta There were no statistically significant differences in t-student s test

6 112 Probl Hig Epidemiol 214, 95(1): Przedstawione wyniki badań są zbliżone do otrzymanych przez Sochę i wsp. [14], które stwierdziły, że spożycie miedzi w dietach studentek było na poziomie wystarczającym i wynosiło średnio 1, miedzi w ciągu całego dnia, co pozwalało na zrealizowanie 143% normy EAR. Dzienna zawartość miedzi w pokarmach wahała się od,2 do 2,1. Wyniki stwierdzające niedostateczne spożycie miedzi wykazała Przysiężna i Wasilewska [4], które wykazały, że podaż tego pierwiastka mieszcząca się w granicach od 1 do 1,9 na dzień pozwalała na pokrycie jedynie 44% normy wśród studentek i od 71 do 84% wśród studentów. W tych badaniach podkreślono, że spożycie miedzi w całodziennych racjach pokarmowych było bardzo zróżnicowane. Olejnik i wsp. [2] analizowali CRP starszej młodzieży zamieszkującej państwowe domy dziecka na terenie Legnickiego Okręgu Młodzieżowego oraz dwóch szkół na terenie miasta Poznania. Z ich badań wynika, iż zawartość miedzi w CRP przy zastosowaniu metody analitycznej wyniosła od,85 do 1,45, natomiast przy zastosowaniu metody obliczeniowej od 1,32 do 2,17. Średnia zawartość jodu w całodziennych racjach pokarmowych uczniów obu płci z Białegostoku i Warszawy była na porównywalnym poziomie i wyniosła odpowiednio 12,9±73,21 µg i 13,1±77,9 µg (różnice nieistotne statystycznie). Procent średniego spożycia jodu w grupie uczniów był istotnie statystycznie (ryc. 2) wyższy niż w grupie uczennic i wynosił odpowiednio: 171%, (162,1±87,76 µg) i 115% (19,1±62,75 µg). Jak wykazują przeprowadzone badania (tab. I, tab. II, ryc.1) i z Białegostoku i Warszawy przekraczali ilość zalecanego spożycia jodu w całodziennych racjach pokarmowych. Dzienne zapotrzebowanie było realizowane praktycznie podczas jednego posiłku obiadu. Bogatym źródłem jodu są ryby morskie, jaja i mleko. U młodzieży niedobór jodu przyczynia się do powstania wola, opóźnienia rozwoju umysłowe- 2 Bieżący efekt: F(3, 153)=27,438, p=, 16 Bieżący efekt: F(3, 153)=,9962, p=,1 Zawartość [] Fe Zn Cu J Zawartość [] płeć -4 Fe Zn Cu J pierwiastek śladowy 1 Uczennice Bieżący efekt: F(3, 749)=,66, p=, Uczniowie Bieżący efekt: F(3, 296)=2,278, p=, Zawartość [] Zawartość [] Fe Zn Cu J pierwiastek śladowy -4 Fe Zn Cu J pierwiastek śladowy Ryc. 2. Zależność zawartości pierwiastków śladowych od płci i miejsca zamieszkania Fig. 2. Dependence between the content of trace elements vs. gender and place of residence

7 Ustymowicz-Farbiszewska J i wsp. Analiza porównawcza zawartości pierwiastków śladowych go i fizycznego, kretynizmu oraz utraty słuchu [8]. W stanach fizjologicznych, takich jak: ciąża i laktacja u kobiet oraz okres wzrostu u dzieci zapotrzebowanie na jod odpowiednio rośnie. W zależności od stopnia niedoboru jodu, występującego na zamieszkiwanym przez ludzi obszarze (rejony wola endemicznego), składników spożywanego pokarmu (np. czynniki wolotwórcze zawarte w kapuście, brokułach, brukselce, rzepie) i stosowanej diety (niedobory jodu u wegan, którzy usuwają z diety mięso, drób i ryby oraz wszystkie inne produkty pochodzenia zwierzęcego, które mogą stanowić naturalne jego źródło) oraz zanieczyszczenia wody i powietrza (azotany, związki siarki, ołowiu itp.) dzienna ilość przyjmowanego przez człowieka jodu zmienia się. Zaledwie 1% zapotrzebowania ludzi na jod pokrywa woda pitna. Niemniej jednak badania prowadzone w Niemczech i Holandii wykazały, iż skażenie wody pitnej azotanami ogranicza wychwyt jodu przez tarczycę, prowadząc do powstania wola [8, 21]. Badania przeprowadzone wśród różnych grup wiekowych w Polsce i na świecie wykazują niedostateczne pobranie jodu z pożywieniem [8, 22-25]. Na podstawie analizy statystycznej stwierdzono istotną wysoką dodatnią korelację między całkowitą zawartością żelaza, cynku, miedzi i jodu w CRP badanych. Analiza statystyczna (test kolejności par Wilcoxona ryc. 2) wykazała istotny wpływ płci i miejsca zamieszkania na spożycie Fe, Zn, Cu i J oraz na pokrycie norm na badane pierwiastki śladowe w CRP. W wielu regionach świata, w tym w Polsce stwierdza się jednoczesne występowanie niedoborów różnych składników pokarmowych, najczęściej żelaza i jodu [24, 26-29]. Zawartość badanych pierwiastków śladowych nie różni się istotnie od danych uzyskanych w innych krajach. Tylko CRP kobiet z Niemiec, krajów Skandynawskich, Włoch, Irlandii, Portugalii [3] oraz Hiszpanii [31] wykazują wyższe od otrzymanych w niniejszej pracy wartości żelaza, cynku i jodu. Duży odsetek diet zawierających nadmierne ilości omawianych mikroelementów jest zjawiskiem, które może budzić niepokój. Nadmiar składników mineralnych może prowadzić do wielu chorób, które mogą się ujawnić w późniejszym okresie życia i utrudniać prawidłowe funkcjonowanie. Nadmiar omawianych mikroelementów jest spowodowany prawdopodobnie złymi nawykami żywieniowymi i brakiem wiedzy na temat zasad racjonalnego żywienia. W celu zapobiegania występowania nadmiarów jak i niedoborów składników odżywczych należy zmieniać nawyki żywieniowe poprzez edukację [4]. Wnioski 1. Wykazano istotny wpływ płci i miejsca zamieszkania na zawartość żelaza, cynku, miedzi i jodu oraz na pokrycie norm na badane pierwiastki śladowe w CRP. 2. Średnia zawartość cynku, miedzi i jodu w całodziennych racjach pokarmowych uczniów obu płci z Białegostoku i Warszawy przewyższała normy średniego spożycia. 3. Procent średniego spożycia żelaza w grupie uczennic mieścił się w granicach normy EAR, a w grupie uczniów 2-krotnie przekraczał tę normę. 4. Stwierdzono wysoki odsetek diet z nadmiarem żelaza, cynku, miedzi i jodu w całodziennych racjach pokarmowych uczniów z Białegostoku i Warszawy. Piśmiennictwo / References 1. Jarosz M, Bułhak- Jachymczyk B. Normy Żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych. PZWL, 28: Olędzka R, Bobrowska B, Węgłowska K i wsp. Stopień realizacji norm żywieniowych na wybrane składniki mineralne studentów i doktorantów Wydziału Farmaceutycznego Akademii Medycznej w Warszawie w roku akademickim 22/23. Bromat Chem Toksykol 24, 37(4): Oleszkiewicz J. Rola składników mineralnych we współczesnej profilaktyce. J Elem 24, 9(2): Przysiężna E, Wasilewska A. Realizacja norm żywieniowych na wybrane składniki mineralne i grupy produktów spożywczych w dietach studentów Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu. Bromat Chem Toksykol 28, 41(2): Suchacz B, Wesołowski M. Znaczenie wybranych makroi mikroelementów dla zdrowia człowieka. Farm Pol 27, 63 (19): Stefańska E, Karczewski J, Ostrowska L i wsp. Zawartość magnezu i cynku w całodziennej racji pokarmowej studentów Akademii Medycznej w Białymstoku. J Elem 23, 8(1): Dzięgielewska S, Wysocka E, Cofta S, et al. Analysis of serum copper and zinc concentration among excess body mass persons due to their age. J Elem 211, 16(1): Waszkowiak K, Rogalewska J. Poziom edukacji żywieniowej u osób ze zdiagnozowanymi chorobami tarczycy. Acta Sci Pol Technol Alimentaria. 27, 6(4): Szponar L, Rychlik E. Jakość zdrowotna żywności, sposób żywienia, edukacja Żywieniowa ważne problemy zdrowia publicznego w Polsce. Żywn Żyw Zdr 1998, 1: Pioruńska-Mikołajczak A, Pioruńska-Stolzmann M, Barałkiewicz D i wsp. Wpływ 3-miesięcznego leczenia simwastatyną na stężenia miedzi i cynku w surowicy pacjentów z chorobą niedokrwienną serca. J Elem 25, 1(4):

8 114 Probl Hig Epidemiol 214, 95(1): Scholl TO, Hediger ML, Bendich A, et al. Use of multivitamin/ mineral prenatal supplements: influence on the outcome of pregnancy. Am J Epidemiol 1997, 146: Szponar L, Wolnicka K, Rychlik E. Album fotografii produktów i potraw. IŻŻ, Staniek H, Król E, Krejpcio Z. Ocena zawartości żelaza, cynku i miedzi w całodziennych racjach pokarmowych wybranych grup ludności. Żywn Nauk Technol Jakość 26, 2(47): Socha K, Borawska MH, Markiewicz R i wsp. Ocena sposobu odżywiania studentek Wyższej Szkoły Kosmetologii i Ochrony Zdrowia w Białymstoku. Bromat Chem Toksykol 29, 42(3): Jędrzejczak R. Żelazo i mangan w żywności. Rocz PZH 24, 55: Czapska D, Ostrowska L, Karczewski J. Zawartość wybranych biopierwiastków w całodziennych racjach pokarmowych studentów Akademii Medycznej w Białymstoku. Rocz PZH 2, 51(4): Czapska D, Ostrowska L, Stefańska E i wsp. Ocena zawartości wybranych składników mineralnych w całodziennych racjach pokarmowych studentów uczelni medycznej w latach 23/24 i 28/29. Bromat Chem Toksykol 29, 42(3): Szczerbiński R, Markiewicz-Żukowska R, Karczewski J. Składniki regulacyjne racji pokarmowych młodzieży mieszkającej w internatach na terenie powiatu sokólskiego. Bromat Chem Tolsykol 21, 43(3): Marzec Z, Koch W, Marzec A. Ocena spożycia niektórych składników odżywczych z racjami pokarmowymi studentów lubelskich uczelni. Bromat Chem Toksykol 29, 42(3): Olejnik D, Krejpcio Z, Śmigiel- Papińska D, i wsp. Zawartość wybranych składników mineralnych (Ca, Mg, Zn, Cu, Fe) w całodziennych racjach pokarmowych młodzieży starszej: porównanie wyników analitycznych i obliczeniowych. Roczn PZH 1999, 5(4): Kurosad A, Nicpoń J, Kubiak K i wsp. Występowanie, obieg i obszary niedoboru jodu oraz główne jego źródła w żywieniu człowieka i zwierząt. Adv Clin Exp Med 25, 14(5): Dłużniewska K, Tylek D, Baranowska K. Ocena ilości jodu w całodziennym pożywieniu i w moczu osób objętych badaniami epidemiologicznymi w makroregionie krakowskim po awarii w Czarnobylu oraz poziom jodu w wodzie pitnej w badanym obszarze. Endokr Pol 1991, 42: Manz F, van t Hof MA, Haschke F. Iodine supply in children from different European areas; The Euro-Growth Study. JPGN 2, 31: Przysławski J, Bolesławska I, Nowak J. Ocena poziomu spożycia wybranych składników mineralnych występujących w racjach pokarmowych kobiet i uczniów w okresie menoi andropauzy. Nowa Med 2, 12: Skop A, Kolarzyk E. Ocena sposobu żywienia i stanu zdrowia starszych mieszkańców domów pomocy społecznej. Now Lek 25, 74(4): Braverman LE. Iodine and the thyroid 33 years of study. Thyroid 1994, 4: Bhan MK, Sommerfelt H, Strand T. Micronutrient deficiency in children. Br J Nutr 21, 85: Pedersen BI, Knudsen N, Jorgensen T, et al. Large differences in incidences of overt hyper and hypothyroidism associated with a small difference in iodine intake; a prospective comparative register based population survey. J Clin Endocrinol Metab 22, 87: Zimmermann MB, Zeder C, Chaouki N, et al. Dual fortification of salt with iodine and microencapsulated iron: a randomized, double-blind, controlled trial in Moroccan schoolchildren. Am J Clin Nutr 23, 77: Martínez-Tomé MJ, Rodríguez A, Jiménez AM, et al. Food habits and nutritional status of elderly people living in a Spanish Mediterranean city. Nutr Hosp 211, 26(5): Vińas BR, Barba LR, Ngo J, et al. Projected Prevalence of Inadequate Nutrient Intakes in Europe. Ann Nutr Metab 211, 59: