Prof. Kazimierz Lankosz dr Brygida Kuźniak. (Katedra Prawa Międzynarodowego Publicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie)

Transkrypt

1 Prof. Kazimierz Lankosz dr Brygida Kuźniak (Katedra Prawa Międzynarodowego Publicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie) Stosunki międzynarodowe - przedmiot i metoda nauczania (kilka uwag z perspektywy Katedry Prawa Międzynarodowego Publicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie oraz Katedry Prawa Międzynarodowego Publicznego i Porównawczego Akademii Ekonomicznej w Krakowie) Referat na konferencję "Stosunki międzynarodowe jako przedmiot badań i nauczania w Polsce" Polski Instytut Spraw Międzynarodowych 4-5 grudnia 2000 r.

2 I. Przedmiot nauczania Stosunki międzynarodowe rozumiane jako część postrzegalnej rzeczywistości mogą stanowić przedmiot wielu nauk. Rozległe i bardzo różnorodne działania międzynarodowe (polityczne, gospodarcze, społeczne, kulturalne i inne) są polem penetracji w szczególności: ekonomii, językoznawstwa, kulturoznawstwa, politologii, psychologii, socjologii itd. Znakomita część stosunków międzynarodowych nie jest przy tym w ogóle regulowana przez prawo, te zaś które są regulowane przez prawo stanowią obszar zainteresowania nauk prawnych. W tym miejscu warto postawić pytanie jakie dziedziny i gałęzie prawa zajmują się stosunkami międzynarodowymi? Wydaje się, że na gruncie terminu stosunki międzynarodowe spotyka się wiele zarówno ugruntowanych jak i młodszych, wyodrębnionych jak i dopiero ewoluujących dziedzin i gałęzi prawa. Tytułem przykładu można wymienić prawo międzynarodowe publiczne, prawo konstytucyjne porównawcze, prawo europejskie a także wyodrębniające się międzynarodowe prawo gospodarcze, stopniowo usamodzielniające się prawo organizacji międzynarodowych bądź prawa człowieka jak również rozmaite dziedziny prawa porównawczego oraz łączone tradycyjnie z cywilistyką prawo międzynarodowe prywatne.

3 Zastanowić należałoby się zatem nad samym pojęciem stosunki międzynarodowe. W doktrynie polskiej "stosunki międzynarodowe" ujmuje się dwojako: w szerszym i węższym znaczeniu. Przykładowo: - S. E. Nahlik: "w szerszym znaczeniu stosunkami międzynarodowymi są wszelkie stosunki międzyludzkie, które w jakimkolwiek ze swych zasadniczych elementów - podmiotowym czy przedmiotowym - wykraczają poza teren jednego państwa. Podmiotowym, jeżeli stronami danego stosunku są osoby bądź posiadające obywatelstwo różnych państw, bądź w różnych państwach zamieszkałe, a niekiedy tylko przebywające czasowo (tak w wypadku osób fizycznych), bądź w różnych państwach posiadające siedzibę (tak w wypadku osób prawnych). Przedmiotowym, jeżeli przedmiot danego stosunku znajduje się na terytorium innego państwa niż to, z którym jakimkolwiek węzłem są związane osoby zaangażowane w ten stosunek. Ale są też stosunki międzynarodowe w węższym znaczeniu. To stosunki rozgrywające się niejako na wyższej płaszczyźnie: między państwami, narodami (...). W pewnym uproszczeniu można powiedzieć, że stosunki międzynarodowe w węższym znaczeniu to stosunki przede wszystkim, choć nie wyłącznie, między państwami." 1 - L. Antonowicz: "stosunki międzynarodowe mogą być rozumiane dwojako: w znaczeniu węższym znaczą to samo, co stosunki międzypaństwowe, w 1 S. E. Nahlik "Prawo międzynarodowe i stosunki międzynarodowe. Zeszyt I.", Kraków 1981, s. 13.

4 znaczeniu szerszym obejmują ponadto stosunki między osobami i organizacjami istniejącymi w różnych państwach." 2 - W. Góralczyk: "stosunki międzynarodowe w najszerszym rozumieniu są to stosunki społeczne (międzyludzkie), które przekraczają granice jednego państwa. Uczestnikami ich mogą być same państwa, inne organizacje nie podlegające władzy żadnego państwa lub osoby fizyczne i prawne, w tym stowarzyszenia i przedsiębiorstwa z jednego państwa, które wchodzą w różnorodne kontakty z osobami fizycznymi i prawnymi z innych państw (...) stosunki międzynarodowe będą rozumiane w węższym znaczeniu: jako stosunki między państwami i między innymi podmiotami prawa międzynarodowego." 3 - A. Klafkowski: "termin stosunki międzynarodowe jest wieloznaczny, wskutek czego w jego definicjach występują znaczne różnice. Wspólną ich cechę stanowi ustalenie, że stosunki międzynarodowe to całokształt albo część powiązań między państwami stanowiącymi społeczność międzynarodową. Podkreśla się również że jest to dziedzina stosunków między ludźmi. Wspólną cechę tych definicji stanowi również podkreślenie, że przedmiotem stosunków międzynarodowych są rożne kontakty (...)" 4. 2 L. Antonowicz "Prawo międzynarodowe publiczne", Lublin 1989, s W. Góralczyk "Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie", Warszawa 1996, s A. Klafkowski "Prawo międzynarodowe publiczne", Warszawa 1981, s. 13, zob. również J. Gilas, J. Symonides "Stosunki międzynarodowe a nauczanie prawa międzynarodowego", "Życie Szkoły Wyższej" 1966, Nr 5, s ; J. Symonides "Stan i perspektywy rozwoju badań nad współczesnymi stosunkami międzynarodowymi", "Studia Nauk politycznych" 1973, Nr 1, s ; R. Bierzanek "Stosunki międzynarodowe", Encyklopedia 1976, s do powyższych pozycji autorzy odsyłają w ślad za A. Klafkowskim.

5 Rozmaite definiowanie terminu "stosunki międzynarodowe" odbija się w zóżnicowanym ujmowaniu pojęcia "społeczność międzynarodowa". Przykładowo: - J. Symonides: "w węższym znaczeniu społeczność międzynarodowa to ogół państw suwerennych, utrzymujących stosunki wzajemne regulowane przez prawo międzynarodowe. W szerszym znaczeniu społeczność międzynarodowa obejmuje także niesuwerenne podmioty, czyli wszystkich uczestników stosunków międzynarodowych wyposażonych w zdolność do działań w płaszczyźnie międzynarodowej, których prawa i obowiązki są określone przez prawo międzynarodowe." 5 - J. Makowski: społeczność międzynarodowa to ogół państw utrzymujących ze sobą stosunki na stopie równości 6 - L. Gelberg: " ogół państw istniejących dziś i działających samodzielnie na arenie międzynarodowej, w charakterze podmiotów stosunków i prawa międzynarodowego, tworzy społeczność międzynarodową. Obraz tej społeczności nie jest jednolity, przeciwnie, przedstawia prawdziwą mozaikę." 7 - W. Morawiecki: Społeczność międzynarodowa obejmuje wszystkie stosunki współzależności i więzi, występujące między ludźmi i ich grupami, a wykraczające zasięgiem poza granice poszczególnych państw. 8 5 R. Bierzanek, j. Symonides "Prawo międzynarodowe publiczne", Warszawa 1997, s J. Makowski "Podręcznik prawa międzynarodowego", Warszawa 1948, s L. Gelberg "Zarys prawa międzynarodowego", Warszawa 1979, s W. Morawiecki "Funkcje organizacji międzynarodowych" 1971, s. 25.

6 Zarysowane wyżej różnice terminologiczne dotyczące zarówno samego pojęcia "stosunki międzynarodowe" jak i definiowania społeczności, w której owe międzynarodowe relacje zachodzą, znajdują z kolei swe odbicie w wyodrębnianiu przez ośrodki naukowe różnych dziedzin nauczania oraz w odmiennych programach naukowo - dydaktycznych. Tu koniecznie należy nadmienić, że z początkiem XX wieku wyodrębniła się i zaczęła prężnie rozwijać osobna dziedzina badań i nauczania, mianowicie stosunki międzynarodowe 9. Zadaniem tej dziś już dobrze zakorzenionej - zwłaszcza w krajach Europy Zachodniej i Ameryki Północnej - dyscypliny jest syntetyczne zajmowanie się stosunkami międzynarodowymi, po to by w szczególności odkryć pewne prawidłowości historyczne i ogólne reguły rządzące tymi stosunkami oraz wyjaśniać je. Powstanie stosunków międzynarodowych jako osobnej dziedziny naukowej nie wchłonęło i nie zlikwidowało innych dziedzin nauki (w tym w szczególności dziedzin prawnych) opisujących i wyjaśniających stosunki międzynarodowe. Dla przykładu można podać, że na (względnie przy) samym tylko Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego aktualnie działają równolegle: Katedra Prawa Międzynarodowego Publicznego, Katedra Prawa Prywatnego Międzynarodowego, Katedra Prawa Europejskiego, Ośrodek Praw Człowieka oraz prowadzące m.in. studia porównawcze: Szkoła Prawa Niemieckiego, Szkoła Prawa Francuskiego, Szkoła Prawa Amerykańskiego a 9 W kwietniu 1919 r. w Uniwersytecie Walii w Alberystwyth utworzono Katedrę Polityki Międzynarodowej, w ślad za nią nieco później powstały kolejne katedry, w szczególności w Londynie i Oksfordzie - zob. E. Cziomer,

7 także w Instytucie Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych osobna Katedra Stosunków Międzynarodowych. Na tym tle warto zastanowić się jaką pozycję zajmuje i jaką rolę odgrywa nauka prawa międzynarodowego publicznego w odniesieniu do szeroko rozumianego obrotu międzynarodowego. Przyjmując, że prawo międzynarodowe publiczne to system norm regulujących wzajemne stosunki pomiędzy podmiotami tego prawa, przede wszystkim państwami i organizacjami międzynarodowymi 10, należy po pierwsze stwierdzić, że nie jest ono jedyną dziedziną nauki, a nawet nie jedyną nauka prawniczą, zajmującą się stosunkami międzynarodowymi. Dla opisywania i badania stosunków międzynarodowych nie wystarczy wiedza prawnicza, niezbędne są również kwalifikacje ekonomiczne, socjologiczne, geograficzne, historyczne i wiele, wiele innych. Przedmiot nauki o stosunkach międzynarodowych jest szerszy od przedmiotu nauki prawa międzynarodowego i nie powinien być ograniczony wyłącznie do prawa, zaś w ramach prawa, do prawa międzynarodowego publicznego. Po drugie, należy zwrócić uwagę na to, że stosunki międzynarodowe, rozumiane jako część postrzeganej przez nas rzeczywistości, są materialnym źródłem prawa międzynarodowego. Rzeczywistość międzynarodowa wpływa na L. Zyblikiewicz "Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych", Warszawa 2000, s W. Czapliński, A. Wyrozumska "Prawo międzynarodowe publiczne", Warszawa 1999, s. 5.

8 powstawanie, rozwój i zanikanie norm międzynarodowoprawnych i w ten sposób determinuje istnienie i zakres prawa międzynarodowego. Po trzecie, warto zaznaczyć, że prawo międzynarodowe publiczne jest dziedziną ciągle rozwijającą się i ewoluującą. Wciąż powstają nowe jego działy, jak w szczególności: międzynarodowe prawo lotnicze czy międzynarodowe prawo kosmiczne, nadal wyodrębniają się i usamodzielniają dziedziny o charakterze interdyscyplinarnym takie jak na przykład: prawo międzynarodowe gospodarcze, prawo obcych (cudzoziemców), międzynarodowe prawo karne, czy prawo własności intelektualnej łącznie z międzynarodowym systemem jego ochrony. Po czwarte, należy przypomnieć, że sporna jest lista podmiotów oraz źródeł prawa międzynarodowego publicznego. Prawnomiędzynarodowej podmiotowości państw czy organizacji międzyrządowych nikt nie neguje, nie ma natomiast zgody w doktrynie co podmiotowości wielkich korporacji transnarodowych, bądź po prostu jednostek. Podobnie rzecz wygląda w odniesieniu do formalnych źródeł prawa międzynarodowego. Powszechnie za źródła uznaje się traktaty, zwyczaj i normatywne, wiążące uchwały międzynarodowych organizacji międzyrządowych, brak zaś powszechnej akceptacji dla traktowania w charakterze źródeł orzecznictwa czy ogólnych zasad prawa.

9 W świetle powyższych uwag można, zakładając pewne uproszczenie tematu, pokusić się o następujące zestawienie: - stosunki międzynarodowe rozumiane szeroko to stosunki międzyludzkie wykraczające poza obszar jednego państwa; - stosunki międzynarodowe rozumiane wąsko to relacje pomiędzy państwami, bądź w ogóle pomiędzy podmiotami prawa międzynarodowego publicznego (państwa, państwa in statu nascendi, GO, stolica apostolska); - społeczność międzynarodowa rozumiana szeroko to ogół uczestników szeroko rozumianych stosunków międzynarodowych; - społeczność międzynarodowa rozumiana wąsko to ogół państw lub ogół państw i międzyrządowych organizacji międzynarodowych, bądź w ogóle ogół podmiotów prawa międzynarodowego publicznego; - stosunki międzynarodowe rozumiane szeroko czyli relacje zachodzące w obrębie szeroko rozumianej społeczności międzynarodowej stanowią przedmiot zainteresowania nauk pozaprawnych oraz tylko niektórych dyscyplin prawniczych jak na przykład prawo prywatne międzynarodowe czy cywilne prawo porównawcze; - przedmiot zainteresowania prawa międzynarodowego publicznego stanowią stosunki międzynarodowe rozumiane wąsko czyli relacje zachodzące w obrębie wąsko rozumianej społeczności międzynarodowej.

10 Zgadzając się, że do pełnego opisania i badania stosunków międzynarodowych konieczna jest interdyscyplinarna praca naukowa, a w szczególności że konieczne jest zachowanie odpowiednich proporcji perspektyw prawnej i politologicznej oraz że przedmiot nauki o stosunkach międzynarodowych nie może być ograniczony tylko do prawa, warto w tym miejscu mimo wszystko przywołać pojęcie: "prawo transnarodowe". Wydaje się, iż dziedzina ta może przynieść prawniczą odpowiedź na problemy doby globalizacji. Występujące dzisiaj, a uwarunkowane rozwojem cywilizacyjno - technicznym: przyspieszenie napływu i wymiany informacji, rozwój handlu międzynarodowego, usług i globalne racjonalizowanie czynników produkcji oraz postępujące zacieśnianie współzależności między aktorami globalnej sceny ekonomicznej stanowią wyzwanie nie tylko dla polityki czy kierunków socjologicznych i psychologicznych ale również dla prawa. Debata polityczna na temat globalnego kapitalizmu technologicznego oraz rozpowszechnienia w świecie - w aspekcie globalnym - mechanizmów demokratycznych toczy się. Jest prowadzony również dyskurs psychologiczno - socjologiczny, obejmujący w szczególności analizę roli jednostki jako motoru i beneficjenta procesów globalizacji oraz refleksję nad tym czy koszty i korzyści globalizacji są rozsądnie dzielone w społeczeństwie. Prawniczy opis i analizę

11 stosunków międzynarodowych doby globalizacji może natomiast przynieść prawo transnarodowe 11. Konkludując można powiedzieć, że choć istnieje odrębna dyscyplina "stosunki międzynarodowe", to jednak bardzo wiele różnorodnych instytucji może z powodzeniem prowadzić nauczanie w dziedzinie stosunków międzynarodowych, a uzależnione jest to od tego o jaki rodzaj stosunków chodzi i jak są one definiowane. Na gruncie pojęcia "stosunki międzynarodowe" spotyka się wiele nauk, a w obrębie nauk prawnych do wspólnego mianownika pretenduje prawo transnarodowe. II. Metoda nauczania 12 Można zaryzykować tezę, że w Polsce uczy się prawa, w tym również prawa międzynarodowego publicznego, uwzględniając raczej aspekty teoretyczne niż praktyczne. Podstawą zdobywania umiejętności prawniczych jest podręcznik względnie wykład kursowy ewentualnie uzupełniony pewną liczbą monografii pogłębiających poszczególne zagadnienia oraz któryś zbiór wybranych traktatów. Najczęściej zalecane studentom podręczniki, encyklopedie i monografie to: 11 Koncepcję prawa transnarodowego przedstawia P.C. Jessup w: "Transnational Law", New Haven 1958; problemy z zakresu prawa transnarodowego są analizowana w osobnym periodyku: "Vanderbilt Journal of Transnational Law", Nashville, Tennessee, USA; zob. również K. Lankosz "Organizacje pozarządowe: międzynarodowe czy transnarodowe?", Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Nr 95, 1978, s. 5 i nast. 12 rozważania ograniczono do prawa międzynarodowego publicznego.

12 - L. Antonowicz "Podręcznik prawa międzynarodowego", Warszawa C. Berezowski "Międzynarodowe prawo lotnicze", Warszawa R. Bierzanek "Wojna a prawo międzynarodowe", Warszawa R. Bierzanek, J. Symonides "Prawo międzynarodowe publiczne", Warszawa W. Czapliński, A. Wyrozumska "Prawo międzynarodowe publiczne", Warszawa Z. Doliwa-Klepacki "Encyklopedia organizacji międzynarodowych", Warszawa M. Frankowska "Prawo traktatów", Warszawa L. Gelberg "Zarys prawa międzynarodowego", Warszawa J. Gilas "Prawo międzynarodowe", Toruń W. Góralczyk "Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie", Warszawa A. Górbiel "Międzynarodowe prawo kosmiczne", Warszawa A. Klafkowski "Prawo międzynarodowe publiczne", Warszawa Z. Knypl "Wprowadzenie do prawa europejskiego", Warszawa T. Łoś-Nowak (red.) "Współczesne stosunki międzynarodowe", Wrocław S.E. Nahlik "Kodeks prawa traktatów", Warszawa S.E. Nahlik " Prawo międzynarodowe i stosunki międzynarodowe. Zeszyt I", Kraków 1981

13 - E.J. Osmańczyk "Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych", Warszawa E. Pietkiewicz "Protokół dyplomatyczny", Warszawa R. Sonnenfeld (red.) "Odpowiedzialność państwa w prawie międzynarodowym", Warszawa J. Sutor "Prawo dyplomatyczne i konsularne", Warszawa J. Symonides "Nowe prawo morza", Warszawa R. Szafarz "Sukcesja państw w odniesieniu do traktatów we współczesnym prawie międzynarodowym", Ossolineum Najczęściej zalecane studentom zbiory dokumentów to: - M. Flemming "Międzynarodowe prawo wojenne. Zapobieganie konfliktom zbrojnym. Odpowiedzialność za przestępstwa wojenne. Zbiór dokumentów", Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa B. Gronowska, T. Jasudowicz, C. Mik "Prawa Człowieka. Dokumenty międzynarodowe", Wydawnictwo Comer, Toruń K. Kocot, K. Wolfke "Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego", PWN Wrocław-Warszawa B. Kuźniak, A. Capik "Traktat Amsterdamski - tom I", Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa A. Przyborowska-Klimczak "Prawo międzynarodowe publiczne. Wybór dokumentów", Lublin 1995

14 - A. Przyborowska-Klimczak, E. Skrzydło-Tefelska "Dokumenty Wspólnot Europejskich", Lublin J. Staszków "Prawo międzynarodowe publiczne. Wybór dokumentów", Kraków M. Sykulska "Prawo międzynarodowe publiczne", Wydawnictwo Prawnicze LEX, Sopot B. Wierzbicki (red.) "Prawo międzynarodowe. Materiały do studiów", Białystok 1996 Z żalem stwierdzić należy iż stosunkowo rzadko naucza się prawa międzynarodowego publicznego w oparciu o kazusy, orzeczenia sądowe oraz materiały symulujące sytuacje realnie występujące w życiu. Powstaje pytanie dlaczego tak jest? Wydaje się, że prawo międzynarodowe publiczne wciąż rzadko stanowi w Polsce przedmiot praktycznego zastosowania i - może wyłączywszy instytucję tzw. "skarg do Strasburga" - jest dla prawników sądowych jeszcze bardzo odległe i abstrakcyjne. Należy mieć nadzieję, że sytuacja ta zmieni się wraz z postępującym procesem internacjonalizacji prawa oraz spodziewanym wejściem Polski do Unii Europejskiej. Konkludując można stwierdzić, że podstawowym źródłem problemów międzynarodowoprawnych jest praktyka i w związku z tym zachodzi

15 konieczność bardziej praktycznego podejścia do nauczania prawa międzynarodowego publicznego. Kończąc niniejsze rozważania pragniemy zaprezentować i polecić Państwu skromny dorobek naszej Katedry stanowiący próbę odpowiedzi na powyższe wyzwanie, mianowicie: - repetytorium do nauki prawa międzynarodowego autorstwa pracowników Katedry (P. Filipek, B. Kuźniak) 13. Repetytorium to składa się z trzech części, z których pierwsza zawiera pytania testowe i odpowiedzi, druga kazusy wraz z rozwiązaniami, a trzecia tablice.. Zamysłem autorów było to aby testy zawierały konkretne pytania obejmujące cały kursowy materiał z przedmiotu prawo międzynarodowe publiczne, nauczanego na uniwersytetach oraz aby kazusy zawierały stany faktyczne nie oderwane od praktyki miedzynarodowej ; - zbiór kazusów autorstwa doktorantów Katedry (opieka naukowa K. Lankosz) 14. Zbiór ten zawiera kazusy z różnych działów prawa międzynarodowego publicznego, których rozwiązywanie powinno doprowadzić do konfrontacji pomiędzy zdobytą przez uczącego się wiedzą teoretyczną a praktycznie zaistniałym problemem. 13 P. Filipek, B. Kuźniak "Prawo międzynarodowe publiczne. Testy, kazusy, tablice", Warszawa P. Czubik, G. Grela, B. Kuźniak, D. Lipiarska, A. Mokrzycka, I. Szczepańska, A. Zacharzewski, J. Ziajka "Kazusy prawo międzynarodowe publiczne", Kraków1997.