Elin Evenrud. Norweski uniwersytet ludowy. Abstrakt

Transkrypt

1 Elin Evenrud Norweski uniwersytet ludowy Abstrakt Norweski uniwersytet ludowy podlega ochronie prawnej poprzez Ustawę o uniwersytecie ludowym. Uniwersytety ludowe to szkoły z internatami o szczególnym środowisku nauczania, które daje doskonałe warunki do rozwoju umiejętności społecznych, takich jak komunikacja, współpraca oraz uznanie wartości. Przygotowanie studentów oraz dialog to główne zasady pedagogiczne. Rząd norweski nadał swobodę opracowania własnych dokumentów, dotyczących programu nauczania każdemu uniwersytetowi ludowemu. Uniwersytet ludowy w Norwegii jest powszechnie cenioną instytucją i zgodnie z ustawą uczniowie nie są poddawani indywidualnym ocenom formalnym. Wprowadzenie Intencją tego artykułu nie jest przeprowadzenie pełnego wywodu naukowego lecz ma on na celu krótką prezentację uniwersytetu ludowego w Norwegii w kwestiach, związanych z kompetencjami i ewaluacją. Został stworzony jako narzędzie pomocnicze przy mojej prezentacji pn. Norweski uniwersytet ludowy Wolność nauczania bez ustalonych programów nauczania oraz formalnej ewaluacji, która zostanie przedstawiona podczas polskiej konferencji szkół pn. Jakość edukacji czy / i jakość ewaluacji. Zadania i rozwój przywódców, która odbędzie się w Krakowie w dniach 30. marca 2012r. do 2. kwietnia 2012r. Artykuł ten opiera się na materiałach, pochodzących z oficjalnych raportów norweskich Wolność pluralizmu o ramach uniwersytetu ludowego (Dz.U. 2001:16), które zostały sporządzone na zlecenie rządu norweskiego w 2000r. Ustawa o uniwersytecie ludowym stanowi też materiał, na którym oparty został niniejszy artykuł. Tłumaczenie tych dokumentów i ich tytułów nie jest wierne oryginałom dokumentów, lecz zostało wykonane,

2 aby ułatwić odbiór oryginalnego tekstu. Zarówno tłumaczenia własne, jak i oryginalne tytuły zostały wymienione w wykazie literatury znajdującym się na końcu artykułu. Zanim przejdę do głównego tematu pracy, krótko przedstawię opis Uniwersytetu ludowego, opierając się na własnych doświadczeniach i wiedzy na temat uniwersytetów ludowych, którą nabyłam podczas 12-lat pracy na uniwersytecie ludowym oraz w okresie przynależności do Norweskiego Związku Szkół Ludowych. Na zakończenie przedstawię krótkie podsumowanie głównych aspektów wymienionych w tym artykule. Zarys struktury uniwersytetu ludowego (w oparciu o własną wiedzę) Uniwersytet ludowy jest szczególną formą placówki kształcenia, którą można spotkać w Finlandii, Szwecji, Danii i Norwegii. Występują pewne różnice pomiędzy uniwersytetami ludowymi w tych czterech krajach, lecz w zasadzie są one podobne, w szczególności pod względem wartości i podejścia pedagogicznego. Norweski uniwersytet ludowy stanowi alternatywę kształcenia dla osób w wieku lat i starszych. Około 10% Norwegów w wieku 19-lat uczęszcza do takich szkół przez okres roku. Uniwersytety ludowe to szkoły z internatami, które działają bez z góry określonych programów nauczania. Szkoły te objęte są ochroną gwarantowaną przez odrębną ustawę Ustawę o uniwersytetach ludowych. Zgodnie z tą ustawą szkoły nie prowadzą żadnego formalnego oceniania uczniów, jak np. wystawianie ocen. Na uniwersytetach ludowych uczniowie odgrywają istotną rolę w procesie podejmowania decyzji. Wysoko ceniona jest także samorządność wychowanków. Szkoły, a także często i nauczyciele mają możliwość decyzji o przedmiotach, które będą nauczane. Pensje nauczycieli opłacane są przez rząd. Uczniowie nie muszą posiadać specjalnych zdolności, czy też mieć odpowiednich ocen, aby móc uczęszczać do szkoły uniwersytetu ludowego. W każdym roku przy naborze liczy się kolejność zgłoszeń. Uniwersytety ludowe oferują zarówno roczne programy kształcenia w pełnym wymiarze, jak i szkolenia trwające krócej. Osoby uczestniczące w rocznych programach nauczania to głównie młodzi ludzie, jednak nie ma tu limitu wieku. Około 60% uczniów, którzy biorą udział w tych programach to dziewczęta. W szkoleniach krótkich uczestniczą osoby w zróżnicowanym wieku. Szkolenia te przeznaczone są dla uczniów o specjalnych potrzebach

3 oraz są to także lekcje dla uczniów o normalnym trybie nauczania. Programy w pełnym wymiarze zajęć zostały poddane do zatwierdzenia przez Norweski Państwowy Fundusz Kredytów Edukacyjnych w celu możliwości uzyskania pożyczki. W Norwegii istnieje 78 uniwersytetów ludowych. Dziesięć z nich zostało założonych przez powiaty/ gminy. Reszta to szkoły prywatne, założone przez fundacje, organizacje lub wspólnoty chrześcijańskie. Norweskie uniwersytety ludowe zaangażowane są w pracę na rzecz solidarności na całym świecie. Wspierają także prace dążące do ustanowienia uniwersytetów ludowych w Gazie, na Białorusi, w Indiach i w innych krajach. Historia i pedagogika (na podstawie normy NOU 2001:16) Pierwszy uniwersytet ludowy został założony w Danii w 1844r., natomiast pierwszy norweski uniwersytet ludowy utworzono w 1864r. Zamiarem było stworzenie szkoły, która poprzez rozbudzanie świadomości międzykulturowej i liberalne kształcenie rozwijać będzie osobowość. Szkoła ludowa ma potrójne zadanie: uczniowie powinni uczyć się zarówno od życia jak i o życiu a także przez całe życie. Idea powstania uniwersytetu ludowego zapoczątkowana została przez duńskiego księdza i pedagoga Mikołaja Fryderyka Seweryna Grundtviga, który podkreślał znaczenie praktycznego nauczania nad kształceniem teoretycznym. Jego hasło to żywe słowo, czyli kształcenie w oparciu o dialog zamiast nauczania opartego o teorie z książek. Proces kształcenia powinien koncentrować się na dialogu oraz na upodmiotowieniu wszystkich partnerów interakcji edukacyjnej, tzn. nauczyciel i uczeń powinni uczestniczyć w takim procesie edukacji na tym samym poziomie. Ta równość konwersacji powinna stanowić podstawę uniwersytetu ludowego. Kładzie się także nacisk na popularyzację wiedzy wśród szerokich kręgów społecznych oraz na procesy uczenia grupowego, gdzie uczniowie uczą się od siebie nawzajem. Uniwersytety ludowe kładą duży nacisk na edukację środowiskową, rozwijanie umiejętności praktycznych i rozwój osobisty. Działalność uniwersytetów ludowych skupia się na wzmocnieniu postaw indywidualnych w celu aktywizacji do życia społecznego i zawodowego. Funkcjonują jako forma edukacyjna dla kształcenia ogólnego oraz rozwoju osobowego. Życie uczniów skupione jest w obrębie struktury szkoły, co umożliwia zniwelowanie podziału na szkołę i wypoczynek.

4 Każda szkoła opracowuje swoje programy edukacyjne, zawierające plany działalności dydaktyczno-wychowawczo-organizacyjnej oraz program nauczania. Szkoły w dużej mierze mogą wykorzystać zainteresowania uczniów oraz uwzględnić to w programie nauczania, gdyż nie są one związane zewnętrznymi wymogami nałożonymi przez program nauczania obowiązujący w kraju. Z uwagi na to, iż uniwersytety ludowe nie są związane zewnętrznymi ramami mają one możliwość wyboru przedmiotów i tematów oraz mogą wykorzystać formę i metody kształcenia, które ułatwią komunikację, która dominować będzie w sytuacji uczenia. Zarówno treść, jak i forma kształcenia może być zmieniana w trakcie jej trwania. Uczniowie powinni mieć możliwość w znacznym zakresie oddziaływania na program kształcenia. Można by podać kilka uniwersytetów ludowych, jako przykłady szkół, które opracowały programy edukacyjne, które miały wpływ i stały się podstawą do opracowania innych programów w innych szkołach, jak np. klasy społeczne/ programy kształcenia wczesnoszkolnego, programy sportowe i rekreacyjne, turystyczne, wykorzystania środków przekazu, muzyczne i teatralne, programy dotyczące współpracy międzynarodowej oraz kwestii solidarnościowych. Spoglądając na przeszłe inicjatywy uniwersytetów ludowych, to można wyróżnić niektóre dziedziny, które są charakterystyczne dla tej instytucji. Jednymi z kluczowych kwestii są wychowanie obywatelskie i powszechność. Uniwersytet ludowy odegrał znaczącą rolę w budowaniu świadomości obywatelskiej. Szkoły pełniły także ważną funkcję przy wspieraniu popularyzacji kultury, tradycji i języka. Norwegia przez wiele wieków była pod panowaniem Danii i Szwecji i uważa się, że uniwersytety ludowe odegrały ważną rolę w zachowaniu własnych wartości kulturowych. Jednocześnie nauczanie na uniwersytetach ludowych skierowane było na podkreślanie wartości uniwersalnych poprzez skupianie się na egzystencjalnej interpretacji istnienia, oraz tego co oznaczało bycie istotą ludzką. Napięcia pomiędzy elitą a ludem są charakterystyczne dla historii uniwersytetów ludowych jako szkół dla ludu, które stanowiły przeciwieństwo łacińskiej szkoły elit ideału edukacji. W szkołach tych nauczano zdrowego rozsądku oraz ogólnych umiejętności życiowych bez poddawania ocenie osiągnięć uczniów. Główny nacisk został położony na praktyczne i polityczne kształcenie a nie na naukę. Uniwersytety ludowe zajmowały się także wzmocnieniem powiązań pomiędzy tradycją a współczesnością.

5 Oświecenie, to pojęcie, które ulegało ewaluacji i musi zostać rozpatrzone w kontekście rozwoju i zmian społecznych, które dokonywały się w społeczeństwie przez lata. Pomimo tego, iż z upływem lat pojęcie oświecenia zmienia swój kontekst, to otwarta społeczna dyskusja jest nadal podstawą w projekcie oświecenia człowieka, który podejmują uniwersytety ludowe. Czwarta istota wiąże się z faktem, iż uniwersytety ludowe dążyły do poprawy demokracji i jednocześnie bacznie obserwowały działania władz państwowych. Uniwersytety ludowe ze swoimi ramami działania stworzyły dobre środowisko do wspierania budowy relacji. Uniwersytety ludowe wykształciły narzędzia umożliwiające aktywne angażowanie uczniów do udziału w działaniach społecznych oraz możliwość promowania wartości, ideałów, rozwoju osobowego i pewności siebie. Jednocześnie uniwersytety ludowe uczą myślenia krytycznego i zachęcają uczniów do angażowania się w życie obywatelskie. Uniwersytet ludowy a władza (w oparciu o ustawę i dokumenty robocze) Norweskie uniwersytety ludowe chronione są przez ustawę z 1949r. Przez lata ustawa ta była aktualizowana, ostatnia aktualizacja pochodzi z roku Poniższe informacje odnoszą się do tekstu ujednoliconego ustawy z 2002r. Celem ustawy o uniwersytetach ludowych było zagwarantowanie możliwości powołania i funkcjonowania uniwersytetów ludowych w Norwegii. Termin Uniwersytet ludowy (w jęz. norweskim: Folkehøgskole) musi być zawarty w nazwie szkoły, natomiast szkoły już istniejące, którym nadano prawa z mocą wprowadzenia niniejszej ustawy mogą używać terminu uniwersytet ludowy w swojej nazwie. Celem uniwersytetów ludowych jest promowanie wartości oświecenia człowieka i edukacji liberalnej. Każdy uniwersytet ludowy odpowiedzialny jest za ustalanie wartości w tych ramach. Podczas prac przygotowawczych do ustawy uwzględniono główne cechy uniwersytetu ludowego. Uniwersytety ludowe powinny dawać czas oraz umożliwiać poszukiwania nowych wyzwań o charakterze osobistym i zawodowym. Powinny dążyć do tworzenia i rozwijania relacji między ludźmi w większej społeczności oraz promować wiedzę i zrozumienie zasad funkcjonowania demokracji, społeczeństwa wielkokulturowego oraz przestrzegania praw

6 człowieka. Uniwersytet ludowy powinien zachęcać do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym i kulturowym, itp., tworząc centra władzy lokalnej i kulturowej, które zapewniają spotkania z żywym słowem oraz popularyzację kultury. Wymagania jakie należy spełnić, aby móc korzystać z finansowania publicznego oraz warunki jakie muszą być spełnione aby szkoła mogła być uznana jako uniwersytet ludowy zostały zawarte w ustawie. Wymogiem jest, aby uniwersytety ludowe nie przeprowadzały egzaminów. Ponadto szkoły takie powinny prowadzić internat, jako integralną część programu nauczania. Szkoły powinny kształcić rocznie przynajmniej 35 uczniów, co ma być zachowane jako średnia z czterech lat. Nie mogą działać bez dyrektora szkoły, który pełni funkcje lidera pedagogicznego i administracyjnego. Obowiązkowo należy także powołać Radę Szkoły, która reprezentowana jest przez samorząd uczniowski /słuchaczy/ oraz radę pedagogiczną. Rady te odpowiedzialne są za zatrudnianie pracowników. Ustawa ta wskazuje także, iż szkoła powinna powołać także samorząd uczniowski. Ponadto każda szkoła odpowiedzialna jest i ma swobodę w zakresie powołania innych rad i komisji w celu zapewnienia demokracji i prawidłowości działania. Szkoły powinny mieć określone procedury autoewaluacji, podczas których uczniowie i pracownicy mają zapewnione prawo uczestnictwa. Szkoły ponadto powinny wypracować dokumentację dotyczącą programu nauczania uczniów oraz zasady przyjęcia. Dokumenty te powinny być sporządzone w takiej formie, aby mogły być wykorzystane przy uznawaniu rzeczywistych kwalifikacji przez instytucje oświatowe i pracodawców, co zostało wyjaśnione w następnym rozdziale. Ocenianie kwalifikacji (w oparciu o normę NOU 2001:16) Perspektywa z jakiej patrzymy na edukację i kształcenie zmienia się dramatycznie w ostatnich dziesięcioleciach. Coraz więcej uczniów korzysta z kształcenia na poziomie wyższym. Wykształcenie nie jest już tym o czym się marzy, gdy się jest młodym. Termin rzeczywiste kwalifikacje, jako element wykształcenia nabrał istotnego znaczenia. Oznacza on, że wiedza i umiejętności wypracowane poza formalną strukturą edukacji powinny być ocenione w taki sam sposób jak te pozyskane podczas formalnego kształcenia, jeśli chodzi o zastosowanie ich w sprawach szkolnictwa wyższego czy podczas zatrudnienia. Dorośli mają prawo udokumentowania swoich kwalifikacji bez poddawania się testom urzędowym.

7 Kompetencje osobowe powinny stanowić sumę wiedzy, umiejętności, postaw i zrozumienia zagadnień, bez względu na to w jaki sposób zostały rozwinięte, czy to w ramach edukacji i zorganizowanych form kształcenia, czy też w drodze samokształcenia, pracy, życia w rodzinie lub dzięki uczestnictwu w społeczności. Z uwagi na to, iż uniwersytety ludowe koncentrują się na rzeczywistych kwalifikacjach, to powinny nawet w większym stopniu odgrywać znaczącą rolę i zachęcać do kształcenia dorosłych oraz kształcenia ustawicznego. Szkoły te sprostały tym wyzwaniom nie dzięki tworzeniu formalnie udokumentowanej wiedzy, ale dzięki przekazaniu narzędzi do kształtowania umiejętności komunikatywnych i przydatnych w różnych sytuacjach. Dokumenty powinny być tak zaprojektowane, aby umożliwić instytucjom szkolnictwa wyższego oraz pracodawcom określenie poziomu uzyskanych kompetencji. Uniwersytety ludowe są nadzorowane przez władze państwa jako instytucje, które podnoszą kompetencje same w sobie. To nie przedmioty ani też umiejętności ucznia składają się na kompetencję. Uniwersytet ludowy oceniany jest przez władze za jego sposoby pracy oraz całe środowisko uczenia się. Zgodnie z ustawą, uniwersytety ludowe powinny posiadać internaty jako element środowiska edukacyjnego. Poprzez działalność pedagogiczną w internatach uczniowie rozwijają zdolności społeczne, takie jak komunikacja, współpraca i świadomość wartości. Na uniwersytetach ludowych nie przeprowadza się sprawdzianów ani egzaminów. Dlatego też uczniowie uzyskują świadectwo ukończenia szkoły na koniec roku szkolnego, w którym znajduje się więcej informacji o szkole niż o uczniu. Świadectwo nie uwzględnia żadnych poszczególnych oceny, jedynie wykaz przedmiotów i zajęć na które uczeń uczęszczał oraz informacje o jego frekwencji. Władze norweskie zdecydowały, że uczniowie uniwersytetu ludowego otrzymają 2 punkty kredytowe do przyjęcia na uczelnię wyższą. Dotyczy to sytuacji, gdy uczeń uczęszczał w 90% na zajęcia i lekcje prowadzone w szkole oraz jeśli szkoła ta uzyskała prawa uniwersytetu ludowego określone w jej statucie i potwierdzone w procesie autoewaluacji przez rząd. Autoewaluacja i Meta-ewaluacja (w oparciu o normę NOU 2001:16) Zgodnie z normą NOU 2001:16 systemy zapewniania i rozwoju jakości dotyczą dwóch podstawowych celów: kontroli i zarządzania oraz rozwoju. Ewaluacja kształtująca ma

8 na celu dostarczenie informacji zwrotnych o tym, czy zachodzi poprawa jakości. Ewaluacja sumująca ma na celu umożliwić przeprowadzenie analizy krajowej w ustalonym terminie. Komisja ds. normy NOU 2001:16 zaleca, aby norweskie uniwersytety ludowe przestrzegały duńskiego modelu ewaluacji uniwersytetów ludowych opartego na rocznych autoewaluacjach. Według Komisji model ten wzmacnia i poprawia autonomię każdej szkoły w zakresie definiowania celów i wartości. Podczas gdy szkoły są wyraźnie odpowiedzialne za osiąganie celów i wartości oraz ocenę swojej efektywności. Uniwersytety ludowe same w sobie powinny być odpowiedzialne za zarządzanie i rozwój istoty technicznej. Komisja uważa, że uniwersytety ludowe dzięki takiemu modelowi będą musiały ewaluować podejmowane przez siebie działania w sposób krytyczny, będą identyfikować obszary wymagające poprawy, przekierowywać środki niezbędne do osiągniecia poprawy w tych obszarach oraz oceniać osiągnięte wyniki. Stała ocena ich osiągnięć pomoże zapewnić, że szkoły wykrywają i wykorzystują swój potencjał rozwojowy. Komisja zwraca uwagę, że zatwierdzanie autoewaluacji nie powinno wiązać się z faktem, że szkoła osiąga lub nie osiąga swoich celów. Twierdzą oni, że autoewaluacja powinna być wykorzystywana jako efektywne narzędzie rozwoju. Komisja podkreśla także, że pracownicy stanowią istotną role we wskazywaniu kierunków rozwoju, dostarczaniu informacji oraz ocenianiu czy bieżące działania są adekwatne. Udział uczniów w ewaluacji jest także znaczący. Komisja uważa, że jeśli każda szkoła wypracuje własny system, zabezpieczone zostaną prawa własności władz lokalnych oraz będzie to lepsze niż, gdyby systemy wprowadzane były odgórnie i z zewnątrz. Ustawa o uniwersytetach ludowych z 2002r. stanowi, że roczne autoewaluacje są obowiązkowe dla uniwersytetów ludowych, zgodnie z tym co zaleciła Komisja. W roku 1997 uniwersytety ludowe musiały przedstawić dokumenty swoich programów nauczania w celu uzyskania pozwolenia na kontynuację działalności jako uniwersytety ludowe. Roczne autoewaluacje powinny opierać się na tym dokumencie. Komisja zasugerowała także, aby rząd lub praworządna instytucja przeprowadzała co trzy lata meta-ewaluację, która powinna potwierdzić, czy szkoły spełniają postawione im wymagania w zakresie przeprowadzania autoewaluacji oraz czy szkoła wykorzystuje stałe autoewaluacje do celów rozwojowych.

9 Komisja zaleca, iż głównym celem meta-ewaluacji powinna być ocena systemu poprawy jakości każdej szkoły. Wiąże się to z tym czy szkoła rzeczywiście przeprowadza autoewaluacje i do jakich celów jest ona wykorzystywana. Meta-ewaluacje powinny mieć postawione jako cel priorytetowy dążenie do zidentyfikowania potencjału rozwoju oraz świadczenie usług doradczych w kwestii sposobu rozwijania i doskonalenia wewnętrznych systemów autoewaluacji. System meta-ewaluacji nie funkcjonuje jeszcze w pełnym zakresie. Ocenianie przez uczniów uniwersytetów ludowych (w oparciu o normę NOU 2001:16) Poniże informacje stanowią podsumowanie oparte na przeprowadzonym badaniu przez Norweski Urząd Statystyczny, co stanowi cytowana tu norma NOU 2001:16. Przypisy zamieszczone poniżej mają na celu wskazanie sposobu w jaki uniwersytet ludowy jest oceniany przez uczniów. Dziewięciu na dziesięć badanych odpowiedziało, że zgadzają się z tym lub w jakiś sposób popierają, że potrzebny jest im rok czasu na zastanowienie się nad tym co dalej robić w życiu. Tyle samo osób potwierdziło też, lub częściowo zgodziło się, że zrobią coś jeszcze zanim podejmą kształcenie wyższe lub rozpoczną pracę oraz że chcieliby rozwinąć się osobowo. 95% twierdzi, że przedmiot kierunkowy był istotnym czynnikiem, który kierował ich decyzją przy wyborze szkoły, którą wybrali. Ponad 40% przyznało, że rozpoczęli naukę na uniwersytecie ludowym bez względu na przyznawane punkty kredytowe. Lista rankingowa ucznia z połowy roku szkolnego wykazała, że środowisko społeczne i relacje społeczne mają większe znaczenie niż obrany kierunek nauki. Około 30% stwierdziło, że zmienili swoje plany na przyszłość w trakcie tego roku na uniwersytecie ludowym. Krótkie podsumowanie / wnioski Niniejsza prezentacja uniwersytetów ludowych w Norwegii w kontekście kompetencji i ewaluacji pokazuje, że uniwersytety ludowe dzięki wysokiej frekwencji uczniów oraz podejmowanego dialogu pomiędzy uczniami a nauczycielami, mają na celu rozwinięcie w uczniu wartości osobowych. Szczególne środowisko nauczania w szkołach z internatem wraz z metodyką kształcenia opartą na dialogu daje, co potwierdzono, wspaniałe warunki do rozwoju umiejętności społecznych, takich jak komunikacja, współpraca i świadomość

10 wartości. Wyniki przeprowadzonych badań wśród uczniów uniwersytetów ludowych wskazywać by mogły na poparcie tezy, że uczniowie potwierdzają, że umiejętności społeczne są bardziej istotne niż przedmioty na uniwersytetach ludowych. Zostało zagwarantowane w ustawie, że każdy uniwersytet ludowy ma autonomię przy wyborze swojego programu nauczania, celów i wartości oraz ich potwierdzaniu. Szkoły mają obowiązek dokumentowania swoich działań dotyczących rozwoju szkoły poprzez przeprowadzanie rocznych raportów z autoewaluacji opartych na dokumentacji swojego programu nauczania, celów i wartości, które zostały zaakceptowane przez rząd w 1997r. Uniwersytet ludowy w Norwegii jest powszechnie cenioną instytucją. Uczniowie nie są poddawani indywidualnym ocenom formalnym. Wykaz literatury 1. Det kongelige kunnskapsdepartement. (2002) LOV nr 72: Lov om folkehøyskoler (folkehøyskoleloven). Ściągnięte z: dn (Tłumaczenie własne: Ustawa o uniwersytecie ludowym). 2. Statens forvaltningstjeneste Informasjonsforvaltning. (2001). Frihet til Mangfold. Om folkehøgskolens rammevilkår. (NOU 2001:16) Oslo 2001r. (Tłumaczenie własne: Wolność pluralizmu o ramach uniwersytetu ludowego). 3. Stette, Ø. (2007) Opplæring og utdanning i Norge. Folkehøgskoleloven og forskrift med forarbeider og kommentarer. Oslo: Pedlex Norsk Skoleinformasjon. (Tłumaczenie własne: Szkolenia i edukacja w Norwegii. Ustawa o uniwersytecie ludowym z dokumentacją z prac przygotowawczych i komentarzem).