Targówek. - tu zaczyna się Warszawa. Wczesnośredniowieczne osadnictwo Warszawy

Transkrypt

1 Targówek - tu zaczyna się Warszawa Wczesnośredniowieczne osadnictwo Warszawy

2 Targówek - tu zaczyna się Warszawa Wczesnośredniowieczne osadnictwo Warszawy Warszawa 2008

3 Publikacja została zrealizowana ze środków Dzielnicy Targówek m.st. Warszawy. W publikacji wykorzystano materiały Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. Szanowni Państwo ISBN Na okładce: Rekonstrukcja grodu wczesnośredniowiecznego (rys. Lidia Kobylińska) Ilustracje i projekt plastyczny: Lidia Kobylińska Zdjęcia pochodzą ze zbiorów Pracowni Dokumentacji Naukowej Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie i Urzędu Dzielnicy Targówek m.st. Warszawa Autorzy tekstu: Andrzej Piotrowski, Agata Wójcik Redakcja tekstu: Wojciech Brzeziński, Andrzej Jacek Tomaszewski Serdecznie zapraszam do obejrzenia wystawy Targówek tu zaczyna się Warszawa, prezentującej ślady wczesnośredniowiecznego osadnictwa na terenie dzisiejszej stolicy. Najlepiej zachowanym i najstarszym z nich jest Grodzisko na Bródnie (X XI w.), którego pozostałości można do dziś oglądać w Lesie Bródnowskim. Dzielnica Targówek od lat prowadzi działania mające na celu popularyzację wiedzy o tym unikatowym zabytku i jego rewaloryzację. Mamy nadzieję, że Grodzisko na Bródnie, jedyny w Warszawie obiekt współczesny początkom Państwa Polskiego, stanie się wkrótce żywym punktem na turystycznej mapie stolicy. W tym celu planowane jest stworzenie na tym terenie Warszawskiego Parku Archeologicznego Grodzisko na Bródnie. Projekt przewiduje nie tylko rozwinięcie dotychczasowej bazy rekreacyjnej, ale również zbudowanie pawilonu edukacyjno-wystawienniczego o charakterze europejskich visitor s center. Oprócz tradycyjnych form prezentacji zabytków pochodzących z wykopalisk, w dużej mierze wykorzystywane będą nowoczesne techniki multimedialne. Pierwszym etapem jego realizacji jest przygotowanie Polany Archeologicznej. To idealne miejsce na rodzinne wycieczki śladami Warsa i Sawy... Prowadzi do niej drewniana brama z wieżą strażniczą. Za nią znajduje się plac zabaw i ścieżka edukacyjna prowadząca do Grodziska. Tablice informacyjne, przygotowane we współpracy z Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie, mają na celu przybliżenie zwiedzającym realiów życia ludności zamieszkującej osadę. Dzięki nim można odbyć podróż w czasie i zobaczyć jak mieszkali, co nosili i czym się zajmowali nasi praprzodkowie. Dzisiejsze życie na osadzie wygląda nieco inaczej niż przed wiekami. Tuż za ścianą lasu dynamicznie rozwijają się inwestycje mieszkaniowe. Nic dziwnego. Dzielnica Targówek oferuje wszelkie walory wygodnego życia w wielkim mieście. Pierwsi mieszkańcy Warszawy wiedzieli to intuicyjnie... Pastwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie Grzegorz Zawistowski Burmistrz Dzielnicy Targówek m. st. Warszawy Targówek tu zaczęła się Warszawa 3

4 Warszawa należy do miast stosunkowo młodych. Przeszłość obecnej stolicy Polski nie jest tak długa i bogata jak dzieje innych miast i miasteczek, które zapisały się znacznie wcześniej na kartach historii. W Warszawie długo nie było żadnego ośrodka władzy państwowej, nawet lokalnej. Pierwszy książę pojawił się tutaj dopiero w 1 poł. XIV w. Był nim Siemowit II. To właśnie w wystawionym przez niego dokumencie z 1313 r. pojawia się pierwsza wzmianka o Warszawie. Nazwa stolicy pochodzi prawdopodobnie od imienia Warsz. Imię to było szczególnie popularne w rodzie rycerskim Rawiczów-Niedźwiadków, którego członkowie byli właścicielami ziemi w rejonie dzisiejszej Warszawy. Teren stolicy jest w niewielkim stopniu przebadany archeologicznie, bowiem badania na obszarze Warszawy nie należą do zadań łatwych. Ze względu na gęstą zabudowę wiele obiektów jest niedostępnych. Z tego powodu znaczna liczba stanowisk z okresu wczesnego średniowiecza została zniszczona lub czeka na swe odkrycie pod miejskimi budynkami i ulicami. Wszystkie istniejące źródła archeologiczne pochodzą z przypadkowych odkryć bądź są efektem doraźnych, interwencyjnych prac konserwatorskich, którymi objęto wszystkie inwestycje budowlane w mieście. Ze względu na niewielką ilość materiałów, jakimi dysponują archeolodzy, w poznawaniu najdawniejszych dziejów Warszawy nieodzowne jest korzystanie z prac historyków zajmujących się źródłami pisanymi dotyczącymi miasta. Na podstawie bardzo skąpych danych można przypuszczać, że w początkach wczesnego średniowiecza, to jest w VI VII w., obszar Warszawy, w jej obecnych granicach, nie był zamieszkiwany. Znane jest pojedyncze znalezisko z terenu Płud ciałopalny grób popielnicowy. Został on odkryty przypadkowo w 1918 r. 4 5

5 Prawdopodobnie już u schyłku IX w. na terenie Bródna pojawili się pierwsi osadnicy. Założona osada funkcjonowała w X i XI w. Gród powstał w X w. Spłonął na początku następnego stulecia. Nie wiemy, czy pożar wybuchł na skutek walk, czy też Warszawa-Bródno Stare, widok na osadę w wyniku przypadkowego zaprószenia ognia. Gród nie został później odbudowany. Osadę użytkowano do końca XI w. Warszawa-Bródno Stare, widok na grodzisko Z X XI w. znany jest kompleks osadniczy na Bródnie Starym. Kolejne stanowiska archeologiczne są nieco młodsze. Cmentarzysko z Grochowa datowane jest na przełom XI i XII stulecia do XII w. Chronologię obiektów z Wilanowa określono również od końca XI do XIII w. Pozostałe znaleziska z tego okresu to przypadkowe odkrycia, najczęściej pojedynczych zabytków. Dla XIII w. poświadczone jest, dzięki źródłom pisanym, funkcjonowanie grodu jazdowskiego. Pozostałe dowody istnienia osadnictwa na terenie Warszawy pochodzą również ze źródeł pisanych, głównie wystawianych przywilejów książęcych. Niekiedy udaje się przy okazji prac budowlanych zlokalizować relikty osadnictwa z XIII w. i czasów późniejszych. Warszawa-Bródno Stare, grodzisko i osada Warszawa-Bródno Stare, zdjęcie lotnicze grodziska Gród i osada na Bródnie Starym wchodzą w skład jedynego wczesnośredniowiecznego kompleksu osadniczego, jaki znamy z obszaru dzisiejszej Warszawy. Warszawa-Bródno Stare, widok na grodzisko Na początku XX w. miejscowa ludność określała teren grodziska Zagórkami. Nazwa ta zainteresowała historyków i archeologów, często bowiem zdarza się, że miejsca, gdzie znajdują się grodziska zwane Warszawa-Bródno Stare, prace w laboratorium polowym są Górkami lub Górami Szwedzkimi. Postanowiono sprawdzić teren Bródna Starego. 6 7

6 Roman Jakimowicz, w latach dyrektor Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie Pierwszą osobą, która opisała grodzisko, był Roman Jakimowicz. Na początku XX w., w trakcie wycieczki terenowej wokół folwarku Lewandów i wsi Bródno Stare natrafił on na...wydmę paraboliczną być może uzupełnioną i przystosowaną ręką ludzką do obrony.... W taki sposób opisano po raz pierwszy bródnowskie grodzisko. R. Jakimowicz nie był do końca pewien, czy owa wydma to grodzisko wczesnośredniowieczne czy twór naturalny. Właściwego odkrycia grodziska dokonał Jan Płoski, delegat Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. Dokładnie zlokalizował i opisał znalezisko. W okresie międzywojennym nie rozpoczęto prac wykopaliskowych na tym stanowisku, a o odkryciu wkrótce zapomniano. Po zakończeniu II wojny światowej historycy warszawscy zainicjowali program badań nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem Warszawy. Pracami postanowiono objąć teren Bródna Starego. Wiosną 1947 r. Aleksander Gieysztor, Stanisław Herbst i Ludwik Sawicki rozpoczęli na polach wsi Bródno Stare i folwarku Lewandów poszukiwania grodziska. Wysiłki poszukiwaczy nie przyniosły pozytywnego rezultatu. Niestety, nie udało się odnaleźć grodziska. Natrafił na nie, podczas kolejnej wyprawy w 1948 r., Ludwik Sawicki. W 1949 r. zespół osadniczy z Bródna Starego został włączony do planu prac Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego. Zapadła decyzja o rozpoczęciu badań wykopaliskowych. Warszawa-Bródno Stare, prace przy niwelatorze Notatka Krystyny Musianowicz o Bródnie Starym 8 9

7 Osobą szczególnie związaną z Bródnem Starym była Krystyna Musianowicz, archeolog z Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. Dokonała ona najciekawszych i najważniejszych odkryć. Warszawa-Bródno Stare, zachowane fragmenty bramy grodu Krystyna Musianowicz ( ), główna badaczka Bródna Starego Badania archeologiczne pod kierownictwem K. Musianowicz rozpoczęły się w 1949 r. Prace prowadzono na grodzisku. Odkryto bramę wjazdową i skrzynię na zboże. Elementy drewniane były zachowane w tak dobrym stanie, że badacze mogli zrekonstruować rysunkowo sposób budowy bramy. W 1950 r. badaniami objęto nie tylko grodzisko, ale również północną część osady. W roku 1952 kontynuowano prace na osadzie. Warszawa-Bródno Stare, badania wykopaliskowe na grodzisku Warszawa-Bródno Stare, budynek gospodarczy Warszawa-Bródno Stare, badania wykopaliskowe na osadzie Ludwik Sawicki, w latach dyrektor Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie Warszawa-Bródno Stare, skrzynia na zboże 10 11

8 Warszawa-Bródno Stare, chata z podcieniami Warszawa-Bródno Stare, koło, drewno jesionowe Warszawa-Bródno Stare, chata z podcieniami Warszawa-Bródno Stare, prace przy odczyszczaniu bramy grodu 12 13

9 Do najważniejszych odkryć należy zaliczyć chatę z podcieniami, w której znaleziono koło od wozu i czerpak. W 1961 r. na Bródnie pojawił się nowy badacz Bogusław Gierlach, konserwator Zabytków Archeologicznych Miasta Stołecznego Warszawy. Zbadał on Warszawa-Bródno Stare, czerpak, drewno część północną i zachodnią osady, starając się ustalić jej zasięg. Odkryto między innymi niewielki budynek z dużą ilością ściółki, który mógł pełnić rolę chlewika lub obórki. W latach 1962, 1964 i 1966 na stanowisko powróciła K. Musianowicz. Prace prowadzono na osadzie, w części północnej i północno-zachodniej. Jednym z celów badań było ustalenie sposobu umocnienia brzegów mokradeł i bagien otaczających osadę. Olga Lipińska, archeolog z Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, prowadziła prace wykopaliskowe na terenie grodziska w latach Wewnątrz grodziska, tuż przy samych wałach, znaleziono warstwę spalenizny. Ustalono, że był to gród jednoczłonowy, bez zabudowy wewnętrznej. Pełnił on zapewne funkcję schronieniową. Kolejne badania archeologiczne związane były z inwestycjami budowlanymi na terenie Targówka. W latach wykopaliskami objęto zachodnią część osady. Pracami kierował Andrzej Piotrowski, archeolog z Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. Określono wówczas zachodnią granicę osady. W 2002 r. przeprowadzono ostatnie, jak dotychczas, wykopaliska na terenie Bródna Starego. Badania prowadził Adam Waluś z Pracowni Archeologicznych Badań Terenowych Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Pracami objęto obszar od ulicy Kondratowicza do Trasy Toruńskiej. Odsłonięto relikty prawdopodobnie kolejnej osady wczesnośredniowiecznej, może nieco młodszej od tej zlokalizowanej przy grodzie, datowanej na XI XII w. Warszawa-Bródno Stare, prace dokumentacyjne Warszawa-Bródno Stare, Andrzej Piotrowski, kierownik Działu Średniowiecza 14 i Archeologii Czasów Nowożytnych PMA 15

10 Archeolodzy spędzili na Bródnie Starym łącznie 12 sezonów wykopaliskowych. Przebadano obszar o powierzchni około 19 tysięcy m². Odkryto ponad 120 obiektów, głównie jamy gospodarcze, budynki mieszkalne, paleniska. Stanowisko na Bródnie jest obecnie najlepiej przebadanym wczesnośredniowiecznym zespołem na terenie stolicy. Nadal jednak nie odkryto cmentarzyska, które zapewne musiało istnieć w niedalekiej odległości od osady. Warszawa-Bródno Stare, badania wykopaliskowe na osadzie Warszawa-Bródno Stare, badania wykopaliskowe na osadzie Warszawa-Bródno Stare, badania wykopaliskowe na osadzie

11 Na podstawie badań ustalono, że gród zbudowano na niewielkiej piaszczystej wydmie, otoczonej bagnami z trzech stron: południowej, wschodniej i zachodniej. Pełnił on funkcję schronieniową dla ludności zamieszkującej pobliską osadę. Gród umocniono wałami drewniano- -ziemnymi. W dolnej części były one zbudowane w konstrukcji przekładkowej, tzn. belki drewniane układano w warstwy raz wzdłuż, raz w poprzek osi wału. W górnej partii zbudowano drewniane skrzynie, które wypełniono kamieniami i gliną. Konstrukcję wału przysypano ziemią i gliną, w celu wzmocnienia i ochrony przed pożarem. Szerokość podstawy wałów wynosiła około 8,5 m, wysokość sięgała 6 m. Grodu nie otoczono fosą. Wnętrze, czyli tzw. majdan, nie było zabudowane. Jego wymiary wynosiły około m. Od strony południowej znajdowała się drewniana brama. Po stronie zachodniej znaleziono szczątki pomostu prowadzącego do grodu. Schemat budowy wałów, konstrukcja przekładkowa Schemat budowy wałów, konstrukcja skrzyniowa 18 19

12 Podczas badań pod palami drewnianymi, będącymi elementami konstrukcyjnymi bramy, odkryto skrzynię z desek brzozowych. W jej wnętrzu znaleziono ziarna prosa, żyta, łupiny orzechów laskowych i pestki ogórków. Na północ i zachód od grodu położona była osada. Osiedle zajmowało dużą powierzchnię, jednak było stosunkowo rzadko zabudowane, a poszczególne obiekty były oddalone od siebie. Odkryto liczne zabudowania mieszkalne, gospodarcze i produkcyjne. Budynki wznoszono z drewna różnymi metodami, np. techniką na zrąb lub plecionkową. Schemat budowy ścian budynków, technika na zrąb Warszawa-Bródno Stare, naczynie, glina Warszawa-Bródno Stare, ziarna żyta 20 21

13 Podstawą bytu ludności zamieszkującej osadę było rolnictwo. Uprawiano proso, żyto, jęczmień, pszenicę. W pobliżu chat zakładano ogródki, w których między innymi sadzono ogórki. Hodowano krowy, świnie, kozy i owce, zaś z ptactwa domowego kury. W okolicznych lasach zbierano dziko rosnące orzechy laskowe, jeżyny, maliny i grzyby. Polowano na jelenie, łosie, rzadziej na bobry, tury, dziki i wydry. Mieszkańcy osady na Bródnie wszystkie niezbędne im przedmioty wykonywali sami. Najbardziej rozpowszechnionym zajęciem było wyrabianie naczyń z gliny. Szczególną cechą bródnowskich garnków jest wyjątkowo bogata ornamentyka. Wśród motywów dekoracyjnych pojawiają się różnorodne odciski stempli i grzebyka. Z kości i poroża wykonywano szydła, igły, przekłuwacze, oprawki rękojeści noży żelaznych, grzebienie i gwizdki. Z żelaza produkowano niewielkie nożyki, haczyki na ryby, groty strzał, krzesiwa i gwoździe. Warszawa-Bródno Stare, rekonstrukcja koła Do najciekawszych i unikatowanych znalezisk należy dziesięcioszprychowe koło wykonane z drewna jesionowego. Średnica koła wynosiła około 80 cm. Innymi ciekawymi zabytkami są: brązowe okucie końca pochwy miecza tzw. trzewik, i zapinka podkowiasta, poświadczające kontakty mieszkańców Bródna z ludami bałtyjskimi i skandynawskimi. Warszawa-Bródno Stare, wybór zabytków Krzesiwo, żelazo Okucie końca pochwy miecza tzw. trzewik, brąz Nóż, żelazo 22 Zapinka, żelazo 23 Łyżwa, kość

14 Badaniom zawsze towarzyszyło żywe zainteresowanie prasy i mediów. Zorganizowano wiele wystaw i ekspozycji poświęconych wykopaliskom na Bródnie. Z wynikami badań archeologicznych można zapoznać się na wystawie Bródno Stare tropami Warsa i Sawy... prezentowanej od 2001 r. w Ratuszu Dzielnicy Targówek m.st. Warszawy. Uzupełnieniem i rozszerzeniem tej ekspozycji jest prezentacja Targówek tu zaczyna się Warszawa. Warszawa-Królikarnia Latem 1960 r. w stawie położonym poniżej Królikarni znaleziono fragmentarycznie zachowany miecz żelazny. Zabytek pochodzi z XI w. Przekazano go do Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie w 1962 r. Jest to jedyne tego typu znalezisko z terenu Warszawy. Warszawa-Pelcowizna Na Pelcowiźnie, w 1931 r., znaleziono paciorek i 10 fragmentów różnokolorowych bransolet szklanych. Odkrycie to datowane jest na pocz. XII poł. XIII w. Bransolety są wyrobami pochodzącymi z ruskich warsztatów szklarskich i dotarły tutaj dzięki wymianie handlowej. Znaleziono również kilkadziesiąt ułamków naczyń glinianych, których chronologię określono jako późnośredniowieczną. Warszawa-Służew Warszawa-Pelcowizna, fragmenty bransolet, szkło Na Służewiu, przy ulicy Fosa, w rejonie kościoła św. Katarzyny, stwierdzono ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego. Odkryto obiekty zawierające ułamki naczyń glinianych, grudki polepy i kości zwierzęce. Warszawa-Królikarnia, miecz, żelazo Warszawa-Żerań W 1965 r., podczas prac ziemnych, odkryto w rejonie obecnej ulicy Jagiellońskiej i ronda Stefana Starzyńskiego żelazny grot włóczni z XI stulecia. Mimo intensywnych poszukiwań nie stwierdzono obecności innych zabytków. Warszawa-Żerań, grot, żelazo Warszawa-Służew, widok na stanowisko 24 25

15 Warszawa-Grochów, cmentarzysko W pasie piaszczystych wydm nad Wisłą, pomiędzy ulicami Ostrobramską, Perkuna i Fieldorfa, w rejonie nieistniejącej obecnie ulicy Górników, odkryto cmentarzysko Warszawa-Grochów. Pierwsze badania prowadzono w 1947 r. Odkryto wówczas groby ciałopalne kultury grobów kloszowych z wczesnej epoki żelaza. W latach 1956 i 1962 dokonano kolejnych odkryć. Obszar cmentarzyska został zagrożony podczas budowy Trasy Łazienkowskiej. W latach przeprowadzono badania archeologiczne. W trakcie prac odkryto ślady osadnictwa z epoki kamienia, epoki brązu, wczesnej epoki żelaza, a także relikty 8 wczesnośredniowiecznych grobów. Chronologia cmentarzyska została określona na czas od przełomu XI i XII stulecia do końca XII w. Bardzo bogato wyposażone były groby kobiece. Przy szkieletach znaleziono typowe ozdoby wczesnośredniowieczne: brązowe lub platerowane kabłączki skroniowe, srebrne paciorki z guzkami, popularnie zwane rogatkami, oraz szklane paciorki, niekiedy z zatopioną złotą taśmą, srebrne i brązowe pierścionki, wśród których wyróżniają się okazy plecione z trzech drutów. Warszawa-Grochów, wybór zabytków Kabłączki skroniowe, brąz platerowany Paciorki, szkło z taśmą złotą Przęślik, łupek Warszawa-Grochów, plan cmentarzyska 0 50m wykopy z 1947 r. wykopy z lat Paciorek z guzami, srebro Pierścionek, srebro 26 27

16 Odkryto również przedmioty codziennego użytku, m.in. noże żelazne, fragmenty żelaznych okuć wiadra, przęślik z różowego łupku. Ostatnie znalezisko poświadcza kontakty handlowe z Rusią. Z męskiego grobu pochodzi topór żelazny. Warszawa-Grochów, topór, żelazo Na cmentarzysku grochowskim odnaleziono także srebrną monetę denar Ottona III ( ), wybity w Kolonii. Warszawa-Wilanów, osada W 1975 r. u zbiegu ulicy Sobieskiego z aleją Wilanowską odkryto ślady osady funkcjonującej od przełomu XI i XII stulecia do XIII w. Stanowisko znajdowało się na niewielkim, piaszczystym wzniesieniu. W latach przeprowadzono prace wykopaliskowe. Odsłonięto relikty 40 obiektów. Głównie były to chaty z paleniskami w południowo- -wschodniej i północno-zachodniej części. Długość obiektów wahała się od 2 do 5 m, a szerokość od 1,5 do 2,5 m. Przy kilku budynkach wzdłuż ich ścian odkryto ślady słupów i palików. Zabudowa była skupiona wokół owalnego, centralnego placu. W jamach odkryto: ułamki glinianych naczyń, przęśliki gliniane i z łupku wołyńskiego, kościane szydła, żelazne noże, kości zwierzęce, grudki polepy i rybie łuski. Zabudowie mieszkalnej towarzyszyły obiekty gospodarcze o kształcie kolistym lub owalnym, których średnica nie przekraczała 2 m. Na podstawie znalezionych materiałów archeologicznych można stwierdzić, że mieszkańcy osady zajmowali się garncarstwem, tkactwem, obróbką kości i poroża. Hodowano świnie, bydło, w mniejszej ilości owce lub kozy. W lasach polowano na jelenie, sarny, dziki, bobry. Warszawa-Wilanów, cmentarzysko awers Warszawa-Grochów, denar Ottona III ( ), srebro rewers W pobliżu stanowiska powinna znajdować się osada, której mieszkańcy użytkowali cmentarzysko. Procesy urbanizacyjne zapewne zniszczyły ślady tego osiedla. W 1955 r., podczas porządkowania i zagospodarowywania części parku w Wilanowie, między północnym skrzydłem pałacu a dawną Oranżerią odkryto cmentarzysko szkieletowe. Przeprowadzono wówczas badania archeologiczne, kontynuowane w 1961 r. Prawdopodobnie część nekropoli w dalszym ciągu znajduje się pod Oranżerią. Cmentarzysko założono w XII w. W okresie nowożytnym użytkowane było między XVI i XVII w. Znaczna części cmentarzyska została zniszczona, szczególnie pochówki złożone płycej. Odkryto 40 grobów

17 Warszawa-Wilanów, paciorki, szkło Warszawa-Wilanów, plan cmentarzyska Przy pochówkach wczesnośredniowiecznych znajdowano ozdoby: brązowe lub platerowane kabłączki skroniowe, szklane paciorki i brązowe pierścionki, elementy stroju, jak żelazne klamerki pasa oraz przedmioty codziennego użytku, np. noże i krzesiwa żelazne. Znaleziono również ułamki naczyń glinianych. Groby nowożytne pozbawione były wyposażenia. Warszawa-Wilanów, kabłączki skroniowe, brąz Warszawa-Wilanów, pochówki szkieletowe 30 31

18 Warszawa-Wilanów, pochówek szkieletowy Warszawa-Jazdów Położenie grodu jazdowskiego do dnia dzisiejszego jest nierozwiązaną zagadką. Ze źródeł pisanych wiadomo, że na terenie Jazdowa już w XIII w. istniał gród będący siedzibą książąt mazowieckich. O grodzie wspominały wielokrotnie przekazy historyczne, natomiast źródła archeologiczne były wyjątkowo skąpe i nasuwały wiele wątpliwości. Do dziś toczy się ciągle nierozstrzygnięta dyskusja na temat jego lokalizacji. Przeprowadzone prace archeologiczne na terenie Ogrodu Botanicznego oraz na przylegającym do niego obszarze skarpy od strony ulicy Agrykola nie ujawniły śladów osadnictwa z okresu od poł. XIII do 2 poł. XIV w. Badania wykopaliskowe w obrębie murów Zamku Ujazdowskiego również nie przyniosły pozytywnych rezultatów. Negatywnym wynikiem zakończyły się poszukiwania śladów grodu jazdowskiego na obszarze u podnóża skarpy wiślanej, na terenie parku poniżej Zamku Ujazdowskiego, gdzie na planie Warszawy z lat około zostało zaznaczone wyniesienie o charakterystycznym kształcie, przypominającym relikty grodu

19 Warszawa-Jazdów, widok na przypuszczalną lokalizację grodu Przeprowadzone w latach prace wykopaliskowe na terenie Parku Łazienkowskiego, na cyplu położonym na zapleczu Obserwatorium Astronomicznego, doprowadziły do odkrycia materiałów z VII i VIII w. oraz z XIII XIV w. Uznano, że są to relikty dwufazowego grodu jazdowskiego. Teza ta została przyjęta pozytywnie przez część naukowców, aczkolwiek niektórzy z nich podchodzili do znalezisk jazdowskich i ich interpretacji z dużą rezerwą. W latach siedemdziesiątych XX w., w związku z budową Trasy Łazienkowskiej i odbudową Zamku Jazdowskiego, nadzorem i badaniami archeologicznymi objęto obszar na północ od Zamku. Stwierdzono tutaj Warszawa-Jazdów, sprzączka pasa, żelazo ślady osadnictwa z przełomu XIII i XIV w. Odsłonięto kilkanaście obiektów, w tym pozostałości trzech półziemianek. Znaleziony materiał ceramiczny oraz rogowy grzebień, ornamentowana kościana rękojeść noża, żelazne noże i sierp mogą sugerować, że w tym rejonie znajdowało się bezpośrednie zaplecze grodu jazdowskiego, a sam gród był położony na cyplu południowo-wschodniej krawędzi skarpy, nad ulicą Agrykola. Gród w Jazdowie był zapewne siedzibą książęcą już od początku rządów Siemowita I (lata ). Spełniał on funkcje ośrodka administracyjnego i gospodarczego w ramach domeny książęcej. Podczas najazdu Litwinów na Mazowsze Jazdów spalono, a książę Siemowit I został zamordowany w dniu 23 czerwca 1262 r. Syna księcia, Konrada, uprowadzono w niewolę. Zniszczony gród szybko odbudowano Warszawa-Jazdów, widok na przypuszczalną lokalizację grodu

20 Spłonął ponownie około 1281 r. podczas bratobójczych walk prowadzonych między Konradem II i Bolesławem II. Powodem wojny był spór o podział księstwa. Bolesław najechał niespodziewanie ulubiony gród brata. Wśród jeńców znalazły się żona i córka Konrada. Po tym najeździe gród odbudowano po raz kolejny, o czym świadczy wystawiony tutaj w 1288 r. przez księcia Bolesława II dokument dla kościoła w Błoniu. Po śmierci Konrada II w 1294 r. gród przypadł Bolesławowi II. Wystawił on w Jazdowie w 1303 r. przywilej dla benedyktynów płockich. Znaczenie grodu jazdowskiego malało od schyłku XIII w. nie tylko wskutek pożarów i zniszczeń. W tym okresie zapewne nastąpiło odsunięcie koryta Wisły spod siedziby książęcej, przez co jej położenie stało się mniej atrakcyjne zarówno z punktu widzenia obronności, jak i gospodarki. W latach książę Bolesław II zjednoczył księstwo mazowieckie. W tym też czasie, pod koniec XIII w., założono gród obronny i miasto na obszarze obecnej Starówki. Warszawa należy do licznych ośrodków miejskich, które swe powstanie i rozwój zawdzięczają rozbiciu dzielnicowemu. Inicjatywa założenia tego kompleksu osadniczego wyszła bez wątpienia z kręgu osób najbliższych księciu. Warszawa w źródłach pisanych Źródła pisane wymieniają wielokrotnie miejscowości, które obecnie stanowią dzielnice Warszawy. Początkowo niewielkie osady pełniły jedynie funkcję zaplecza gospodarczego dla Warszawy. Z czasem były wchłaniane przez rozwijające się miasto. Pierwszym takim dokumentem jest tzw. falsyfikat mogileński, wymieniający wsie należące do klasztoru benedyktynów w Mogilnie. W dokumencie podana jest data wystawienia 1065 r. W rzeczywistości falsyfikat mogileński sporządzono w 1147 r. Pomyłka w dacie miała jedynie usankcjonować ówczesny stan posiadania zakonników z Mogilna. Mimo dwunastowiecznego fałszerstwa dokument jest bardzo ważnym źródłem, gdyż wymienia miejscowości istniejące w poł. XI w. W falsyfikacie mogileńskim pojawia się miejscowość Kamion, czyli położony obecnie na terenie Warszawy Kamionek. Na gruntach Kamiona powstała osada Targowe, o której źródła po raz pierwszy wspominają w 1347 r. Kolejna wzmianka dotycząca obszaru dzisiejszej Warszawy pochodzi z 1155 r. Wymienia miejscowość Gościesław, dzisiejszy Gocław, jako własność klasztoru kanoników regularnych w Czerwińsku. W 1240 r. książę Konrad Mazowiecki nadaje za zasługi wojenne komesowi Gotardowi z rodu Wierzbowów miejscowość Służew. Inna wzmianka, z 1238 r., dotyczy utworzenia przez biskupa poznańskiego Pawła parafii Służew. Wieś Powsin wymieniona jest w bulli z dnia 22 czerwca 1244 r., wydanej przez papieża Innocentego IV. W dokumencie księcia Trojdena, wystawionym 13 grudnia 1338 r., występuje wieś Milanów, obecny Wilanów, należąca do benedyktynów płockich. W następnym roku książę Trojden wraz z opatem płockim Janem wydali dokument, w którym wzmiankowany jest Zerzeń. Pierwsza wzmianka o Woli pochodzi z 1367 r. i dotyczy sporu między biskupem poznańskim a plebanem z Zegrza o dziesięciny z Woli i innych wsi z okolic Warszawy. Papież Urban V wyznaczył wówczas trzech sędziów, aby rozstrzygnęli spór. Prawdopodobnie na przełomie XIII i XIV w. na terenie Woli istniało zaplecze gospodarcze dla rozwijającej się Warszawy. Krzyżowały się tu trzy szlaki. Ślady jednego z nich zachowały się w przebiegu 36 37

21 ulic Połczyńskiej, Wolskiej, Chłodnej, Elektoralnej i Senatorskiej. Prawdopodobnie stanowił on część dużego szlaku handlowego pomiędzy Warszawą a Wielkopolską. Kolejny trakt prowadził w kierunku Moczydła i Nowego Miasta, trzeci zaś w stronę Jazdowa. W okolicach ulic Jana Pawła II, Okopowej i Stawki odkryto ślady średniowiecznej osady o charakterze rzemieślniczym. Znaleziono relikty pieców do wytopu żelaza, pozostałości warsztatu kowala oraz wyroby i półfabrykaty żelazne, m.in. noże i gwoździe. W rejonie ulic Wroniej i Leszno natrafiono na fragmenty XIII-wiecznych naczyń glinianych, podobnych do znalezionych z terenu Zamku Królewskiego i Jazdowa. Z obszaru dzisiejszego Żoliborza znamy bardzo niewiele śladów osadnictwa. W średniowieczu teren ten był silnie zalesiony. Rozciągała się tutaj rozległa puszcza, która sięgała aż do Wisły. Jej reliktami w chwili obecnej są Puszcza Kampinoska, Lasek Młociński i Bielański. Na terenie obecnego Żoliborza znajdowała się wieś Polikowo, wspomniana w źródłach pisanych z lat 1367 i Przypuszcza się, że początki osady mogły sięgać przełomu XI i XII w. Nie jest znane dokładne jej położenie. Prawdopodobnie mogła znajdować się na południe od spływu Polkówki ze skarpy wiślanej. Obecnie jest to teren ulic Mickiewicza, Sułkowskiego, Dygasińskiego i Promyka. Osada ta była zapleczem gospodarczym dla rozwijającej się Warszawy. Obszar Żoliborza, poprzecinany licznymi, niewielkimi rzeczkami nadawał się doskonale do zakładania np. wodnych młynów zbożowych. Andrzej Piotrowski Agata Wójcik Wybór literatury: Drozdowski M.M., Zahorski A Historia Warszawy, Warszawa. Dunin-Wąsowicz T Uwagi w sprawie osadnictwa wczesnośredniowiecznego na obszarze dzisiejszej Warszawy, Rocznik Warszawski, t. IX, s Gierlach B (1966) Cmentarzysko wczesnośredniowieczne w Warszawie-Wi lanowie w świetle badań 1961 r., Wiadomości Archeologiczne, t. XXXI, z. 1, s Gierlach O Gród jazdowski w wiekach VII VIII i XIII XIV, [w:] Studia Warszawskie, t. 19, z. 2: Warszawa średniowieczna, s Gieysztor A Jazdów - poprzednik Warszawy, [w:] Liber Iosepho Kostrzewski octogenario a veneratoribus dicatus quem Konrad Jażdżewski redigendum curavit, red. K. Jażdzewski, Wrocław, s a Pradzieje żoliborskie: od wczesnego średniowiecza do połowy XVIII wieku, [w:] Żoliborz wczoraj, dziś, jutro, Warszawa, s b Praga najstarsza (między X i XIV w.), [w:] Dzieje Pragi, red. J. Kazimierski, Warszawa, s a Na południe od Warszawy przed połową XVII w., [w:] Dzieje Mokotowa, red. J. Kazimierski, Warszawa, s Wielka Wola a Warszawa średniowieczna, [w:] Dzieje Woli, red. J. Kazimierski, Warszawa, s Trzy stulecia najdawniejszego Mazowsza (połowa X - połowa XIII w.), [w:] Dzieje Mazowsza do 1526 roku, red. A. Gieysztor, H. Samsonowicz, Warszawa, s Głosik J Wczesnośredniowieczny miecz żelazny znaleziony w okolicach Królikarni w Warszawie, Wiadomości Archeologiczne, t. XXIX, z. 2, s (1967) Grot żelazny włóczni wczesnośredniowiecznej z Żerania w Warszawie, Wiadomości Archeologiczne, t. XXXII, z. 1 2, s

22 Gołembnik A Z problematyki badań rezydencji książęcej w Jazdowie, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R. XXVI, nr 3, s Janiszowski K Średniowieczne i nowożytne relikty kultury materialnej na Woli, [w:] Dzieje Woli, red. J. Kazimierski, Warszawa, s Jaremek A Bródno Stare, st. 1 wstępne wyniki badań osady, Światowit, t. IV (XLV), fasc. B, s Jarzębska I Warszawa-Służew, ul. Fosa, [w:] Informator Archeologiczny. Badania rok 1973, Warszawa, s Kulisiewicz M., Miśkiewicz J Warszawa-Bródno Stare, ul. Wincentego, [w:] Informator Archeologiczny. Badania rok 1975, Warszawa, s Kunicka Ł., Piętka T Cmentarzysko wczesnośredniowieczne w Warszawie-Wilanowie, Wiadomości Archeologiczne, t. XXIII, z. 2, s Lipińska O Wczesnośredniowieczne bransolety szklane z Warszawy- -Pelcowizny, Wiadomości Archeologiczne, t. XXXVIII, z. 2, s Gród i osada podgrodowa na Bródnie Starym w świetle badań prowadzonych w latach , Z otchłani wieków, R. 56, nr 1 2, s Łuczycka-Suchodolska E Najstarsze wzmianki o Warszawie w świetle badań dyplomatycznych, [w:] Studia Warszawskie, t. 19, z. 2: Warszawa średniowieczna, s Miśkiewicz M Bródno Stare i jego znaczenie w rozwoju Mazowsza wczesnośredniowiecznego, Z otchłani wieków, R. 56, nr 1 2, s Młynarczyk H Badania wielokulturowego stanowiska Warszawa-Grochów, ul. Górników, w latach , Sprawozdania Archeologiczne, t. XXIX, s Badania wczesnośredniowiecznej osady Warszawa-Wilanów, stan. 13 Pasieka, w latach , Sprawozdania Archeologiczne, t. XXXII, s Musianowicz K Chata z podcieniem odkryta w osadzie podgrodowej w Bródnie Starym, pow. warszawski, Sprawozdania PMA, t. III, s a Skrzynia na zboże z grodziska Zagórki w Bródnie Starym, pow. warszawski, Sprawozdania PMA, t. IV, z. 1 2, s b Koło od wozu i łyżka - czerpak, znalezione w chacie na Bródnie Starym, pow. warszawski, Sprawozdania PMA, t. IV, z. 1 2, s c Wyniki prac wykopaliskowych na grodzisku w Bródnie Starym, pow. warszawski (rok 1949), Materiały Wczesnośredniowieczne, t. I (1949), s d Polskie badania wczesnodziejowe w r Bródno Stare, Przegląd Zachodni, R VII, nr 1 2, s Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w Bródnie Starym, pow. warszawski w r. 1950, Materiały Wczesnośredniowieczne, t. II (1950), s Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w Bródnie Starym k. Warszawy za rok 1952, Materiały Wczesnośredniowieczne, t. III (1951), s Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Bródnie Starym k. Warszawy, Stolica, nr 30 (396) z 22 lipca 1955, s Gród i osada podgrodowa w Bródnie Starym koło Warszawy, Materiały Wczesnośredniowieczne, t. IV, s Bródno Stare, Nowa Szkoła, nr 9, s Osada podgrodowa w Warszawie-Bródnie Starym w świetle badań 1961 r., Wiadomości Archeologiczne, t. XXIX, z. 3, s Wyniki badań w 1962 r. na osadzie podgrodowej w Warszawie- -Bródnie Starym, Wiadomości Archeologiczne, t. XXX, z. 3 4, s Osada podgrodowa w Warszawie-Bródnie Starym, Wiadomości Archeologiczne, t. XXXI, z. 2 3, s a Wczesnośredniowieczny wiejski ośrodek z przedmieścia Warszawy-Bródna Starego, [w:] Szkice z najdawniejszej przeszłości 40 41

23 Mazowsza, red. W. Hensel Wrocław-Warszawa-Kraków, s b Umocnienia brzegu osady w Warszawie-Bródnie Starym, Wiadomości Archeologiczne, t. XXXIII, z. 3 4, s Partyka-Żurowska D Warszawa - Służew, ul. Fosa, kościół św. Katarzyny, Informator Archeologiczny. Badania, rok 1974, Warszawa, s Piotrowski A Bródno czeka..., Z otchłani wieków, R. 56, nr 1 2, s Rajewski Z a Materiały do pradziejów oraz wczesnych dziejów Warszawy i jej okolic, Wiadomości Archeologiczne, t. XXXIX, z. 4, s b Zagadnienia dawnego osadnictwa obszaru Wielkiej Warszawy, [w:] Studia Warszawskie, t. 19, z. 2: Warszawa średniowieczna s Suchodolska E Dzieje polityczne (połowa XIII - połowa XIV w.), [w:] Dzieje Mazowsza do 1526 roku, red. A. Gieysztor, H. Samsonowicz, Warszawa, s Wolff A Najstarsze osadnictwo Warszawy prawobrzeżnej (od XI do początku XVI w.), [w:] Dzieje Pragi, red. J. Kazimierski, Warszawa, s Wola w czasach książąt mazowieckich, [w:] Dzieje Woli, red. J. Kazimierski, Warszawa, s

24 Warszawa-Bródno Stare, stylizowana brama przy wejściu do Lasu Bródnowskiego od ulicy Kondratowicza Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie ul. Długa 52, Warszawa Urząd Dzielnicy Targówek m. st. Warszawy ul. Kondratowicza 20, Warszawa Publikacja została zrealizowana ze środków Dzielnicy Targówek m.st. Warszawy. W publikacji wykorzystano materiały Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. ISBN Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie PMA jest instytucją finansowaną ze środków Samorządu Województwa Mazowieckiego Dzielnica Targówek m.st. Warszawy